Baron von Münchhausen
Sterke verhalen (en syndromen) van Baron von Münchhausen
De Duitse baron Karl Friedrich Hieronymus von Münchhausen (1720-1797) had een rijke fantasie en een grote voorliefde voor sterke verhalen. De edelman, die dienst deed in het Russische leger en vocht tegen de Turken, verzamelde allerhande verhalen die hij tijdens speciale gelegenheden in geuren en kleuren navertelde.
Na zijn tijd in het leger trok de baron zich in 1760 terug op zijn landgoed in Bodenwerder, een stadje in Nedersaksen dat zich tegenwoordig trots presenteert als Münchhausenstad. In de jaren hierna trok de baron de aandacht door tijdens allerlei gelegenheden het publiek te amuseren met buitengewone verhalen over zijn leven als soldaat, jager en sportman.
Dat sommige van deze verhalen vandaag de dag nog bekend zijn bij het grote publiek, is te danken aan de Duitse schrijver Rudolf Erich Raspe, die ooit enkele oraties van de baron bijwoonde. Raspe besloot sommige verhalen te gebruiken voor een boek vol wonderbaarlijke geschiedenissen waarin de baron steeds centraal stond. Dit werk werd in 1785 in Londen in het Engels gepubliceerd onder de titel: Baron Munchausen’s Narrative of his Marvellous Travels and Campaigns in Russia.
Het werkje telde slechts achtenveertig pagina’s maar sloeg wel onmiddellijk aan bij het grote publiek. De uitgever verzocht Raspe daarop snel met wat nieuwe avonturen te komen. Kort hierna presenteerde de Duitser inderdaad een nieuw werk waarin de avonturen van de baron ter zee werden beschreven.
Raspe publiceerde hierna geen werken meer over de baron, maar er verschenen nog wel allerlei herdrukken die soms voorzien werden van nieuwe avonturen. Die nieuwe verhalen zijn dus niet terug te voeren op Raspe, laat staan op de Baron von Münchhausen. Later werden onder meer nog bizarre verhalen over een reis naar de maan en een tocht dwars door de aarde aan de verzameling toegevoegd.
Toen in 1786 een Duitse vertaling van de avonturen werd uitgebracht kwam de baron von Münchhausen volop in de belangstelling te staan. Blij was de edelman daar helemaal niet mee. Hij vond het alleraardigst om tijdens avondjes met plaatselijke notabelen wat sterke verhalen te vertellen, maar zat niet te wachten op massale aandacht voor zijn persoon. Rond zijn vijfenzestigste werd de baron dusdanig veel lastiggevallen door lezers die hem doorlopend vragen stelden over de avonturen (die hij in veel gevallen helemaal niet zelf had bedacht) dat hij besloot zich terug te trekken op zijn landgoed.
Hoewel veel mensen genoten van de bizarre verhalen had de baron er ook grote moeite mee dat hij steeds vaker werd weggezet als een leugenaar en zelfs de bijnaam ‘de Leugenbaron’ kreeg.
De baron had zich dan uit het openbare leven teruggetrokken, zijn problemen waren daarmee niet voorbij. In 1790 overleed zijn vrouw en bleef hij alleen achter, aangezien de twee kinderloos waren gebleven. Enkele jaren later trouwde de vierenzeventigjarige baron met de ruim vijftig jaar jongere Bernhardine Brunsich von Brun. Dit huwelijk was niet erg gelukkig en eindigde zelfs in een vechtscheiding waarbij de baron een groot deel van zijn vermogen verloor.
Enkele bekende verhalen van Baron von Münchhausen
Een miraculeuze ontsnapping
Tijdens een jachtpartij verdwaalt Baron von Münchhausen op een dag in een moeras. Hij zakt steeds dieper weg in de modder en realiseert zich uiteindelijk dat hij niet meer los kan komen. Desondanks probeert de baron zichzelf te bevrijden. En dat lukt hem uiteindelijk op een wel heel bijzondere manier: de baron trekt zich aan zijn eigen haren uit het moeras. Een mirakel…
(Een techniek waarbij bergbeklimmers zich uit een gletsjerspleet redden staat sinds eind jaren negentig bekend als de Münchhausentechniek)
Reis op een kanonskogel
Tijdens de belegering van een stad besluit Baron von Münchhausen op een dag op een kanonskogel te klimmen en een stukje door de lucht mee te vliegen, zodat hij de vijand kan bespioneren. Eenmaal in de lucht begint de baron hem echter wat te knijpen. Hij is bang dat hij de vijand, als hij eenmaal aankomt in de vestingstad, gedood zal worden. Als hij een kanonskogel ziet die vanuit de stad wordt afgeschoten, besluit hij daarom snel over te stappen op dit andere projectiel. Korte tijd later komt hij zo weer veilig in zijn eigen kamp terecht.
