De Veertigjarige Oorlog (1672-1712)

Na het vertrek van de Fransen uit de Republiek, waarmee het slot van het Rampjaar werd ingeluid, was het nog lang niet gedaan met de conflicten tussen Frankrijk, de Republiek en hun bondgenoten. Het Rampjaar was het begin geworden van de Hollandse Oorlog, door de Fransen de Geurre de Hollande genoemd. Deze oorlog verliep van Op deze oorlog volgden nog vele andere oorlogen. Tijdens de Negenjarige Oorlog (1688-1697) probeerde Lodewijk XIV de protestante troonsbestijging van Willem III en zijn vrouw Maria in Groot-Brittannië tegen te gaan, ten behoeve van de Engelse katholieke Jacobus II. De reeks van conflicten werd uiteindelijke besloten met de Spaanse Successieoorlog (1701-1712). De Spaanse koning Karel II kwam kinderloos te overlijden en zowel de Franse Bourbons als de Oostenrijkse Habsburgers aasden in deze oorlog op zijn troon. Al deze oorlogen bij elkaar worden – door historicus Olaf van Nimwegen – de Veertigjarige Oorlog genoemd (1672-1712) Maar hoe zag het verloop van deze oorlog er dan uit?  Na het Rampjaar kabbelde de oorlog voort, links en rechts werden gebieden gewonnen en gingen ze weer verloren. Het getouwtrek tussen de Republiek en Frankrijk en de bondgenoten bleef doorgaan. Wel begon het duidelijk te worden dat de Fransen een voorsprong wisten de behalen. Zonder maatschappelijk draagvlak zou het voor de prins van Oranje onmogelijk worden om zijn oorlogspolitiek voort te zetten.

Portret van Maria Stuart II (1662-1695), de vrouw van Willem III Jan van der Vaart (toegeschreven aan). Collectie Nationaal Portrait Gallery (Londen)

Na afloop van 1673 besloot Lodewijk om terug te keren naar zijn oorspronkelijke plan uit juli 1671: het veroveren van de Spaanse Nederlanden en de Franche-Comté. Op 31 maart 1674 verklaarde het Heilige Roomse Rijk Lodewijk XIV de ‘Reichskrieg’ en sloten zij zich aan in de strijd tegen Frankrijk. In 1675 werd de Franse veldmaarschalk Turenne gedood door een kanonskogel. Hierna verlieten de Fransen de Elzas en wonnen Willem en zijn bondgenoten van de Haagse Alliantie dus terrein. In datzelfde jaar diende de Franse generaal Condé zijn ontslag in. Zijn jicht weerhield hem ervan om zijn taken verder uit te kunnen voeren. Het vertrek van Turenne en Condé, twee zeer belangrijke functionarissen in het Franse leger, zorgde er echter niet voor dat de Fransen minder effectief te werk gingen. Ook bezocht Willem in dit jaar Engeland, waar hij dong naar de hand van zijn nichtje Maria Stuart, dochter van de Hertog van York, de latere koning Jacobus II. Haar katholieke vader zag het huwelijk niet zitten In 1676 verloor Willem Maastricht, en wist Lodewijk ook een aantal vestingen in de Zuidelijke Nederlanden te veroveren. In datzelfde jaar begonnen ook de vredesbesprekingen in Nijmegen. Het was dan ook een positieve bijkomstigheid dat het Willem in 1677 toch lukte het huwelijk met Maria te sluiten.

Portret van de Franse veldheer Hendri de La Tour d’Auvergne (Turenne) (1611-1675) Adam Frans van der Meulen. Collectie Pushkin Museum of Fine Arts. Via Wikimedia Commons

Portret van de Franse veldheer Lodewijk II van Bourbon-Condé (1621-1686) Justus van Egmont (naar). Collectie museum Chateau de Versailles (Parijs). Via Wikimedia Commons

In 1678 tekende de Republiek op 10 augustus in Nijmegen een apart vredesverdrag met Frankrijk. Willem had het liefst door willen vechten, omdat hij graag had gezien dat alle eisen van zijn bondgenoten gehonoreerd werden. Na de Vrede van Nijmegen gingen steeds meer staten over op protectionistische maatregelen. De Republiek werd van steeds meer markten buitengesloten wat als gevolg had dat de groei van steden, die al sinds 1672 aan het afnemen was, nu tot stilstand kwam. Daarnaast bleek de Vrede van Nijmegen meer voor de sier. In 1680 veroverden de Fransen het Spaanse fort Charlemont bij Givet aan de Maas en de zomer daarop trok het Franse leger het keurvorstendom Trier binnen. Later werd ook de belangrijke Spaanse vesting Luxemburg door de Fransen ingenomen, evenals Straatsburg, de hoofdstad van de Elzas. Langzaam maar zeker werd duidelijk dat Frankrijk de Spaanse Nederlanden alsnog probeerde in te lijven. Dit kon de Republiek niet laten gebeuren. In 1681 sloten de Staten-Generaal en Zweden een verdrag tegen Frankrijk en in 1682 sloten ook Spanje en het Heilige Roomse Rijk zich hierbij aan. Nog voordat zij de Spaanse koning versterkingen konden sturen had Lodewijk al besloten zich terug te trekken uit Luxemburg.

