Wilhelmus: verschil tussen versies
k (→Externe links) |
k (→Melodie) |
||
(22 tussenliggende versies door dezelfde gebruiker niet weergegeven) | |||
Regel 1: | Regel 1: | ||
{{Infobox volkslied | {{Infobox volkslied | ||
| naam = ''Wilhelmus'' | | naam = ''Wilhelmus'' | ||
| vlag | | vlag = {{NL}} | ||
| afbeelding = Wilhelmus bladmuziek.jpg | | afbeelding = Wilhelmus bladmuziek.jpg | ||
| onderschrift = | | onderschrift = Bladmuziek van het Wilhelmus | ||
| componist = | | componist = | ||
| tekstschrijver= onbekend | | tekstschrijver= onbekend | ||
| ingevoerd = | | ingevoerd = 1932 | ||
| geluid = | | geluid = United_States_Navy_Band_-_Het_Wilhelmus.ogg | ||
| geluid titel = Het Wilhelmus | | geluid titel = Het Wilhelmus | ||
| geluid beschrijving = US Navy Band, 2006 | | geluid beschrijving = US Navy Band, 2006 | ||
}} | }} | ||
[[Bestand:WilliamOfOrange1580.jpg|thumb|150px| Willem van Oranje in 1580]] | [[Bestand:WilliamOfOrange1580.jpg|thumb|150px| Willem van Oranje in 1580]] | ||
Het '''''Wilhelmus''''' is sinds 1932 officieel het | Het '''''Wilhelmus''''' is sinds 1932 officieel het Nederlandse volkslied. De tekst is omstreeks 1570 aan het begin van de [[Tachtigjarige Oorlog]] geschreven op een bestaande melodie. De huidige variant van die melodie dateert uit het begin van de 17e eeuw. Het Wilhelmus wordt beschouwd als een van de oudste volksliederen ter wereld, al is de tekst van het Kimigayo (Japanse volkslied) ouder.<ref> http://www.national-anthems.org/facts.htm</ref> De tekst van het lied is in de mond gelegd van [[Willem van Oranje]], alsof hij die zelf uitgesproken heeft. De tekst weerspiegelt Willem van Oranjes tweestrijd inzake de opstand in de Nederlanden: enerzijds probeert hij als vertegenwoordiger van het staatsgezag trouw te zijn aan de Spaanse koning, anderzijds volgt hij zijn geweten dat hem voorschrijft in de eerste plaats God en het Nederlandse volk te dienen. Het lied was populair als militaire mars en betekende een ondersteuning in de strijd van de Nederlanden tegen de Spaanse overheerser. Gedurende de gehele Tachtigjarige Oorlog is het lied populair gebleven,<ref> Martine de Bruin, https://www.dbnl.org/tekst/brui020wilh01_01/brui020wilh01_01_0001.php 'Het Wilhelmus tijdens de Republiek' (1998)], DBNL, geraadpleegd 10-3-2021</ref> maar het raakte daarna in vergetelheid tot het in de 19e eeuw opnieuw werd ontdekt. Het was aanvankelijk vooral populair in oranjegezinde en confessionele kringen, maar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog tot min of meer onomstreden nationaal symbool. Van het ''Wilhelmus'' wordt meestal het eerste couplet gezongen, soms gevolgd door het zesde. | ||
==Opbouw== | ==Opbouw== | ||
Het lied bestaat uit vijftien | Het lied bestaat uit vijftien coupletten, die een acrostichon vormen: de eerste letters van de coupletten vormen de naam ''[[Willem van Oranje|Willem van Nassov]]''. De '''v''' is hierin als Romeinse letter een '''u''' en de coupletten die destijds met een '''s''' begonnen, hebben in hedendaags Nederlands een '''z''' als beginletter. | ||
Het ''Wilhelmus'' is daarnaast een complex | Het ''Wilhelmus'' is daarnaast een complex chiasme, waarbij de 15 stanza's inhoudelijk gekruist zijn: de 1e met de 15e, de 2e met de 14e enzovoorts. De 8e stanza komt zodoende centraal te staan. Hierin wordt de essentie van het Wilhelmus geopenbaard: de vergelijking tussen [[Willem van Oranje]] en de Bijbelse koning David, aan wie beiden een koninkrijk toekomt. | ||
==Inhoud== | ==Inhoud== | ||
