De wapens van steden en vrijheden in de bourgondische Nederlanden 1435­-1450

Inleiding

Het Wapenboek Gorrevod bevat een deel met wapens van steden en vrijheden van de Bourgondische Nederlanden.
Dit deel is ontstaan na de Vrede van Atrecht in 1435. Door deze overeenkomst vergrootte Bourgondië zijn territorium met Ponthieu en Boulogne, het graafschap Vermandois en het gebied aan de Somme. Deze gebiedsuitbreiding vindt zich ook weerspiegeld in de wapens.
Mogelijk is het vóór het einde van het Concilie van Bazel in 1450 afgerond .
Het wapen van de stad Bazel 50, de stad Rome 56 en dat van Paus Eugenius IV, in ambt van 1431 tot 1447 58, zijn een aanwijzing voor de tijdsspanne en de gebeurtenissen.

Het unieke aan dit deel van het wapenboek is, dat het in de meeste gevallen gaat om de vroegste afbeeldingen van de besproken wapens in kleur.

De wapens komen niet altijd overeen met het zegelbeeld uit die tijd, wat te maken heeft met het verschil in functie: kenmerk versus waarmerk. Wel vertonen de eventueel aanwezig zijnde contrazegels soms het wapen.

Veel wapens lijken op elkaar door het gebruik van een burcht of stadspoort als stuk in het schild. Dit is bij uitstek het symbool van de versterkte stad.

Mogelijk dat sommige stadswapens identiek zijn aan een ander ‘kenmerk’, namelijk de banier van de stad. Dit is onder meer het geval bij het wapen van de stad Vilvoorde 14.

Dordrecht 47 voerde in 1296 een burcht in haar stadszegel, maar zeer waarschijnlijk beschikte men ook al over ‘stadskleuren’. In de stadsrekeningen van Dordrecht over 1285 tot 1286 staat vermeld dat het stadsbestuur fijn linnen (linwade) kocht voor banieren op paviljoenen (pawelionen) en masten.
Een aantal wapens zijn afgeleid van familiewapens en geven daarmee aan dat in een bepaalde periode een familie over deze stad of vrijheid de scepter zwaaide. Dit is te zien in de wapens van Diest (6 en 10), Breda 12, Liedekerke 19, Oudenaarde 32, Edingen 40 en 67, Harelbeke 43, Chièvres 71, Avesnes 73 en Duffel 82.
In de oude steden van het Graafschap Loon zien we het goud en rood gedwarsbalkte, grafelijke wapen terug.
Kerkelijke attributen vinden we in diverse wapens. Het gaat hier onder andere om steden die gebouwd zijn in de directe omgeving van een belangrijk klooster of om een zetel van een bisdom.
De twee havensteden Duinkerke 74 en Nieuwpoort 83 voeren respectievelijk een vis en een boot in hun schild. Steen Clemmensen uit Denemarken stuurde mij op 22 juli zijn uitwerking van het gehele Wapenboek Gorrevod met daarin verwerkt mijn voorlopige beschrijving van enkele steden en vrijheden.
Eerder in 2009 werden de Vlaamse wapens uit Gorrevod al gepubliceerd door Jean-Marie Van den Eeckhout in zijn ‘Wapenboek van het middeleeuwse Vlaanderen’.
In dit artikel laat ik het vergelijkend onderzoek met de wapens die de steden of gemeenten tegenwoordig voeren achterwege. Ik zou de lezer willen aansporen tot een ‘zoek de verschillen’. De beschrijving van de wapens is als volgt:

1. naam zoals voorkomend in het handschrift; huidige naam in het Nederlands en/of Frans.
2. wapenbeschrijving.
3. gebiedstoegehorigheid in 1335 / huidige provincie / datum stadsrechten
4. aanvullingen.

Wapenbladen

Beschrijving Blad 197

Blad 197
1. Leuven, 2. Brussel,
3. Antwerpen, 4. 's-Hertogenbosch,
5. Nijvel, 6. Diest

1. die stat van loeuen = Leuven; (fr) Louvain.
Wapen: in rood een zilveren dwarsbalk.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1211.
Leuven is de oudste stad van het hertogdom Brabant en wordt in deze wapenreeksen daarom ook als eerste vermeld.
Al in 870 was Leuven de hoofdstad van een gelijknamig graafschap.

Het graafschap Leuven werd in 1085 door keizer Hendrik IV aan Hendrik III van Leuven als landgraafschap in leen gegeven. In 1183 werd dit landgraafschap tot hertogdom verheven, welke de institutionele grondslag van het hertogdom Brabant vormde. Tussen 1100 en 1130 trad het Leuvens recht in werking, dat door de graven van Leuven ook werd opgedrongen aan andere steden.

2. die stat van bruesele = Brussel; (fr) Bruxelles.
Wapen: in rood [...]. Het schild is niet voltooid.
Hertogdom Brabant / Stadsgewest Brussel / 1229.
In 1267 werd Brussel de hoofdstad van het hertogdom Brabant.

3. die stat van antwerpen = Antwerpen; (fr) Anvers.
Wapen: in rood een geopende zilveren burcht bestaande uit drie door muren verbonden torens, in het schildhoofd vergezeld rechts van een schuingeplaatste rechterhand en links van een linksschuingeplaatste linkerhand, beide van zilver.

Hertogdom Brabant / Provincie Antwerpen / 1221. 4. die stat van tshertoghe bossche = s’-Hertogenbosch.
Wapen: in zwart een gouden boom; een gevierendeeld vrijkwartier; I en IV in zwart een gouden leeuw, rood getongd en genageld; II en III in zilver een rode, dubbelstaartige leeuw, goud getongd, genageld en gekroond.
Hertogdom Brabant / Provincie Noord-Brabant / 1184.

