Toernooi en heraldiek

In de twaalfde en dertiende eeuw werden vele toernooien georganiseerd waaraan wel honderden ridders deelnamen. Deze massale toernooien waren belangrijke ontmoetingsplaatsen voor de adel naast het feit dat ze een uitgelezen kans boden om te oefenen voor een ‘echte’ veldslag. De prestaties op het toernooiveld leverden losgeld (voor gevangengenomen ridders) en prestige op, terwijl de feesten en partijen voor en na het toernooi konden bijdragen aan allerhande allianties op politiek en sociaal vlak. Uit laatmiddeleeuwse kronieken zijn vele vermeldingen en beschrijvingen van dergelijke toernooien overgeleverd. Toch kunnen we ons aan de hand van deze passages slechts zelden een concrete voorstelling maken van hoe het er tijdens een toernooi aan toe ging. Alleen als er een calamiteit gebeurde, laten kroniekschrijvers soms wat meer los. Zo weiden zowel Lodewijk van Velthem als Jan van Boendale in hun kronieken uit over het overlijden van hertog Jan I van Brabant († 1294) op een toernooiveld in Bar en over zijn betekenis voor de Europese toernooicultuur in het laatste kwart van de dertiende eeuw.

Terwijl de kronieken nauwelijks iets melden over de deelnemers aan deze toernooien, tonen wapenboeken dit aspect van het speelveld juist in volle glorie. Een bekend voorbeeld is het Wapenboek Beyeren waarin de heraut Klaas Heinenzoon rond 1400 de wapenschilden optekende van de 337 deelnemers aan een toernooi te Compiègne in 1279 en van de 191 ridders die te Mons in 1310 participeerden in een toernooi. Deze wapenreeksen werden tot in de zeventiende eeuw veelvuldig gekopieerd.

De belangstelling voor deze ridderlijke festivals uit een ver verleden was blijkbaar toen nog niet tanende. Sterker nog: adellijke families uit die tijd konden er aan de hand van dergelijke wapenboeken prat op gaan dat hun verre voorvaders ook deel hadden genomen aan deze ridderlijke wapenfeiten. Wapenboeken hadden voor de adel dus een belangrijke memoriefunctie aangezien deze de adellijke status van het individu toonden, de wortels van het geslacht blootlegden en de groepsidentiteit versterkten.

Die fascinatie voor het ridderlijk verleden blijkt ook uit twee laat zestiende-eeuwse wapenboeken waarin de wapenschilden zijn opgenomen van de deelnemers van een groot toernooi te Brussel dat in mei 1439 op de Grote Markt werd georganiseerd. In de eerste week van mei kwamen daar 235 toernooigangers bijeen onder het toeziend oog van de toenmalige hertog van Brabant Filips de Goede (†1467). Filips had aan het begin van de jaren dertig van de vijftiende eeuw de hertogdommen Brabant en Limburg, en de graafschappen Holland, Zeeland en Henegouwen toegevoegd aan zijn bezittingen. Hij verbleef in die week met zijn hofhouding op het paleis van de Coudenberg dat juist in die jaren met subsidie van het stadsbestuur werd verbouwd en uitgebreid. Veel deelnemers aan het toernooi maakten dan ook deel uit van de hertogelijke familie en de hofhouding. In geograijisch opzicht was het hertogdom Brabant echter de grootste leverancier. Ik heb dit toernooi dan ook elders al gekwaliijiceerd als ‘the Burgundian court meets Brabant’. Van zeer weinig toernooien in de vijftiende eeuw is er zulke gedetailleerde informatie beschikbaar. Terwijl de kroniekschrijvers Jean Stavelot en Olivier van Dixmuide een korte maar vrij gedetailleerde beschrijving bieden van de activiteiten tijdens het toernooi, geven de rekeningen van hertog Filips de Goede inzicht in de materiële benodigdheden voor het toernooi (paarden, harnassen, knuppels, toernooizwaarden, banieren, wapenschilden, pluimen enzovoort). De twee wapenboeken completeren dit beeld en laten zien welke personen vermoedelijk deelnamen aan het toernooi.

In dit artikel onderwerp ik deze twee wapenboeken aan een grondige analyse. Daartoe vergelijk ik allereerst de handschriften en tracht ik de talrijke verschillen te duiden. Hoe verhouden deze handschriften zich tot elkaar en wat leren ze ons over de verloren gegane originele bronnen waarop ze zijn gebaseerd? Vervolgens ga ik in op de identiteit van de mogelijke samenstellers van de originele wapenboeken en hun opdrachtgevers. Op deze manier wil ik doordringen tot het belang van deze wapenboeken voor de adel zowel ten tijde van het toernooi als in de laatste decennia van de zestiende eeuw.