Een half paard
In de woorden van Rudolf Erich Raspe, in een Nederlandse vertaling uit 1885 getiteld ‘Kluchtige avonturen van Baron von Münchhausen’:
Münchhausen rijdt op zeekren dag,Een poort in na een grooten slag.Komt op de markt bij een fontein,Zijn paard drinkt ’t water frisch en rein
Maar hoe hij ’t beest ook drinken laat, Het wordt van ’t water niet verzaad. Waardoor hij eindlijk ommeziet, Hetgeen hem ’t vreemdste schouwspel biedt.
Zijn paard mist ’t gansche achterdeel, Dus helpt het water ook niet veel. Gij vraagt wat de oorzaak is geweest, Van dees verandering aan het beest.
’t Kwam daardoor toen hij binnen reed, Dat men juist ’t poortluik vallen deed. Hierdoor was ’t arme dier gekloofd, En van zijn achterlijf beroofd.
Hij komt daarna in ’t open veld, En zie, hoe vreemd is ’t daar gesteld! Daar loopt het achterlijf van ’t beest,
Als waar ’t steeds zonder kop geweest.
Vliegen met eenden
Korte tijd later ziet de baron in een plas enkele eenden zwemmen. Omdat hij zijn jachtgeweer niet bij zich heeft kan hij de eenden echter niet schieten. De baron besluit dan een stukje spek aan een hondenlijn te binden. Hij werpt het lijntje vervolgens naar de eenden. Een van hen eet het spek en poept de lijn vervolgens onmiddellijk weer uit waarna de volgende eend ook in de lijn hapt.
Zo gaat dit door tot alle eenden vastzitten aan de lijn. Baron von Münchhausen vliegt vervolgens met de dieren door de lucht. Aangekomen bij zijn landgoed draait hij de eenden één voor één de nek om, waardoor hij zich langzaam door de schoorsteen kan laten zakken.
Het paard aan de kerktoren
Tijdens een barre tocht door Rusland reisde de baron ooit op zijn paard door een uitgestrekt besneeuwd gebied. Het is al laat en de baron wil slapen, maar nergens is een huis of schuilplaats te vinden. Hij bindt zijn paard daarom maar aan een kleine kruisvormige tak die uit de sneeuw omhoog steekt. Zelf legt de baron zich hierna te ruste op zijn mantel. Als de vermoeide edelman enkele uren later wakker wordt, blijkt dat hij zich op een kerkhof bevindt. En zijn paard hangt even verderop aan de toren van de kerk.
De sneeuw was ’s nachts weêr weggedooid.En onze vriend omlaag gegooid.
Dus wat hij aanzag voor een tak,
Bleek nu de spits van ’t torendak.
De baron kan niet zonder zijn paard en besluit de viervoeter daarom met zijn geweer naar beneden te schieten. Hierna reist hij rustig verder en beleeft nog vele andere avonturen…
Ziektebeelden
De naam van Baron von Münchhausen is verbonden aan enkele psychiatrische ziektebeelden. Zo lijden mensen die zich bij artsen melden en klagen over aandoeningen die ze in werkelijkheid helemaal niet hebben aan het syndroom van Münchhausen. Deze patiënten verzinnen immers net zo makkelijk klachten als de baron sterke verhalen verzon. Personen die aan het syndroom lijden brengen zichzelf soms ook letsel toe om zorg en aandacht te krijgen.
Ook bekend is het psychiatrische syndroom van Münchhausen by proxy. In dat geval verzint of overdrijft de patiënt ziekteverschijnselen bij een ander persoon. Vaak zijn kinderen het slachtoffer. In sommige gevallen brengen de patiënten hun slachtoffer zelfs opzettelijk letsel toe, bijvoorbeeld door hen ernstig te verwaarlozen of een te hoge dosis medicatie toe te dienen.
Bron digitalisering en Wiki opmaak: Terry van Erp