5. die stat van nivele = Nijvel; (fr) Nivelles.
Wapen: in zilver een rode abtsstaf.
Hertogdom Brabant / Provincie Waals-Brabant.

6. die stat van dieste = Diest.
Wapen: in goud twee zwarte dwarsbalken.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1229.
Het wapen komt overeen met het heerlijkheidswapen van Diest in Armorial LeBlancq.

Beschrijving Blad 198

Blad 198
7. Maastricht, 8. Tienen,
9. Zoutleeuw, 10. Diest,
11a. Landen,
11b. Halen 12. Breda

7. die stat van mazertrycht = Maastricht
Wapen: in rood een vijfpuntige zilveren ster.
Hertogdom Brabant en prinsbisdom Luik / Provincie Limburg, Nederland / vóór 1204.
Maastricht was tweeherig.

8. die stat van thiene = Tienen; (fr) Tirlemont.
Wapen: in blauw een zilveren dwarsbalk.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1243.

9. die stat van lewe = Zoutleeuw; (fr) Léau.
Wapen: in zwart een gouden leeuw, rood getongd en genageld, en een rood schildhoofd.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1107.

10. die stat van sichenen van diest = Diest
Wapen: in goud twee zwarte dwarsbalken. Zie nr. 6.
Onder het schild is een gewei getekend.

11a. die stat van landen = Landen.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd en genageld.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1211. (Linksboven een gelijkend schild.)

11b. die stat van halen = Halen.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd en genageld.
Hertogdom Brabant / Provincie Limburg / 1206.

12. die stat van breda = Breda.
Wapen: in rood drie zilveren schuinkruisen.
Hertogdom Brabant / Provincie Noord-Brabant / 1198-1212.

Beschrijving Blad 199

Blad 199
13. Lier, 14. Vilvoorde,
15. Aarschot, 16. Herentals,
17. Bergen op Zoom, 18. Zevenbergen

13. die stat van liere = Lier; (fr) Lierre.
Wapen: in zilver drie rode kepers.
Hertogdom Brabant / Provincie Antwerpen / 1212.

14. die stat van viluorden = Vilvoorde.
Wapen: in rood een vrijkwartier van zilver.
Het wapen is vrijwel identiek met de huidige vlag van de gemeente Vilvoorde. Het vrijkwartier in de vlag is niet zilver maar goud.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1192.

15. die stat van arscot = Aarschot.
Wapen: in zilver een zwarte lelie.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant / 1194.

16. die stat van herentals = Herentals.
Wapen: in rood een uitgerukte, zilveren lindeboom.
Hertogdom Brabant / Provincie Antwerpen / 1209.

17. die stat van bergen op den zoem = Bergen op Zoom.
Wapen: in zilver drie rode schuinkruisen en in de schildvoet een blauwe berg.
Hertogdom Brabant / Provincie Noord-Brabant / vóór 1212.

18. die stat van sewenberghe = Zevenbergen.
Wapen: in goud drie rode schuinkruisen.
Graafschap Holland / Provincie Noord-Brabant / vóór 1426.
Het wapen is identiek aan het heerlijkheidswapen van Zevenbergen in het Armorial LeBlancq.
Mogelijk onder het bewind van hertog Jan III van Brabant (1300 -1355) werd Zevenbergen tot stad verheven. Rond 1360 was het een heerlijkheid van het graafschap Holland. Door de Sint Elisabethvloed van 1421 werd Zevenbergen een eilandje en raakte het stadje in verval. In 1427 werd het kasteel van Zevenbergen ingenomen door Filips van Bourgondië, en verkreeg mogelijk weer stadsrechten.
Zevenbergen was tot 21 december 1805 een Hollandse stad.

Beschrijving Blad 200

Blad 200
19. Liedekerke, 20. Hannuit,
21. Geldenaken, 22. Zichem,
23. Waver, 24. Turnhout, 25. Namen

19. die stat van liekerke = Liedekerke.
Wapen: In rood drie gouden leeuwen.
Het wapen is afgeleid van het wapen der heren van Liedekerke-Gavere. De schepenen van Liedekerke en Denderleeuw gebruikten in 1326 een zegel met dit wapenbeeld.
Graafschap Vlaanderen / Vlaams Brabant.
Liedekerke vormde samen met Denderleeuw een heerlijkheid. In deze heerlijkheid stond aan de Dender te Denderleeuw de burcht van de heren van Liedekerke uit het geslacht van Gavere.

20. die stat van hanuwe = Hannuit; (fr) Hannut.
Wapen: leeg schild.
Hertogdom Brabant / Provincie Luik / vóór 1235.
Het Wapenboek Van Rhemen geeft in zilver drie in een lus gelegde, zwarte banden.
Hendrik I, hertog van Brabant (1165-1235), gaf aan de grensstad Hannut stadsrechten, hoewel het niet werd vermeld onder de steden aangehaald in 1272. Hannut was ommuurd, een voorrecht van een stad. Een kasteel, vermeld in 1222, zou de stad vanaf de twaalfde eeuw hebben gedomineerd.

21. die stat van geldenake = Geldenaken; (fr) Jodoigne.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd en genageld, boven vergezeld van twee rode torens.
Hertogdom Brabant / Provincie Waals-Brabant.
De marktplaats Geldenaken werd vóór 1217 door de Hendrik I, hertog van Brabant, binnen de gelijknamige heerlijkheid gesticht.

22. zichenen = Zichem.
Wapen: drie kepers.
Hertogdom Brabant / Provincie Vlaams-Brabant.
Het wapen heeft in zilver drie blauwe kepers in het Wapenboek Van Rhemen.
Een zegel van 1355 draagt als randschrift ‘opidi sichnensis’. Zichem behoorde toe aan Maria van Loon-Heinsberg, die afstamde van de graven van Loon. Na haar huwelijk in 1440 met Jan IV van Nassau werd Zichem deel van het graafschap Nassau-Dillenburg. Voordat de Tachtigjarige Oorlog uitbrak, was Zichem een bloeiende stad.