De tekst is geschreven in de tijd dat Willem van Oranje uit moest wijken naar zijn stamslot | De tekst is geschreven in de tijd dat Willem van Oranje uit moest wijken naar zijn stamslot Dillenburg in het graafschap Nassau. Dit is vlak na 1568, waarin de hertog van Alva orde op zaken moest stellen in de Nederlandse provinciën. Het lied geeft aan hoezeer Willem van Oranje worstelt met de vraag hoe hij de koning van Spanje kan blijven eren, maar toch de tirannie van de hertog van Alva kan bestrijden. Het lied is door en door christelijk.<ref>[https://www.nu.nl/muziek/6047419/wat-zingen-we-nu-eigenlijk-tijdens-het-wilhelmus.html NU.nl in gesprek met Els Stronks], geraadpleegd op 10-3-2021</ref> | ||
In de eerste strofe geeft Willem aan dat hij zijn vaderland trouw wil zijn. Willem was de belangrijkste van de edelen van de Nederlanden en stadhouder van 3 gewesten, Zeeland, Holland en Utrecht. Alva had inmiddels de graven van Egmont en Horne de doodstraf gegeven. Ook Willem van Oranje stond op de dodenlijst, maar die was gevlucht. Daardoor werd Willem van Oranje ook belangrijk voor de andere gewesten. Zodoende werd het Vaderland uit de eerste strofe niet nader omschreven in het lied. Willem van Oranje geeft aan van Duits bloed te zijn. Dit heeft betrekking op de gebieden van het [[Heilige Roomse Rijk]] te zijn, waar in de 16e eeuw de gebieden van het huidige Duitsland en de Nederlanden onder vielen. | In de eerste strofe geeft Willem aan dat hij zijn vaderland trouw wil zijn. Willem was de belangrijkste van de edelen van de Nederlanden en stadhouder van 3 gewesten, Zeeland, Holland en Utrecht. Alva had inmiddels de graven van Egmont en Horne de doodstraf gegeven. Ook Willem van Oranje stond op de dodenlijst, maar die was gevlucht. Daardoor werd Willem van Oranje ook belangrijk voor de andere gewesten. Zodoende werd het Vaderland uit de eerste strofe niet nader omschreven in het lied. Willem van Oranje geeft aan van Duits bloed te zijn. Dit heeft betrekking op de gebieden van het [[Heilige Roomse Rijk]] te zijn, waar in de 16e eeuw de gebieden van het huidige Duitsland en de Nederlanden onder vielen. | ||
Regel 26: | Regel 26: | ||
In de tweede strofe wordt het geloof van Willem van Oranje in God weergegeven. Met opzet wordt niet aangegeven of dit geloof protestant of katholiek was. Willem van Oranje stond tolerant tegenover beide geloven en vond dat vrijheid van geloof het uitgangspunt moest zijn. Bovendien waren een aantal van de gewesten protestant en anderen katholiek. Hij wilde beiden meenemen in zijn strijd tegen de tirannie van de hertog van Alva. | In de tweede strofe wordt het geloof van Willem van Oranje in God weergegeven. Met opzet wordt niet aangegeven of dit geloof protestant of katholiek was. Willem van Oranje stond tolerant tegenover beide geloven en vond dat vrijheid van geloof het uitgangspunt moest zijn. Bovendien waren een aantal van de gewesten protestant en anderen katholiek. Hij wilde beiden meenemen in zijn strijd tegen de tirannie van de hertog van Alva. | ||
In de vierde strofe haalt het lied de | In de vierde strofe haalt het lied de slag bij Heiligerlee van 1568 aan, waar zijn broer [[Adolf van Nassau (1540-1568)|Adolf van Nassau]] is gesneuveld. | ||
In de zesde strofe wordt het geloof van Willem van Oranje bezongen. Hij wil een goede christen zijn, maar hij wil ook de tiran verdrijven. Daarvoor roept hij de steun van God in. Deze strofe wordt vaak gezongen na de eerste strofe. | In de zesde strofe wordt het geloof van Willem van Oranje bezongen. Hij wil een goede christen zijn, maar hij wil ook de tiran verdrijven. Daarvoor roept hij de steun van God in. Deze strofe wordt vaak gezongen na de eerste strofe. | ||
