Omstreden predikanten van de Zwaluwen, Made en Raamsdonk
Notice: Undefined property: CKeditorParser::$mUniqPrefix in /var/www/clients/client1/web567/web/wiki/extensions/WYSIWYG/CKeditorParser.body.php on line 548
Portret uit 1520 van Martin Luther als augustijner monnik door Lucas Cranach. De eerste predikanten van de Zwaluwen, Made en Raamsdonk staan nog met één been in het katholieke geloof. (bron: Rijksmuseum, RP-P-1919-1988)
Inleiding
Het is dit jaar 500 jaar geleden dat de augustijner monnik Maarten Luther 95 stellingen
publiceerde waarin hij zijn kritiek op de rooms-katholieke kerk verwoordde. Daarmee
werd door Luther de reformatie in Duitsland ingezet, later gevolgd door Huldrych (Ulrich)
Zwingli in Zwitserland en de Fransman Johannes Calvijn vanuit Genève. 1 Tijdens het
bewind van Keizer Karel V, die landsheer was van de Nederlandse gewesten, drong het
protestantisme door in de Nederlanden. Duitse kooplieden brachten de leer van Luther in
de handelsstad Antwerpen. Er waren daar veel drukkers die al in 1518 lutherse geschrif-
ten uitgaven. Boekverkopers zorgden voor de verspreiding ervan. Veel aanhang hebben
de lutheranen in de Nederlanden nooit gekregen. Het anabaptisme (wederdoperij) kreeg
aanvankelijk meer volgelingen, maar het calvinisme, dat omstreeks 1550 in de Zuidelijke
Nederlanden doordrong, groeide uiteindelijk uit tot de belangrijkste hervormingsbeweging
in de Nederlanden. 2 Ook aan het huidige Noordwest-Brabant dat toen deels tot de provincie
Holland behoorde ging de hervormingsbeweging niet ongemerkt voorbij. In dit artikel
zullen we in het kader van het Lutherjaar 2017 aandacht besteden aan een aantal omstreden
predikanten die in de Zwaluwen, Made en Raamsdonk tijdens de reformatie actief waren.
De calvinisten waren felle tegenstanders van Karel V en diens zoon en opvolger Filips
II, die in de Nederlanden het katholicisme als enige godsdienst wilden handhaven. Zij
waren dan ook de drijvende kracht achter de Beeldenstorm die op 10 augustus 1566 in
Steenvoorde losbrak en op 22 augustus Breda bereikte. 3 Als reactie daarop greep Filips II
hard in en zond begin 1567 Fernando Álvarez de Toledo, hertog van Alva, met Spaanse
troepen naar de Nederlanden. De opstandelingen vluchtten naar het buitenland. Willem
van Oranje vertrok van Breda naar zijn Nassause stamslot te Dillenburg in Duitsland en de
nog maar net in Breda aangetreden, uit het Vlaamse Eeklo afkomstige predikant Johannes
Lippius week uit naar het in Duitsland gelegen Wezel. 4 Ook vluchtten veel opstandelin-
gen naar Engeland en maakten van daaruit de Noordzee onveilig. In 1572 veroverden
de watergeuzen Den Briel en kort daarna kwamen de stadsbesturen van veel Hollandse
steden in handen van de calvinisten. 5 De reformatie, die aanvankelijk vanuit het zuiden
was ingezet kon zich nu vanuit Holland en Zeeland voortzetten.
1 �Naamsvarianten: in het Duits: Martin Luther en in het Frans: Jehan Cauvin.
2 �Adang & Vercauteren, Mensen en Machten, 143; Wessels, De reformatie in West-Brabant, 1525-1648, 99.
3 �Schöffer & van der Wee, De lage landen, 104-105. https://erfgoed.breda.nl/erfgoed/archief/de-beeldenstorm/.
4 �Schöffer & van der Wee, De lage landen, 109. Van Dooren, Classicale Acta, XXI en XXX; http://www.dbnl.org/tekst/molh003nieu03_01/
molh003nieu03_01_1236.php.
5 �Adang & Vercauteren, Mensen en Machten, 149-151.