23. wauere = Waver; (fr) Wavre.
Wapen: in zilver drie groene [of gouden] pompebladeren.
Hertogdom Brabant / Provincie Waals-Brabant / 1222.
In 1222 kreeg de stad van Hendrik I, hertog van Brabant, politieke zelfstandigheid.

24. turnhout die vrijheijt = Turnhout.
Wapen: in zilver een blauwe paal.
Hertogdom Brabant / Provincie Antwerpen / 1212.

25. die stat van masie = Namen; (fr) Namur.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd, gekroond en genageld.
Graafschap Namen / Provincie Namen Masie = Maas. Bekend zijn de schrijfwijzen Meuse (fr), Maas (nl), Mosa (lat), Maes (fl), Maese, Mase en Maze. Namen is een stad met kasteel aan de samenvloeiing van de Maas en de Sambre.
In 1421 vertoont het contrazegel een gekroonde leeuw.

Beschrijving Blad 201

Blad 201
26. Gent, 27. Brugge,
28. Ieper, 29. Sluis,
30. Aalst, 31. Dendermonde

26. die stat van gant = Gent; (fr) Gand.
Wapen: In zwart een zilveren leeuw, goud getongd, gekroond, genageld en gehalsband.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1178.
In 1408 en 1433 zegelde de stad Gent met een gekroonde leeuw.

27. die stat van brugge = Brugge; (fr) Bruges. Wapen: gedwarsbalkt van acht stukken van zilver en rood en over alles heen een blauwe leeuw, goud getongd, gekroond, genageld en gehalsband, de halsband voorzien van een kruisje van hetzelfde.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1128.
In de dertiende eeuw kwam op schepenzegels al een gedwarsbalkt schild van zes stukken met de leeuw voor.

28. die stat van ypere = Ieper; (fr) Ypres.
Wapen: doorsneden; A in zilver een rood patriarchaal kruis; B in rood een kruis van vair.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1174.
Vanaf 1199 komt het patriarchaal kruis al op zegels voor. In 1372 op stads- en contrazegel voor het eerst het kruis van vair in combinatie met het patriarchaal kruis.

29. die stat vander sluus = Sluis.
Wapen: in rood twee golvende zilveren dwarsbalken.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Zeeland / 1290.
Vanaf 1319 is het wapen op stads- en contrazegel in gebruik.

30. die stat van aelst = Aalst; (fr) Alost.
Wapen: in zilver een rood zwaard, bovenaan vergezeld van twee schildjes, rechts in goud een tweekoppige zwarte adelaar en links in goud een zwarte leeuw.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1174.
Het stadzegels van Aalst van 1407 toont een ridder, een zwaard in de ene hand en de vlag van Vlaanderen in de andere, en links een klein schild met het wapen van Vlaanderen. Op munten uit de periode van 1180 tot 1208 is het zwaard ook afgebeeld.

31. die stat dendermond = Dendermonde; (fr) Termonde.
Wapen: in zilver een rode dwarsbalk.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1233.
Op contrazegels uit 1267 en 1412 staat het wapen met de dwarsbalk afgebeeld.

Beschrijving Blad 202

Blad 202
32. Oudenaarde, 33. Rijsel,
34. Mechelen, 35. Geraardsbergen,
36. Veurne, 37. Damme

32. oudenarde die stat = Oudenaarde; (fr) Audenarde.
Wapen: gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood en over alles heen een zwarte leeuw, rood getongd en genageld.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1189.
Een schepenzegel uit 1339 toont het wapen gedwarsbalkt van zes stukken met leeuw.

33. die stat van risele = Rijssel; (fr) Lille.
Wapen: in rood een zilveren lelie.
Graafschap Vlaanderen / Département du Nord / vóór 1066.
Uit 1199 is een schepen- en contrazegel met lelie bekend.

34. die stat van mechelen = Mechelen; (fr) Malines.
Wapen: in goud drie rode palen en een transparant hartschild met een zwarte adelaar.
Heerlijkheid Mechelen / Provincie Antwerpen / 1301.

35. die stat van gertsberge = Geraardsbergen; (fr) Grammont.
Wapen: in zilver een rood calvariekruis, de uiteinden breed uitlopend.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1068.
In 1244 staat op zegels het calvariekruis op een berg. In de vijftiende eeuw op een bordes met drie treden.

36. voerne = Veurne; (fr) Furnes.
Wapen: in goud een zwarte leeuw.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / twaalfde eeuw.

37. die stat vanden damme = Damme.
Wapen: in rood een zilveren dwarsbalk beladen met een rode springende hond met halsband in dezelfde kleur.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1180.
Op een schepenzegel van 1407 komt de hond op de dwarsbalk voor, boven vergezeld van drie lelies.

Beschrijving Blad 203

Blad 203
38. Bergen, 39. Valencijn,
40. Edingen, 41. Halle,
42. Kortrijk, 43. Harelbeke

38. die stat van bergen henegouwen = Bergen; (fr) Mons.
Wapen: in rood een zilveren burcht met drie torens en valhek, geopend van zwart, staand op een groene berg.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.
Bergen was de belangrijkste stad van het graafschap Henegouwen.

39. die stat van valenseen = Valencijn; (fr) Valenciennes.
Wapen: in rood een gouden leeuw, blauw getongd en genageld.
Graafschap Henegouwen / Département du Nord / elfde eeuw.
Vanaf de elfde eeuw was de stad ommuurd, welk als embleem het stadszegel sierde. In 1114 kende de stad verschillende gemeenschappelijke instellingen. In 1285 werd de munteenheid van Henegouwen vervangen door de Franse valuta.