In strofe 8 wordt het verhaal van | In strofe 8 wordt het verhaal van Saul en David aangehaald. Dit komt uit de Bijbel en vertelt hoe Saul als tiran probeert David te doden. David blijft echter loyaal aan Saul en uiteindelijk zal Saul sterven, niet door de hand van David, maar op het slagveld. Daarna wordt David de koning van Israël. Hij wordt gezien als de grootste joodse koning uit de geschiedenis. In feite hoopt Willem van Oranje op een dergelijke ontwikkeling in de Nederlanden<ref>Sabine Waasdorp, [https://overdemuur.org/het-wilhelmus-niet-onze-nederlandse-identiteit-maar-een-edelman-in-nood/ Het Wilhelmus: niet onze Nederlandse identiteit, maar een edelman in nood], overdemuur.org, geraadpleegd op 10-3-2021</ref> | ||
In de 15e strofe wordt nog eens aangegeven dat Willem de Spaanse koning niet wil afvallen, maar dat zijn strijd gericht is tegen misstanden in de Nederlanden.<ref>dr. Richter Roegholt, Het Wilhelmus. Een woord van troost, gericht tot alle Nederlanders, in: Neerlandia, jaargang 82, 1978, pag. 42-46</ref> | In de 15e strofe wordt nog eens aangegeven dat Willem de Spaanse koning niet wil afvallen, maar dat zijn strijd gericht is tegen misstanden in de Nederlanden.<ref>dr. Richter Roegholt, Het Wilhelmus. Een woord van troost, gericht tot alle Nederlanders, in: Neerlandia, jaargang 82, 1978, pag. 42-46</ref> | ||
==Ontstaan== | ==Ontstaan== | ||
[[Bestand:Jacob spoel marnix van sint-aldegonde declaiming het wilhelmus to will.jpg|thumb|Marnix van Sint-Aldegonde draagt het ''Wilhelmus'' voor aan Willem van Oranje, door | [[Bestand:Jacob spoel marnix van sint-aldegonde declaiming het wilhelmus to will.jpg|thumb|Marnix van Sint-Aldegonde draagt het ''Wilhelmus'' voor aan Willem van Oranje, door Jacob Spoel (19e-eeuwse, geromantiseerde voorstelling)]] | ||
=== Melodie === | === Melodie === | ||
[[Bestand:Het Wilhelmus (first recording 1899).ogg|thumb|right|Eerste opname van Het Wilhelmus in 1899]] | [[Bestand:Het Wilhelmus (first recording 1899).ogg|thumb|right|Eerste opname van Het Wilhelmus in 1899]] | ||
Het Wilhelmus is een | Het Wilhelmus is een contrafact: een lied met een nieuwe tekst op een bestaande melodie. De melodie is afkomstig van het spotlied ''O la folle entreprise du prince de Condé'', dat werd gezongen tijdens het beleg van de stad Chartres door de hugenoten in 1568, en is dus op zijn laatst in dat jaar ontstaan. De eerste optekening van de melodie die bekend is, stamt echter uit 1574.<ref> http://www.koninklijkhuis.nl/onderwerpen/volkslied/inhoud/de-melodie-van-het-wilhelmus|titel=De melodie van het Wilhelmus|bezochtdatum=2016-03-25|achternaam=Ministerie van Algemene Zaken|werk=www.koninklijkhuis.nl|archiefurl=https://web.archive.org/web/20160514020433/http://www.koninklijkhuis.nl/onderwerpen/volkslied/inhoud/de-melodie-van-het-wilhelmus|archiefdatum=2016-05-14</ref> | ||
De oorspronkelijk eenvoudige melodie werd in de 17e eeuw van | De oorspronkelijk eenvoudige melodie werd in de 17e eeuw van melismatiek (klankbuigingen) voorzien, gepubliceerd door de Veerse [[schepen]] Adriaen Valerius in zijn met een aantal liederen "geïllustreerde" geschiedschrijving ''Nederlandtsche Gedenck-Clanck'' uit 1626.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=0YgurxOm_e4 "Reconstructie Wilhelmus"], ''Radioprogramma OVT'', 5 mei 2010</ref> | ||
De huidige officiële harmonisatie<ref> | De huidige officiële harmonisatie<ref> https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/fotocollectie/ad80c810-d0b4-102d-bcf8-003048976d84|uitgever=Nationaal Archief|titel=Bladmuziek van het Nederlands volkslied "Wilhelmus van Nassouwe" in de bewerking van de kapitein directeur van de Koninklijk Militaire Kapel C.L. Walther Boer</ref> is van Coenraad Lodewijk Walther Boer.<ref> https://www.nu.nl/muziek/2871373/kritiek-olympisch-wilhelmus.html|titel=Kritiek op olympisch Wilhelmus</ref> | ||