Op 11 december 1683 verklaarde Spanje de oorlog aan Frankrijk. Hierdoor kon Lodewijk zijn belegering van Luxemburg legaal hervatte. De januari daarop trok de prins van Oranje alle militaire verloven in en gaf hij aan 24.000 soldaten de opdracht zich marsvaardig te houden. Een groeiend aantal regenten was echter bang dat een deelname aan de Frans-Spaanse Oorlog alleen het verlies van de Spaanse-Nederlanden tot gevolg kon hebben. Op 1 juni 1684 capituleerde Luxemburg, waarna de Staten Generaal akkoord gingen met het Franse voorstel voor een wapenstilstand. Op 15 augustus moesten ook Spanje en Oostenrijk zich neerleggen bij het Twintigjarig Bestand van Regensburg, die een einde maakte aan de Frans-Spaanse oorlog. Deze wapenstilstand hield echter nog geen vier jaar stand. In 1685 werd in Frankrijk het Edict van Nantes herroepen. Dit edict had tot dan toe de protestanten een status van een door de wet getolereerde minderheid gegeven. Protestante vluchtelingen vertrokken naar de Nederlanden, Zwitserland, Brandenburg en andere protestante gebieden. In datzelfde jaar overleed de protestante koning Karel II van Engeland en nam zijn katholieke broer Jacobus II de troon over. Hoewel de katholieken in Engeland een minderheid waren en gewantrouwd werden kondigde Jacobus een edict van tolerantie af die volgens velen de katholieken voortrok. Het werd de protestanten in Europa nu wel erg heet onder de voeten, en dus was er actie nodig.

Jacobus II (1633-1701) koning van Engeland, Schotland en Ierland Anoniem. Collectie National Portrait Gallery (Londen). Via Wikimedia Commons

In juni 1688 werd er in Engeland een mannelijke troonopvolger geboren. De angst voor de mogelijkheid op een katholieke dynastie in Engeland kwam nu wel erg dichtbij en dus besloot Willem III in te gaan op de uitnodiging van de Engelse oppositie om deze dynastie te verjagen en zelf, samen met zijn vrouw, de kroon aan te nemen. Zijn plan verliep succesvol en hun overname van de kroon werd de ‘Glorious Revolution’ genoemd. Zij wisten Jacobus naar Frankrijk te verjagen en werden door het Engelse Parlement erkend als gezamenlijke vorsten. Als koning van Engeland en stadhouder van de Republiek kon Willem nu de ideale coalitie vormen met de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Spanje en een aantal Duitse vorsten. Er volgde nog een lange periode van veldslagen, beleggingen, bloed en onrust, vooral in het gebied van de Spaanse Nederlanden. In de winter van 1695-1696 besloot Lodewijk dat er een einde moest komen aan de uitputtingsstrijd die wij de Negenjarige Oorlog (1688-1697) noemen. Wederom had Willem liever doorgevochten, maar een muntcrisis in Engeland dwong hem ertoe genoegen te nemen met een gewapende vrede. In 1697 werd de Vrede van Rijswijk gesloten, waarin Lodewijk XIV er niet al te bekaaid vanaf kwam. Deze vrede leverde Frankrijk veel territoriale winst op ten koste van Spanje en het Duitse Rijk. Wel moest Lodewijk afstand doen van Maastricht en stemde hij erin toe het vorstendom Orange terug te geven aan Willem.

Gezanten van de geallieerden vergaderen te Rijswijk Via Historische Vereniging Rijswijk

Er stond wat druk op de zaak. Koning Karel II van Spanje, die door jaren van inteelt in de Habsburgse familie een erg zwak gestel had, zou binnenkort komen te overlijden. Karel II had geen erfgenamen. Zowel de Franse Bourbons als de Oostenrijkse Habsburgers aasden op zijn troon. Nog voor Karels overlijden deed Willem een poging om met Lodewijk en de Keizer tot een eerlijke verdeling van Karels rijk te komen, maar door een aantal specifieke omstandigheden mocht dit niet baten.Op 7 september 1701 sloot Willem de tweede Grote Alliantie tegen Frankrijk. Het was een van de laatste dingen die Willem zou ondernemen, want in maart van 1702 kwam hij zelf te overlijden. In mei van datzelfde jaar, na het overlijden van de Spaanse koning, barstte de Spaanse Successieoorlog los. Aan deze oorlog kwam pas in 1713 met de Vrede van Utrecht een einde. Filips V, de kleinzoon van Lodewijk XIV, kreeg Spanje en de koloniën, behalve Gibraltar en Menorca, die naar Groot-Brittannië gingen. Oostenrijk ontving de Spaanse Nederlanden, Milaan en het koninkrijk Napels. De Republiek was financieel uitgeput en was in 1715 niet langer in de gelegenheid de obligatiehouders hun rente te betalen. Lodewijk XIV en de Republiek kwamen in 1715 beide op een manier aan hun einde. Lodewijk was overleden en de Republiek was bankroet.

Karel II van Spanje (1661-1700) Juan de Miranda Carreño. Collectie Kunsthistorisches Museum Wien