40. die stat van edinghen = Edingen; (fr) Enghien.
Wapen: gegeerd van tien stukken van zilver en zwart, de zwarte stukken beladen met drie spitsvoetige, gouden herkruiste kruisen, de spitsen naar het hart gericht.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.
Het schepenzegel van 1404 vertoont een identiek beeld.

41. die stat van halle = Halle; (fr) Hal.
Wapen: in rood een gotische zilveren kapel met zes pinakels en drie bogen, de grootste middelste, gelobt in drieën van binnen zwart, en ervoor zittend Maria met het kind Jezus, Maria met gouden mantel en beiden met een gouden aureool.
Graafschap Henegouwen / Provincie Vlaams-Brabant / 1225.

42. die stat van cortrike = Kortrijk; (fr) Courtrai.
Wapen: in zilver een rode keper en een versmald uitgeschulpte, rode zoom.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1127.
In 1199 komt het wapen voor op het contrazegel en vanaf 1309 als schepenzegel.

43. harlebeke = Harelbeke.
Wapen: in zilver een rode keper en een versmalde rode zoom.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1153.
Het wapen is afkomstig van de gelijknamige familie Harelbeke.
Het oudste zegel uit 1436 toont een kruis met in elk kwartier vier bollen, elk met een kleiner kruis. De vlag van de stad vertoont dit beeld met in elk kwartier vijf bollen.
Deze compositie is volgens de overlevering afgeleid van het wapen van Constantinopel en door Boudewijn VIII van Vlaanderen toegekend uit verdiensten in de vierde kruistocht. Zie ook Biervliet 51.

Beschrijving Blad 204

Blad 204
44. Doornik, 45. Keulen,
46. Utrecht, 47. Dordrecht,
48. Haarlem, 49. Gouda

44. die stat van dorneke = Doornik; (fr) Tournai.
Wapen: In rood een zilveren toren met gouden valhek, geopend van zwart met een schildje van blauw en drie gouden lelies (Frankrijk).
Kroon van Frankrijk / Provincie Henegouwen.
Vanaf 1187, na de strijd van de burgers van Doornik, verwierf de stad een zekere onafhankelijkheid ten opzichte van de rest van het graafschap Vlaanderen door rechtstreeks afhankelijk te zijn van de kroon van Frankrijk, terwijl het omliggende land Vlaams bleef tot de annexatie door Filips van Bourgondië.

45. die stat van coelen = Keulen.
Wapen: in zilver een rood schildhoofd beladen met drie gouden kronen.
Aartsbisdom Keulen / Deelstaat Noordrijn-Westfalen, Duitsland.
In de Slag bij Woeringen in 1288, vocht een eenheid Keulse burgers aan de kant van de hertog van Brabant tegen de aartsbisschop van het keurvorstendom.
Door de nederlaag van de bisschop groeide Keulen uit tot een onafhankelijke stadstaat. Als grootste stad van het Heilige Roomse Rijk en als Hanzestad was het een belangrijke handelspartner voor het hertogdom Bourgondië.

46. die stat van wtrycht = Utrecht.
Wapen: linksgeschuind van zilver en rood.
Een aanzet tot een tekening van de stadspatroon Sint Maarten is te zien in het zilveren veld, maar deze is verwijderd.
De stadspatroon kwam wel voor op het banier van de stad.
Prinsbisdom Utrecht [Het Sticht] / Provincie Utrecht / 1122.

47. die stat van doertreycht = Dordrecht.
Wapen: in rood een zilveren paal.
Graafschap Holland / Provincie Zuid-Holland / 1220.

48. die stat van harlam = Haarlem.
Wapen: in rood een zwaard getopt door een verkort, breedarmig kruis en ter weerszijden vergezeld van twee zespuntige sterren boven elkaar, alles van zilver.
Graafschap Holland / Provincie Noord-Holland / 1245.
Het contrazegel van 1322 toont het zwaard en twee sterren. In 1418 is het zegelbeeld identiek.

49. die stat van der gouwe = Gouda.
Wapen: In rood een zilveren paal ter weerszijden vergezeld van drie paalsgewijs geplaatste, gouden sterren.
Op het oudst bekende stadszegel van 1389 komt al een wapen voor met een paal aan weerszijden vergezeld van zespuntige sterren. Graafschap Holland / Provincie Zuid-Holland / 1272.

Beschrijving Blad 205

Blad 205
50. Bazel, 51. Biervlied,
52. Leiden, 53. Delft,
54. Rotterdam, 55. Amsterdam

50. die stat van basele = Bazel.
Wapen: in zilver een onder in drie punten verkorte, zwarte bisschopsstaf.
Kanton Bazel / Zwitserland.
Van 1431 tot 1449 vond in deze stad het Concilie van Bazel plaats.

51. die stat van biervliet = Biervliet.
Wapen: in zilver een blauwe paal.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Zeeland / vóór 1183.
Komt dit wapen overeen met het wapen op de verloren gegane ‘Kaart van de Oude en Nieuwe stad Biervliet’ door landmeter Johannes Heylinck uit 1662?
Het schepenzegel van 1407 toont een gedeeld wapen, met het wapen van Constantinopel en een leeuw. Zie ook de opmerkingen bij Harelbeke 43.
Biervliet was een belangrijke Vlaamse havenstad met stadsrechten en tolvrijstelling verkregen van graaf Filips van de Elzas. In 1224 werd het stadsbestuur gereorganiseerd. Even buiten de stad lag het kasteel van de graaf van Vlaanderen.
Biervliet was in de dertiende eeuw een welvarende stad met visserij en zout- en lakenindustrie. Door overstromingen in 1375 en 1404 kwam Biervliet op een eiland te liggen en verloor hiermee grotendeels zijn welvaart. Alleen de zouthandel bleef nog van enig belang.