Een toernooi, twee wapenboeken

Afb. 1: Rotte van hertog Filips de Goede in het Wapenboek Becberghe. Zijn wapenschild staat afgebeeld op zowel het banier als het vaandel en wijst op het leiderschap van de hertog. De rotte bestaat verder uit tien leden. ASB, HA 3357 fol. 77v-78r. © Stadsarchief van Brussel.

Wapenboek is de algemene term voor de manuscripten die hier ter discussie staan: een repertorium waarin een zeker aantal wapenschilden getekend of geschilderd is, in een specifieke ordening – geografisch, institutioneel of heraldisch – al dan niet met een tekst ter identificatie bij ieder wapenschild.

Een verzameling wapenschilden opgetekend bij een speciijieke gebeurtenis, een veldslag of een toernooi bijvoorbeeld, noemen we een gelegenheidswapenboek. Het gaat in het geval van het Brussels toernooi dus om twee gelegenheidswapenboeken die beide dateren uit de laatste decennia van de zestiende eeuw, maar teruggaan op onbekende originelen uit (vermoedelijk) het tweede kwart van de vijftiende eeuw, of latere kopieën daarvan. Torsten Hiltmann heeft recentelijk benadrukt dat de eindverantwoordelijkheid van een wapenboek zeker niet altijd bij een wapenkoning of heraut lag. Bovendien waren dit soort manuscripten niet het werk van één persoon maar waren er vaak diverse vaklieden, zoals klerken of schilders, bij betrokken.

Daarom spreek ik in het navolgende niet van ‘auteurs’ of ‘herauten’ maar van ‘samenstellers’. Het eerste wapenboek (zie afbeelding 1) is onderdeel van een manuscript van 205 folia dat tegenwoordig in het stadsarchief van Brussel wordt bewaard onder de titel Échevins de Bruxelles et tournoys. Het gehele manuscript is samengesteld door Joost van Becberghe of Beckberghen, heraut en wapenkoning van Brabant sinds maart 1578. Hij vervulde het ambt een flink aantal jaren en in 1596 wordt hij zelfs genoemd als plaatsvervanger van Toison d’Or, de wapenkoning van de Orde van het Gulden Vlies en hoogste in rang van het herautencorps van de Bourgondische hertog. In 1598 ontving hij als painctre een bedrag van 2.200 lb. voor het vervaardigen van allerhande standaards, banieren, vaandels en wapenschilden die werden opgesteld in de Sint-Goedele te Brussel bij de memoriemis vanwege het overlijden van koning Filips II. In 1603 was hij als ‘schilder’ betrokken bij het ontwerp van het grafmonument van Ernst van Oostenrijk (†1595) in de Sint-Goedele, en bij het ontwerp van diverse glasramen, geschonken door Albrecht en Isabella aan kerken te Brussel en Heverlee. Kortom, een heraldisch expert die zijn kunde en kennis niet alleen toonde in wapenboeken en heraldische geschriften, maar ook in het publieke domein. Zijn zoon, Jeroen van Becberghe, trad in 1610 in zijn voetsporen als wapenkoning van Brabant.18 Volgens een aantekening voorin het boek begon Joost met het manuscript in 1582 te Antwerpen. Het jongste stuk dat Jeroen noteerde in het manuscript dateert van 1628, het jaar waarin zijn vader Joost formeel afstand deed van het ambt van wapenkoning. De hand van Joost is duidelijk herkenbaar in het toernooigedeelte en is terug te vinden in andere manuscripten die aan hem worden toegeschreven. De Brabantse wapenkoning was dus in ieder geval de hoofdauteur van dit deel van het wapenboek.

Afb. 2: Rotte van Anton van Croÿ, eerste kamerheer van Filips de Goede, in het Wapenboek Udekem. Zijn banier en vaandel zijn onder elkaar geplaatst. De rotte telde verder acht leden. RAG, AUA 4498, fol. 1r. © Gent, Rijksarchief.

De eerste zestig folia van het manuscript worden in beslag genomen door een overzicht van de schepenen van Brussel tussen 1260 en 1783. De hand die de onderschriften bij de wapenschilden in het toernooigedeelte heeft verzorgd, schreef ook de teksten bij de schepenlijsten tot 1566. Van Becberghe was woonachtig in Brussel en hij had dus een meer dan gewone belangstelling voor alle heraldische wetenswaardigheden met betrekking tot de belangrijkste stad van het hertogdom. De deelname van vele Brabanders in het algemeen en Brusselaars in het bijzonder verklaart mogelijk ook waarom Van Becberghe het toernooi heeft opgenomen in zijn manuscript. Het is het milieu – hof en stedelijke elite – waarin Van Becberghe zelf verkeerde en het toernooi bood een prachtige heraldische lieu de mémoire voor de belangrijkste families van de stad. Daarna volgt het eigenlijke wapenboek met als opschrift: ‘Tournoy faict par le bon duc Philipe en Bruxelles sur le marché en l’an 1439, le 4e de maÿ’. Vervolgens is er een verzameling wapenschilden van de adel van verschillende gewesten van de Nederlanden en allerhande afschriften van akten met een heraldisch karakter en andere zaken aangaande adellijke families in de Nederlanden. Helaas zijn we veel minder goed geïnformeerd over het tweede manuscript, dat wordt bewaard in het Rijksarchief te Gent in het fonds van de familie d’Udekem d’Acoz (afbeelding 2).