[[Bestand:melodie-wilhelmus-01.jpg]] | |||
=== Maatsoort === | === Maatsoort === | ||
[[Bestand:Wilhelmus Valerius.jpg|miniatuur|Uitgave van het Wilhelmus door Valerius, met afwijkende nootlengte op "-veerd".]] | [[Bestand:Wilhelmus Valerius.jpg|miniatuur|Uitgave van het Wilhelmus door Valerius, met afwijkende nootlengte op "-veerd".]] | ||
De Wilhelmus-melodie werd in de allervroegste vormen genoteerd zonder | De Wilhelmus-melodie werd in de allervroegste vormen genoteerd zonder maatstrepen (zie de afbeelding bovenaan deze pagina, waarbij de indeling van de maat met tactus-streepjes wordt aangegeven). Bovenstaande notatie is een moderne notatie, waarbij het lied is ingedeeld in maatsoorten. De eerste twee regels hebben een tweedelige maatsoort, met groepen van 4 en 2 kwartnoten. Hierna volgt een [[maatwisseling]] naar een meer 'wiegende' driekwartsmaat, met in de 2e helft van de regel een hemiola: na een indeling in 2 groepen van 3 kwartnoten, met het accent op de 1e kwartnoot: | ||
| <u>Prin</u> - ce | <u>van</u> O - | | | <u>Prin</u> - ce | <u>van</u> O - | | ||
Regel 63: | Regel 56: | ||
| - <u>ran</u> - je ben <u>ik</u>, | vrij <u>on</u> - ver - | | | - <u>ran</u> - je ben <u>ik</u>, | vrij <u>on</u> - ver - | | ||
Ook wordt de 3/4 maat onderbroken door een 4/4 maat aan het eind van de 3e en begin van de 4e regel. Dit is overigens een aanpassing van later datum. In de publicaties van het lied door Adriaen Valerius uit 1626 (zie de afbeelding) staat de gehele tweede helft van het lied in 3/4 maat. De noot op "-veerd" is daar geen 3, maar 2 tellen. In de tweede helft van de 20ste eeuw is deze verlengd naar 3 tellen, zodat de lengte overeenstemt met de slotnoten van de 1e en de 2e regel (zoals o.a. in de publicatie in het | Ook wordt de 3/4 maat onderbroken door een 4/4 maat aan het eind van de 3e en begin van de 4e regel. Dit is overigens een aanpassing van later datum. In de publicaties van het lied door Adriaen Valerius uit 1626 (zie de afbeelding) staat de gehele tweede helft van het lied in 3/4 maat. De noot op "-veerd" is daar geen 3, maar 2 tellen. In de tweede helft van de 20ste eeuw is deze verlengd naar 3 tellen, zodat de lengte overeenstemt met de slotnoten van de 1e en de 2e regel (zoals o.a. in de publicatie in het Liedboek voor de Kerken uit 1973). | ||
Het gebeurt overigens vaak bij het zingen dat de laatste noot van de eerste twee regels ("bloed" / "dood") en de 3e regel ("veerd") wordt ingekort tot een noot van 2 in plaats van 3 kwartnoten. Het te vroeg inzetten van de daarop volgende regel is met name te horen bij het zingen van het Wilhelmus in voetbalstadions waar de menigte niet de tijd neemt om tot drie te tellen, en daardoor in de regel eerder klaar is met zingen dan dat de afgespeelde muziek voorbij is. | Het gebeurt overigens vaak bij het zingen dat de laatste noot van de eerste twee regels ("bloed" / "dood") en de 3e regel ("veerd") wordt ingekort tot een noot van 2 in plaats van 3 kwartnoten. Het te vroeg inzetten van de daarop volgende regel is met name te horen bij het zingen van het Wilhelmus in voetbalstadions waar de menigte niet de tijd neemt om tot drie te tellen, en daardoor in de regel eerder klaar is met zingen dan dat de afgespeelde muziek voorbij is. | ||
=== Auteur === | === Auteur === | ||