52. die stat van leyen = Leiden.
Wapen: in zilver twee schuingekruiste, rode sleutels.
Graafschap Holland / Provincie Zuid-Holland / 1266.

53. die stat van delft = Delft.
Wapen: in zilver een zwarte paal.
Mogelijk eerst als zwarte dwarsbalk getekend.
Graafschap Holland / Provincie Zuid-Holland / 1246.

54. die stat van rotterdam = Rotterdam.
Wapen: in zilver een groene paal.
Graafschap Holland / Provincie Zuid-Holland / 1340.
Het oudst bekende stadszegel dateert van 1351.
In 1299 en in 1328 verkreeg de nederzetting Rotterdam al een soort stedelijke rechten.

55. die stat van ansterdam = Amsterdam.
Wapen: in rood een zwarte paal beladen met drie paalsgewijs gerangschikte, zilveren schuinkruisen.
Graafschap Holland / Provincie Noord-Holland / 1306.
Het wapen verschijnt vanaf 1280 op de stadszegels.

Beschrijving Blad 206

Blad 206
56. Rome, 57. Middelburg,
58. Paus Eugenius IV, 59. Artesië,
60. Amiens, wapen Amiens

56. die stat van roemen = Rome.
Wapen: in rood de gouden kapitalen SPQR, staand in de richting van een schuinbalk.
Provincie Rome, Italië.
SPQR is de afkorting van het Latijnse Senatus Populusque Romanus, ‘De Senaat en het Volk van Rome’. Dit was de officiële naam van het Romeinse Rijk.

57. middelborch in zelant = Middelburg.
Wapen: in rood een dubbele, gesloten, gouden toren.
Graafschap Holland / Provincie Zeeland / 1217.
Klein wapen linksonder: middelborch

58. eugenius pp .iiij. / ex familia beneta condelmeria = Paus Eugenius IV / uit de familie Condulmero.
Wapen: in blauw een zilveren schuinbalk, met boven het schild de tiara en de gekruiste gouden en zilveren sleutel.
Paus Eugenius IV, geboren als Gabriele Condulmero in Venetië, 1383, overleden te Rome op 23 februari 1447. Hij was paus van 3 maart 1431 tot aan zijn dood. Op 24 januari 1438 werd Eugenius door het Concilie van Bazel uit zijn ambt gezet en tot ketter verklaard. Een tegenpaus werd aangesteld, maar door de verdeeldheid binnen de Rooms-Katholieke kerk had dit niet het beoogde effect.

59. dat lant van artoes = Artesië; (fr) Artois.
Wapen: in blauw bezaaid met gouden lelies een barensteel met drie hangers belegd met elk drie gouden torens.
Graafschap Artesië / valt deels samen met de departementen du Nord en Pasde-Calais.

60. die stat van amyens = Amiens.
Wapen: in blauw bezaaid met gouden lelies en een rood schildhoofd.
Picardië / Département Somme, Frankrijk.

Beschrijving Blad 207

Blad 207
61. Melun, Friesland,
63. Boulogne, 64. Charlais, 65. Burbant,
66. Abbekerke, 67. Edingen, 68. Henegouwen

61. meleun = Melun.
Wapen: in blauw zeven bollen (3-3-1) en een schildhoofd, alles van goud.
Dit is het wapen van Jean IV de Melun (1396-1484), burggraaf van Gent, Vicomte de Melun, heer van Antoing, Épinoy en Wingels, konnetabel van Vlaanderen. Hij is te Bergen/Mons begraven in het koor van de Notre-Dame du Val-des-Écoliers.

62. vrieslant = Friesland.
Wapen: in blauw bezaaid met zilveren bollen; twee gaande aanziende gouden leeuwen, boven elkaar geplaatst. Naast het wapen is een goud gekroonde helm met dito leeuw afgebeeld; het dekkleed is blauw.
Zo is het Friese leeuwenwapen ook afgebeeld in het Bergshammar Wapenboek. Friesland omvatte rond 1440 het grootse deel van het huidige Friesland, het noordelijke deel van de provincie Groningen en Ost-Friesland in Duitsland tot aan de Weser.

63. beloengen = Boulogne; (nl) Bonen.
Wapen: in goud een rode gonfalon met groene franjezoom en drie zilveren oogringen. Boven het wapen is een helm met rode gonfalon afgebeeld.
Het afgebeelde wapen is dat van het huis Auvergne. Johanna I van Auvergne (1326-1360) was vanaf 1332 gravin van Auvergne en Boulogne en vanaf 1350 koningin-gemalin van Frankrijk.
De grenzen van het vroegere graafschap Boulogne vallen binnen het Département Pas-de-Calais, Frankrijk.

64. carloye = Charolais.
Wapen: in goud een aanziende rode leeuw, blauw getongd en genageld.
Boven het wapen is een helm met een gouden leeuwenklauw afgebeeld; het helmkleed is rood, gevoerd van zilver.
Graafschap Charolais in het graafschap Bourgondië / Département Saône-et-Loire, Frankrijk.

65. aet en burbant = Aat; (fr) Ath; en Burbant.
Wapen: in rood een blauw bisschopskruis, staand op een bordes van drie trappen, er overheen een goud hartschild met een tweekoppige zwarte adelaar, rood getongd en gepoot en een gouden borstschild met een zwarte leeuw, rood getongd en genageld.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen / 1166.
Burbant was de oude vesting binnen de stad Aat.