Voor de reformatie van het huidige West-Brabant was daarbij een belangrijke rol wegge-
legd voor Dordrecht. 6 In 1573 werd daar de Classis Dordrecht opgericht, een regionale
vergadering van afgevaardigden van de aangesloten protestantse kerken die onder meer
toezicht hield op de predikanten. Tot de Classis Dordrecht behoorden kerkgemeenten in
het zuidelijk deel van Holland en het deel van het Hertogdom Brabant dat vanuit Den Haag
bestuurd werd. De classis was opgedeeld in ringen. De ring Overwater omvatte de Hollandse
dorpen en steden Klundert, Zevenbergen, Geertruidenberg, Hooge en Lage Zwaluwe, Made,
Raamsdonk, Waspik ’s Gravenmoer, Capelle, Dussen, Besoyen en Sprang en het Brabantse
deel van de classis. 7 De genoemde Hollandse dorpen en steden maken pas sinds het begin
van de negentiende eeuw deel uit van Brabant.
Bij de Pacificatie van Gent in 1576 was besloten dat tegen de rooms-katholieken geen
acties ondernomen zouden worden behalve in Holland en Zeeland, waar het openbaar
belijden van deze godsdienst verboden was. 8 De Hollandse vestingsteden Klundert en
Geertruidenberg waren al vroeg stevig in Staats-protestantse handen. Klundert kreeg
zijn eerste predikant in 1576 en Geertruidenberg al in 1574. 9 Een plan uit 1578 van de
Classis Dordrecht om een aantal van de andere hierboven genoemde Hollands-Brabantse
plaatsen van predikanten te voorzien mislukte. Deze plattelandsdorpen waren militair
gezien nog te onveilig om er predikanten naar toe te sturen. 10 Wat dat voor het verloop
van de reformatie in die dorpen betekende zullen we in dit artikel nader onderzoeken
aan de hand van het door ons eerder in het jaarboek 57 geschreven artikel met als titel
‘Zwaluwse predikanten of pastoors tijdens de reformatie’ en het vervolgonderzoek dat
we na het verschijnen van dat artikel deden. 11 We keken daarbij onder andere naar de
invloed van het dorpsbestuur, de prins van Oranje als heer van de Zwaluwen en de Classis
Dordrecht, waaronder de Zwaluwen vielen, op de benoeming van de Zwaluwse predikan-
ten. Dit nader onderzoek leverde ook meer inzicht op met betrekking tot de herkomst
en achtergrond van de buiten de classis om benoemde pastoor/predikant Gosewinus
Johannes die veelvuldig in ons vorige artikel ter sprake komt. Daarna gaan we in op de
positie van de niet door de classis erkende predikanten in de Hollands-Brabantse dorpen
Made en Raamsdonk die net als de Zwaluwen onder de Classis Dordrecht ressorteerden. 12
|
Reformatie in de Zwaluwen
In 1589 deelde de deken van Breda, L. de Smidt, aan het hoofdaltaar van de Onze Lieve Vrouwe Kerk te Breda de heilige oliën uit aan onder anderen de pastoor van Zwaluwe Petrus Michielsz. 13 Deze drie oliën gebruikte de pastoor in zijn parochie voor het toedienen van sacramenten. Drie jaar later, in 1592, betaalde de rentmeester van de Zwaluwen Joan van de Corput namens de curatoren van het sterfhuis van prins Willem van Oranje (Willem I was in 1584 vermoord) een jaarlijkse gage van 36 gulden 14 aan predikant Peter Michielsz. Willem was heer van de heerlijkheid Hooge en Lage Zwaluwe geweest en bezat daar het recht om de geestelijke voor te dragen voor benoeming, het zogenaamde collatierecht. Dat loon had Peter Michielsz. eerder ook als pastoor ontvangen, maar toen had hij bovendien nog inkomsten uit misintenties, dopen, huwelijken et cetera. Omdat deze extra inkomsten als gevolg van de reformatie grotendeels waren weggevallen, vroeg het dorpsbestuur aan rentmeester Van
de Corput om salarisverhoging voor de predikant. De gage werd verhoogd van 36 naar 110
gulden. 15 Dit werd door het dorpsbestuur nog aangevuld tot 220 gulden. Bovendien huurden de dorpsbestuurders voor de predikant een weiland, voor 10 à 12 gulden per jaar, waarop hij zijn koeien weidde. 16
Uit het voorgaande kunnen we opmaken dat de reformatie in de Zwaluwen begon in de periode 1589-1592 en dat Peter Michielsz. de laatste pastoor en eerste predikant van de Zwaluwen was. Hij was mogelijk nog door prins Willem van Oranje of de curatoren van het sterfhuis van de prins voor benoeming als pastoor van de Zwaluwen aan de bisschop voorgedragen, maar omstreeks 1590 overgegaan naar de nieuwe religie.