De herkomst van de tekst is niet met zekerheid bekend. Hierover bestaan verschillende theorieën. Het ''Wilhelmus'' is een | De herkomst van de tekst is niet met zekerheid bekend. Hierover bestaan verschillende theorieën. Het ''Wilhelmus'' is een geuzenlied en de meeste teksten van geuzenliederen waren anoniem, omdat op het maken van opstandige liederen destijds de doodstraf stond. De tekst wordt vaak toegeschreven aan Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, maar concrete bronnen hiervoor ontbreken. In een scriptie van historica Gudrun Dekker-Schwichow (Rijksuniversiteit Groningen) uit 2008 wordt Marnix' auteurschap bevestigd op basis van muzikale en tekstuele parallellen van drie andere liederen van zijn hand. Marnix was dichter en een intimus van prins Willem. Hij had gestudeerd bij Calvijn in Genève en het ''Wilhelmus'' draagt daarvan de sporen. | ||
Volgens een andere theorie is de tekst door een onbekend gebleven dichter geschreven en daarna door Marnix bewerkt. Ook wordt | Volgens een andere theorie is de tekst door een onbekend gebleven dichter geschreven en daarna door Marnix bewerkt. Ook wordt Dirck Volkertsz. Coornhert wel als auteur genoemd. | ||
In 2016 kwam uit nieuw | In 2016 kwam uit nieuw stylometrisch onderzoek Petrus Datheen naar voren als mogelijke schrijver van de tekst van het ''Wilhelmus''.<ref>[http://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/nieuws-agenda/nieuws-overzicht/231-2016/145026-onderzoekers-werpen-met-de-computer-nieuw-licht-op-auteurschap-wilhelmus ''Onderzoekers werpen met de computer nieuw licht op auteurschap Wilhelmus''], Meertens Instituut</ref> Daarmee is nog niet gezegd dat hij de auteur was van het Wilhelmus.<ref>Jansen, Mathilde [http://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/nieuws-agenda/nieuwsbrief/uitgelicht/145985-de-geschiedenis-van-het-wilhelmus-is-nooit-af De geschiedenis van het Wilhelmus is nooit af]. Meertens Instituut.</ref> | ||
Wat betreft de datum staat wel vast dat de tekst geschreven is na mei 1568, omdat | Wat betreft de datum staat wel vast dat de tekst geschreven is na mei 1568, omdat de tocht langs de Maas in het lied vermeld wordt, en waarschijnlijk vóór april 1572, omdat de verovering van Den Briel niet bekend lijkt in het lied. De oudste aanwijsbare vermelding van het lied dateert uit 1573. Notaris Willem Verwer noteerde op 31 mei van dat jaar in zijn dagboek dat een Haarlemse soldaat tijdens het Beleg van Haarlem (1572-1573) de Spanjaarden tartte door, gezeten op de stadsmuur, het Wilhelmus te zingen; iets wat hij met zijn leven moest bekopen.<ref>Het dagboek van Willem Verwer, aanwezig in het Noord-Hollands Archief, is met commentaar van gemeentearchivaris drs. J.J. Temminck in 1973 uitgegeven onder de titel ‘Memoriaelbouck’ (Vereniging Haerlem/uitgeverij Schuyt, 1973).</ref><ref>[https://www.dbnl.org/tekst/verw006memo01_01/verw006memo01_01_0004.php?q=wilhelmus#hl1 Memoriaelbouck]. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581 (1973), Willem Janszoon Verwer; zie p. 86, 31 mei 1573</ref> | ||
== 18e eeuw == | == 18e eeuw == | ||
[[Bestand:Handschrift Brussel p-37-38.jpg|thumb|Handschrift met het ''Wilhelmus'' uit 1617.<ref> | [[Bestand:Handschrift Brussel p-37-38.jpg|thumb|Handschrift met het ''Wilhelmus'' uit 1617.<ref> https://www.dbnl.org/tekst/brui020wilh01_01/brui020wilh01_01.pdf|titel=Het Wilhelmus tijdens de Republiek|bezochtdatum=|auteur=Martine de Bruin|datum=|uitgever=dbnl|pagina's=28|taal=|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210515014105/https://www.dbnl.org/tekst/brui020wilh01_01/brui020wilh01_01.pdf|archiefdatum=2021-05-15</ref> Filips van Marnix van Sint-Aldegonde (Marnix van St Aldegonde) wordt op de rechterpagina genoemd als auteur van het lied en "excellent poeet".]] | ||
[[Bestand:Wilhelmus Valerius complete.png|thumb|''Wilhelmus'' door Adrianus Valerius in ''Nederlandtsche Gedenck-Clanck'', 1626]] | [[Bestand:Wilhelmus Valerius complete.png|thumb|''Wilhelmus'' door Adrianus Valerius in ''Nederlandtsche Gedenck-Clanck'', 1626]] | ||