66. abeville = Abbeville; (nl. hist.) Abbekerke.
Wapen: geschuinbalkt in zes stukken van goud en blauw met een blauw schildhoofd bezaaid met gouden lelies en een versmalde rode schildzoom.
Graafschap Ponthieu / Département van de Somme, Fankrijk.
In 1369 bevoorrechte koning Karel V van Frankrijk Abbeville als beloning voor trouwe dienst en verbeterd het oude wapenschild van het graafschap Ponthieu met het Franse schildhoofd.
Op het zegel van 1409 is dit duidelijk te herkennen.
Abbeville was de hoofdstad van het graafschap Ponthieu en de haven behoorde tot de belangrijkste van het koninkrijk vanwege de aanzienlijke handel.

67. heynoet edinghen = Edingen; (fr) Enghien.
Wapen: in rood twee afgewende, rode leeuwen met omgewende koppen, blauw getongd; hartschild is Edingen 40.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.

68. heynoet = Henegouwen; (fr) Hainaut.
Wapen: gevierendeeld: I schuinlinks geruit van blauw en zilver; II in blauw drie gouden lelies en een geblokte zoom van zilver en rood ; III gevierendeeld: 1 en 4 in goud een zwarte leeuw; 2 en 3 in goud een rode leeuw; IV geschuinbalkt in zes stukken van goud en blauw en een rode zoom.
In 1433 werd Henegouwen een deel van Bourgondië.

Beschrijving Blad 208

Blad 208
69. Luik, 70. ’s-Gravenbrakel, 71. Chièvres,
72. Saint-Omer, 73. Avenne aan de Helpe, 74. Duinkerke,
75. Kamerijk, 76. Hasselt, 77. Axel

69. die stat van ludicke = Luik; (fr) Liege.
Wapen: in rood een perroen met pijnappel en bolkruis (rijksappel), alles van goud.
Prinsbisdom Luik / Provincie Luik.
Luik was de grootste en voornaamste van de “drieentwintig Goede Steden” van het prinsbisdom.

70. breyne = ’s-Gravenbrakel; (fr) Braine-le-Comte.
Wapen: in zilver een zwarte burcht met drie torentjes en gesloten zilveren deur op groene grond.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.
Tijdens de ‘inname van Henegouwen’ in 1424-1425, welke samenhing met de scheidingspolitiek tussen Jacoba van Beieren en Jan IV van Brabant, werden de steden ’s-Gravenbrakel en Bergen (Mons) door de Brabanders belegerd en ingenomen.

71. chierure = Chièvres.
Wapen: in rood drie zilveren leeuwen, goud getongd, genageld en gekroond.
Het wapen is vrijwel identiek aan het wapen van de heren van Gavere die na 1180 over de stad heersten. Zie ook 19.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.

72. sint omert oft sint thomat = Saint-Omer; (nl) Sint Omaars.
Wapen: in rood een zilver patriarchaalkruis.
Graafschap Artesië / Département Pas-de-Calais, Frankrijk.
Sint Thomas verwijst naar Thomas Becket, aartsbisschop van Canterbury, die op zijn vlucht in 1164 aankwam om in het klooster Sint Omaars op verhaal te komen. Het contrazegel van 1399 vertoont het patriarchaalkruis.

73. avenes die stat = Avesnes-sur-Helpe; (fr) Avenne aan de Helpe.
Wapen: gedeeld; I hermelijn met rode zoom; II geschuinbalkt van zes stukken rood en goud.
Het linker wapen komt overeen met het wapen van de heren van Avesnes, de latere graven van Henegouwen.
Graafschap Henegouwen / Département du Nord, Frankrijk.

74. dunkerke = Duinkerke; (fr) Dunquerque.
Wapen: doorsneden; A in goud een zwarte leeuw, rood getongd; B in zilver een gekromde vis van natuurlijke kleur.
Graafschap Vlaanderen / Département du Nord, Frankrijk /twaalfde eeuw.
In 1244 komt in het stadszegel een vis voor.

75. die stat van kamerike = Cambrai; (nl) Kamerijk.
Wapen: in goud een dubbelkoppige, zwarte adelaar; in de voet een gouden schild [met drie blauwe leeuwen].
Prinsbisdom Kamerijk / Département du Nord, Frankrijk.
Het schepenzegel van 1389 vertoond ook de dubbelkoppige adelaar, gekroond, met in zijn klauwen het schild met de leeuwen. In 1077 dwongen de burgers van Kamerijk gemeentelijke privileges af van hun graaf-bisschop.
Dit maakte Kamerijk tot één van de oudste stadsgemeenten in Frankrijk.

76. die stat van hasselt = Hasselt.
Wapen: gedeeld; I gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood; II in zilver een uitgerukte groene boom.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / dertiende eeuw.

77. axsele = Axel.
Wapen: in goud een rode keper vergezeld van drie zwarte sleutels, de linker sleutel omgewend.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Zeeland / 1213.
In 1407 werd een identiek zegel gebruikt.

Beschrijving Blad 209

Blad 209
78. Hulst, 79. Gemloers, 80. Sint-Amands,
81. Monsterole, 82. Walem, Duffel, 83. Nieuwpoort,
84. Sint-Truiden, 85. Lessen, 86. Eeklo

78. hulst = Hulst.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd, genageld en gekroond.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Zeeland / 1180.
In 1499 toont het zegel een leeuw.

79. die stat van genbelours = Gembloers; (fr) Gembloux.
Wapen: in zwart twee schuingekruiste, zilveren sleutels.
Hertogdom Brabant / Provincie Namen.

80. sint amans = Saint-Amand, (nl) Sint-Amands.
Wapen: gedeeld; I in goud een halve, dubbelkoppige zwarte adelaar; II blauw bezaaid met gouden lelies; op de deellijn een zilveren bisschopsstaf.
Het wapen van de abdij van Sint-Amands in Saint-Amand-les-Eaux / Sint-Amands-aan-de-Skarpe.
Het was een van de oudste en belangrijkste abdijen van Henegouwen en Vlaanderen. De abdij werd rond 647 gesticht door Amandus van Gent.
Graafschap Vlaanderen / Département du Nord.

