Bout Psalter-Getijdenboek
Het Bout Psalter-Getijdenboek is hoogst interessant, zowel vanwege zijn tekstuele als zijn visuele inhoud: schitterende bladvullende miniaturen, geschilderde initialen en gevoelig, vaak humoristisch penwerk. Het bevat prachtige voorbeelden van miniaturen van meesters die in verschillende steden werkzaam waren; hun bijdragen aan dit manuscript maken het noodzakelijk om de opvattingen over de praktijk in Nederlandse ateliers van de vijftiende eeuw te herzien.
Op deze pagina vindt u een algemene inleiding bij het Bout Psalter-Getijdenboek. Wilt u direct naar het gedigitaliseerde boek? Klik dan op deze link:
In 2007 heeft de Koninklijke Bibliotheek met steun van de Mondriaanstichting, de Vereniging Rembrandt en de Vrienden van de Koninklijke Bibliotheek het Bout Psalter-Getijdenboek gekocht. Het manuscript wordt zo genoemd naar de familie die opdracht gaf het te laten maken. De familie Bout woonde in Amsterdam maar gaf de opdracht voor het handschrift aan een atelier in Haarlem. Het penwerk in het manuscript is dan ook typisch Haarlems. Daarnaast maakte één van beste verluchters van Haarlem miniaturen voor het handschrift, evenals twee verschillende verluchters uit Utrecht.
Verluchters uit verschillende steden
Niet minder dan drie verschillende verluchters schilderden de manuscripten. Hoewel de opdrachtgevers uit Amsterdam kwamen, gaven zij de opdracht niet in hun eigen stad, maar in Haarlem. Hoewel het gemakkelijker zou zijn geweest om alle miniaturen in Haarlem te laten maken, kozen de opdrachtgevers ervoor om werk van schilders uit een andere plaats, namelijk Utrecht, toe te voegen. Een dergelijke verscheidenheid is vrij ongewoon in Noord-Nederlandse gebedsboeken.
De inhoud van het handschrift
In plaats van een getijdenboek, dat in Noord-Holland in de vijftiende eeuw vrij normaal was, gaf de Bout familie opdracht voor een Psalter-getijdenboek. Dat wil zeggen dat het manuscript de Getijden van de Maagd Maria en andere getijden bevat, maar ook een volledig Psalter. Dit manuscript is het enige bekende verluchte voorbeeld van een Middelnederlandse Psalter-getijdenboek. Het combineert twee verschillende soorten boeken die in de late middeleeuwen voor privé-gebruik werden gemaakt. Daarnaast bevat het een kalender aan het begin en een aantal extra gebeden aan het einde.
Fol. 1r-16v: Kalender en tabellen
Het manuscript bevat een kalender met namen van heiligen voor elke dag van het jaar, die inzicht geeft in de plaats van oorsprong van het handschrift. De belangrijkste feestdagen zijn geschreven in rode inkt, zoals bijvoorbeeld "Sinte aelbrecht confessoir" (St. Albrecht, belijder, 25 juni), en "Sinte ieroen" (St. Hiëronymus, 17 augustus), twee heiligen die vooral in Holland vereerd werden. Bovendien is de naam van "Sinte bave confessoir" (St. Bavo, belijder) geschreven in rood op 1 oktober; Bavo is de patroon van de belangrijkste kerk in Haarlem. Het lijkt er dus op dat de Amsterdamse familie Bout, die in Amsterdam woonde, opdracht gaf aan een atelier in Haarlem, het dichtstbijzijnde belangrijke kunstcentrum. Na de kalender zijn er een paar tabellen voor het berekenen van de Paasdatum. Deze beginnen met het jaar 1453 ("CCCC ende liii"). We kunnen daarom veronderstellen dat het manuscript in 1453 werd gemaakt.
De laatste van deze lijsten is een aderlatingslijst, waar onder andere staat dat het sterrenbeeld Tweelingen samenhangt met schouders, armen en handen. Tweelingen moet op de juiste plaats aan de hemel staan alvorens een aderlating wordt uitgevoerd om deze lichaamsdelen te genezen.
Fol. 172v: Psalter
Een Psalter bevat de 150 Psalmen uit het Oude Testament. De religieuzen in de vroege middeleeuwen reciteerden het volledige Psalter wekelijks, en het was de belangrijkste tekst voor lekendevotie in de 12de tot en met 14de eeuw. Koning David, van wie gezegd wordt dat hij harp speelde, werd beschouwd als de auteur van de Psalmen. David wordt daarom vaak afgebeeld als auteur aan het begin van de tekst. In het Latijn begint de eerste Psalm met "Beatus vir" (Zalig is de man), vaak met een fraaie grote initiaal B die een harpspelende David toont. In een Frans Psalter van rond 1175 bevat de B zelfs een volledig orkest!
Het Bout Psalter-getijdenboek bevat ook een volledig liturgisch Psalter (fol. 173- 307v). Omdat het manuscript in het Nederlands is geschreven, begint de eerste Psalm met "Salich is de man", de vertaling van "Beatus vir." De historiserende initiaal S toont David die in een landschap zijn harp bespeelt. Voorts toont een van de bladvullende miniaturen het beroemdste verhaal over David: toen hij een kind was, doodde hij de reus Goliath met zijn slinger. De verluchter toont de jongen terwijl hij het hoofd van Goliath afsnijdt. Op de achtergrond is David nogmaals zichtbaar terwijl hij het hoofd achter zich aan sleept.
Fol. 17v-171v: Getijdenboek
In de late veertiende eeuw had het getijdenboek het Psalter vervangen als belangrijkste hulpmiddel bij de lekendevotie. Getijdenboeken bevatten gebeden om bij de canonieke getijden van de dag te zeggen, die bij de metten beginnen (ongeveer 3 uur in de ochtend). Het Bout Psalter-getijdenboek bevat de Getijden van de Maagd (fol. 18r-44v), de Getijden van de Eeuwige Wijsheid (fol. 45-60v), de Lange Getijden van het Kruis (fol. 62r-78v), de Lange Getijden van de Heilige Geest (fol. 80-96v), de Getijden van Alle Heiligen (fol. 97r-113r), sacramentsgebeden (fol. 113r-115v), een gebed aan God, toegeschreven aan Thomas Aquinas (fol. 115v-117r); smeekbeden aan St. Michael, Alle Engelen en een Beschermengel (fol. 117r-118v), boetpsalmen en litanie (fol. 120r- 134v), de vigilie van de Doden (fol. 135r-163v) en meer sacramentsgebeden (fol. 164r-171v).
Veel van deze teksten beginnen met rijk gekleurde miniaturen ter grootte van een hele bladzijde, evenals speelse en beweeglijke penwerk-initialen. De beelden zetten niet alleen de toon voor het gebed, maar maken het ook gemakkelijker de respectievelijke teksten te vinden.
Literatuur
- Kathryn M. Rudy, ‘Een Psalter-getijdenboek’, in: Bulletin van de Vereniging Rembrandt, 17 (2007) 2 (zomer), p. 8-12.
Digitalisering en Wiki opmaak: Terry van Erp