Het bestaat uit veertien folia, waarvan het eerste als opschrift draagt ‘S’ensuyt le tournoij tenu devant la maison de la ville sur le marché de Bruxelles par le bon duc Philippe de Bourgoigne, entreprennue en l’an 1439, le 4e de may’. Min of meer dezelfde Franse woorden als in het Brusselse manuscript worden hier gebruikt, zij het in een iets andere volgorde. In het wapenboek is geen spoor te vinden van een mogelijke samensteller of verantwoordelijke heraut/wapenkoning. In ieder geval komt het handschrift in het manuscript overeen met dat van een ander en veel omvangrijker wapenboek dat nu in hetzelfde archieffonds berust. Dit betreft een algemeen territoriaal wapenboek met niet minder dan 8.000 wapenschilden.
De nadruk ligt op de vorstendommen in de Nederlanden, maar er is ook ruimte voor de koninkrijken Frankrijk en Engeland. Ook de stijl van de wapenschilden komt overeen met het toernooimanuscript.

Volgens Van den Eeckhout komt het watermerk van het Gentse manuscript overeen met een vergelijkbaar watermerk uit 1585. Het is niet duidelijk of het wapenboek toen al in handen was van het geslacht Van Udekem of dat Jan X van Udekem – toen de mannelijke naamvoerder van het geslacht– als opdrachtgever van de kopie is opgetreden. Deze Jan werd in 1589 beleend met het prestigieuze huis van Aken bij Bossuit in Waals-Brabant, later bekend als het kasteel van Guertechin. Het voorkomen van een Van Udekem in dit wapenboek wijst echter wel in die richting (zie hieronder).

Terwijl het Gentse manuscript een zelfstandig gelegenheidswapenboek is, maakt het Brusselse exemplaar deel uit van een wapenboek waarin ook nog andere wapenseries en teksten met een heraldisch karakter zijn opgenomen. Aangezien het gebruikelijk is om wapenboeken naar de samensteller ofwel naar de bezitter te vernoemen, gebruik ik hierna de aanduiding ‘Wapenboek Becberghe’ voor het Brusselse manuscript, en ‘Wapenboek Udekem’ voor het exemplaar dat in Gent wordt bewaard.

Vormgeving, schrift en taalgebruik

De wapenboeken verschillen zowel qua vorm als qua inhoud. Een eerste opvallend verschil is het aantal folia dat de samenstellers nodig hebben voor het optekenen van de wapenschilden: het Wapenboek Becberghe beslaat 22 folia (recto en verso) terwijl het Wapenboek Udekem slechts dertien folia bevat (eveneens recto en verso). Van Becberghe gebruikt een ruimere bladspiegel en spreidt de grote rottes – de teams waarmee de ridders deelnamen aan het toernooi – zelfs uit over twee opengeslagen folia (afbeelding 1). De samensteller van het Wapenboek Udekem daarentegen plaatst elke rotte – en soms zelfs meerdere – op een enkele pagina (afbeelding 2).

Ook de vormgeving van de banieren, vaandels en schilden verschilt aanzienlijk. Op het eerste gezicht lijkt het alsof Van Becberghe stempels of sjablonen heeft gebruikt om de omtrekken van de banieren, de vaandels, schilden, helmen en helmkleden af te drukken zodat hij ze verder kon inkleuren (afbeelding 1). Bij nadere inspectie blijkt echter dat deze

Noten

Frederik Buylaert en Robert Stein maakten mij opmerkzaam op de twee handschriften die in dit artikel centraal staan. Zonder deze referenties had ik dit artikel nooit kunnen schrijven. Verder heb ik in diverse werkcolleges aan de Universiteit van Amsterdam studenten een vergelijking van de handschriften laten maken. Ik wil hen hartelijk danken voor hun inspanningen en suggesties. Ten slotte gaven Wim van Anrooij, Jan Burgers, Elmar Hofman, Floris Harskamp, Lisa Kuitert en Steven Thiry nuttig commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

Bron: Mario Damen

Digitalisering en Wiki opmaak: Terry van Erp