81. die stat van monstroel = Montreuil; (nl) Monsterole.
Wapen: in rood twee zilveren dwarsbalken, een schildhoofd van blauw met drie gouden lelies.
Ponthieu / Département Pas-de-Calais.
Montreuil viel in 1435 aan Bourgondië door het Verdrag van Atrecht.

82. waleem duffla = Walem, Duffel.
Wapen: in goud drie rode rode palen, en een vrijkwartier van hermelijn.
Hertogdom Brabant / Provincie Antwerpen.
Het schepenzegel van 1436 vertoont een identiek beeld. Het wapen is afgeleid van het wapen van het geslacht Berthout, heren van Grimbergen. Duffel maakte tot rond 1300 deel uit van de heerlijkheid Grimbergen. Het wapen staat afgebeeld in het Armorial LeBlancq.
Duffel was een vrijheid met een schuttersgilde en rederijkerskamer. Walem viel mogelijk onder de vrijheid Duffel.

83. nieupoert = Nieuwpoort; (fr) Nieuport.
Wapen: in goud een zwarte boot met schuine mast op een blauwe zee, daarboven een zwarte leeuw, rood getongd.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1163.

84. die stat van sint truiden = Sint-Truiden; (fr) Saint-Trond.
Wapen: in rood een gouden patriarchaalkruis staande op een uitkomend drietrappig gouden voetstuk, een schildhoofd van goud met een dubbelkoppige, zwarte adelaar.
Prinsbisdom Luik / Provincie Limburg / elfde eeuw.

85. lessenen = Lessen; (fr) Lessines.
Wapen: in zilver drie rode dwarsbalken met over alles heen een zwarte sleutel.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.

86. ekeloe = Eeklo.
Wapen: in goud een zwarte leeuw, rood getongd, en een zilveren schildzoom met tien groene eikels.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1240.

Beschrijving Blad 210

Blad 210
87. Binche, 88. Wervik, 89. Niove,
90. Tielt, 91. Hoei, 92. Dinant,
93. Tongeren, 94. Borgloon, 95. Bilzen,
96. Herk-de-Stad, 97. Wezet, 98. Fosses-la-Ville

87. bins in henegouwe = Binche.
Wapen: in zilver een zwarte leeuw, rood getongd, genageld en gekroond.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen / twaalfde eeuw.
Binche was een belangrijke verblijfplaats van de graven van Henegouwen. In de twaalfde eeuw verkreeg het stadsrechten van Yolanda van Gelre.

88. werueke = Wervik.
Wapen: in zilver een schuinbalk vergezeld aan beide zijden van vier rozen, alles van rood, de rozen goud geknopt.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen.
Uit 1498 is een zegel bekend met een schuinbalk vergezeld van zes rozen.

89. nienove = Ninove.
Wapen: in zilver een gouden altaar op een groene grond met er voor een paus met in zijn linkerhand een gouden staf en in de rechterhand een zwarte hoorn, zilver geopend en gemond; over zijn witte onderkleed draagt hij respectievelijk een blauwe tuniek en een rode mantel; het hoofd is gekroond met een tiara met daarachter een aureool, alles van goud.
Het betreft hier een afbeelding van Sint Cornelius, patroon van de abdij.
Graafschap Vlaanderen / Provincie Oost-Vlaanderen / 1339.
In 1137 werd te Ninove één van de grootste abdijen van België, de Sint-Corneliusabdij van de Orde der Norbertijnen gesticht.

90. tielt in vlaenderen = Tielt.
Wapen: in zilver een rode keper vergezeld van drie zwarte sleutels, de linker sleutel omgewend, en rondom een uitgeschulpte, versmalde zwarte zoom.
Graafschap Vlaanderen / Provincie West-Vlaanderen / 1245.

91. die stat van hoye = Huy; (nl) Hoei.
Wapen: in rood een burcht met drie aaneengesloten gouden torens.
Prinsbisdom Luik / Provincie Luik / 1066.

92. die stat van dynant = Dinant.
Wapen: in zilver een verlaagd doorsneden, halve rode leeuw, goud getongd, genageld en gekroond.
Prinsbisdom Luik / Provincie Namen.

93. die stat van tongeren = Tongeren; (fr) Tongres.
Wapen: in vair een gouden dwarsbalk.
Prinsbisdom Luik / Provincie Limburg / dertiende eeuw.
Tongeren en de omliggende plaatsen werden in de twaalfde eeuw benoemd tot stadsvrijheid. Dit verschafte de stad een zekere vorm van autonomie. Na de Vrede van Fexhe in 1316 kreeg Tongeren als Goede Stad meer vrijheden en meer inspraak in het eigen bestuur.

94. die stat van loen = Borgloon.
Wapen: gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / om 1200.
Dit is het wapen van de graven van Loon.

95. die stat van bielsen = Bilzen.
Wapen: gedeeld; I in zilver een uitgerukte groene boom, en een zilveren hartschild met rood kruis; II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / 1386.
Het kleine schildje is een verwijzing naar de commanderij Alden Biesen.

96. die stat van hercke = Herk-de-Stad.
Wapen: gedeeld; I in zilver drie groene bladeren, paalsgewijs; II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / 1386.

97. wesaeten = [Wezet / Visé]
Wapen: in zilver twee blauwe dwarsbalken.
Prinsbisdom Luik / Provincie Luik.

98. die stat van fos = Fosses-la-Ville.
Wapen: spits ingehoekt doorsneden van zilver en blauw.
Prinsbisdom Luik / Provincie Namen.

Beschrijving Blad 211

Blad 211
99. Thuin, 100. Couvin, 101. Bouillon,
102. Borgworm, 103. Maaseik, 104. Stokkem,
105. Bree, 106. Beringen, 107. Waasten,
108. Beaumont, 109. ..., 110. ...

99. die stat van tuwijn = Thuin.
Wapen: in blauw een gouden leeuw, rood getongd en genageld.
Prinsbisdom Luik / Provincie Henegouwen.

100. cofÿn = Couvin.
Wapen: in rood drie gouden vogels.
Prinsbisdom Luik / Provincie Namen.

101. bulyoen = Bouillon.
Wapen: in rood een gouden dwarsbalk.
Prinsbisdom Luik / Provincie Luxemburg.

102. ... = [Borgworm; (fr) Waremme]
Wapen: in rood een dwarsgeplaatste, zilveren burcht, met links twee torens.
Prinsbisdom Luik / Provincie Luik.
Borgworm past in deze reeks, maar heeft in het wapen omgekeerde kleuren!
Zie nr. 108.

103. maes eÿke = Maaseik.
Wapen: gedeeld; I in zilver twee uitgerukte eikenbomen van natuurlijke kleur; II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België, 1244,

104. stockeem = Stokkem.
Wapen: gedeeld; I in zilver een verkorte knoestige groene stam; II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / 1244.

105. breede = Bree.
Wapen: gedeeld; I in rood een gouden laadbrug (ladder voor tonnen); II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, B / 1386.
In 1078/1079 werd Bree vermeld als Brida/Bride, afgeleid van het Germaanse brida dat plank betekent.
Het was ‘een oord met planken’, oftewel een houten nederzetting.
Bree werd al in 1297 genoemd als heerlijke vrijheid.
Ernest de Rye geeft een gelijkend wapen weer, maar schrijft het toe aan Peer.

106. beringen = Beringen.
Wapen: gedeeld; I in zilver een klimmende beer van natuurlijke kleur; II gedwarsbalkt van tien stukken van goud en rood.
Prinsbisdom Luik (Graafschap Loon) / Provincie Limburg, België / 1239.

107. weser = Waasten; (fr) Warneton.
Wapen: in zilver een blauwe dwarsbalk.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.
Het schepenzegel van 1391 vertoont een burcht met een schild er voor met een dwarsbalk.
Aan de samenvloeiing van de Leie en de Douve stond tot in de zeventiende eeuw een kasteel dat de oorsprong vormde van de nederzetting Waasten. Vanaf 1127 had deze nederzetting een omwalling.
In 1514 had de heerlijkheid Waasten een rederijkerskamer. Tegenwoordig vormt het met Komen de stad Komen-Waasten (Comines-Warneton).

108. ... = Beaumont.
Wapen: in rood een zilveren burcht, met twee puntdaken, en geflankeerd door twee torens.
Graafschap Henegouwen / Provincie Henegouwen.
Het wapen komt zo ook voor in het Armorial LeBlancq. Het zegel van 1407 toont een stadspoort met verdere fortificaties.
De stad was in de twaalfde eeuw reeds ommuurd. De heerlijkheid was lang in het bezit van de families van Henegouwen, Avesnes en Blois-Châtillon. De laatste bezitter was Jacoba van Beieren (1401-1436), gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen tussen 1417 en 1433.
Vanaf eind 1427 droeg zij geleidelijk de bezittingen in Henegouwen over aan haar neef Filips van Bourgondië.

109. ...
Wapen: in zilver een uitgerukte, groene boom, en een rood schildhoofd met een gouden toren.

110. ...
Wapen: in rood een pikhouweel van natuurlijke kleur.
Het wapen met de pikhouweel kan een verwijzing zijn naar de mijnbouwindustrie van de Borinage in de graafschap Henegouwen.

Bronnen:

• Koninklijke Bibliotheek Brussel, Armorial de Gorrevod, Hs. II 6563, blad 197-221.
• Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Français 5232, Armorial LeBlancq (Bibliothèque nationale de France, ms.fr. 5232) - Steden van Henegouwen, fol. 281v-283v; steden van Holland, fol. 313r-313v.
• Bibliothèque nationale de France, Bibliothèque de l’Arsenal, Ms-5027, Recueil sur les armoiries et les tournois – Steden van Henegouwen, fol. 59r-60v.
• Gelders Archief, toegangsnr. 0908 Familie Van Rhemen; Handschriften; inv.nr. 16 Wapenboek, fol. 93v-96r.
• S. Clemmensen, The Gorrevod Armorial (Farum 2019) - Online.
• G. Demay, Inventaire Des Sceaux de la Flandre I, Parijs 1873, 420-455.
• J-M. van den Eeckhout, Wapenboek van het Middeleeuwse Vlaanderen I en II, Sint-Niklaas 2009.
• Ghellinck Vaerneyck, Sceaux et armoiries des villes, communes, échevinages, châtellenies, métiers et seigneuries de la Flandre ancienne et moderne, Parijs 1935.
• J. H. Keuzenkamp, Gemeentewapens in Nederland, ’s-Gravenhage 1989.
• E. de Rye, Traicté des maisons nobles du pays de Liège, Luik 1870.
• K. Sierksma, De gemeentewapens van Nederland, Utrecht 1968.
• H. de Vries, Wapens van de Nederlanden, Amsterdam 1995.
• Heraldry of the World: https://heraldry-wiki.com
• Stadsrechten in België, geraadpleegd 22.02.2019: https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_steden_in_België
• Stadsrechten in Nederland, geraadpleegd 22.02.2019: https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_Nederlandse_plaatsen_met_stadsrechten

Bron digitalisering en Wiki opmaak: Terry van Erp