In de 18e eeuw veranderde de melodie in die van de ''Prinsenmars'', een vrolijke marsmelodie. Bij deze melodie paste de oorspronkelijke tekst niet goed meer. | In de 18e eeuw veranderde de melodie in die van de ''Prinsenmars'', een vrolijke marsmelodie. Bij deze melodie paste de oorspronkelijke tekst niet goed meer. | ||
Regel 91: | Regel 84: | ||
== Instelling als volkslied == | == Instelling als volkslied == | ||
Als onofficieel volkslied werd het Wilhelmus door de eeuwen heen bij allerlei gelegenheden graag gezongen, met name door het | Als onofficieel volkslied werd het Wilhelmus door de eeuwen heen bij allerlei gelegenheden graag gezongen, met name door het oranjegezinde volksdeel. Mede om de schijn van partijdigheid te voorkomen, besloot men bij oprichting van het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] voor een ander volkslied te kiezen. Uiteindelijk werd in 1817 het lied ''Wien Neêrlands bloed'' van dichter Hendrik Tollens gekozen. Zijn melodie werd echter afgekeurd en het was Johann Wilhelm Wilms die uiteindelijk de muziek mocht leveren. | ||
De tekst van Tollens werd omwille van haar 'deftigheid' geen groot succes onder de bevolking, maar wist het toch vol te houden tot 1932. De reden hiervoor was onder andere dat het ''Wilhelmus'' als 'te protestants' werd beoordeeld door het katholieke zuiden. Toen in 1853 de | De tekst van Tollens werd omwille van haar 'deftigheid' geen groot succes onder de bevolking, maar wist het toch vol te houden tot 1932. De reden hiervoor was onder andere dat het ''Wilhelmus'' als 'te protestants' werd beoordeeld door het katholieke zuiden. Toen in 1853 de bisschoppelijke hiërarchie werd hersteld, gebeurde er iets waardoor het ''Wilhelmus'' in elk geval voorlopig helemaal uit de gratie was. Dat jaar werd – mogelijk door de Aprilbeweging – namelijk ook het lied '' 't Wilhelmus der Geuzen'' uitgegeven, dat werd gezongen op de melodie van het ''Wilhelmus'' en overduidelijk pro-protestants en sterk anti-'paaps' was: | ||
:''Hij [de Paus], die zich zonder rechten,'' | :''Hij [de Paus], die zich zonder rechten,'' | ||
:''Heeft tot een Heer gemaakt,'' | :''Heeft tot een Heer gemaakt,'' | ||
Regel 103: | Regel 96: | ||
:''Als voor drie-honderd jaar.'' | :''Als voor drie-honderd jaar.'' | ||
Het zou nog tot de jaren 1880 duren alvorens het tij weer wat zou keren. De | Het zou nog tot de jaren 1880 duren alvorens het tij weer wat zou keren. De Tachtigers moesten bijvoorbeeld niets van Tollens' werk hebben. Ook was er in die tijd weer een hernieuwde belangstelling voor de 'roemrijke daden' uit het verleden ontstaan, wat gunstig was voor het ''Wilhelmus''. De heruitgave van Adriaen Valerius' ''Nederlandtsche Gedenck-clanck'' uit 1626 door theoloog Abraham Dirk Loman (theoloog) (A.D. Loman (sr.)) in 1871 vormde de opmaat voor een hernieuwde belangstelling voor het ''Wilhelmus''. Deze heruitgave bevatte onder andere het ''Wilhelmus'' met de oorspronkelijke melodieën en pianobegeleiding. | ||
De Oostenrijkse componist | De Oostenrijkse componist Eduard Kremser bewerkte het ''Wilhelmus'' en andere Valeriusliederen tot de cyclus ''Sechs Altniederländische Volkslieder'' die in 1877 in première ging in Wenen en zes Valeriusliederen bevatte, die hij aan elkaar had herschreven tot een romantisch-heroïstisch programma, dat aldaar zeer goed werd ontvangen. Kremsers bewerking kreeg ook in Nederland veel waardering en ook prinses [[Wilhelmina der Nederlanden|Wilhelmina]] was gecharmeerd van het stuk. Toen zij in 1898 de troon besteeg werd niet ''Wien Neêrlands bloed'' gespeeld; buiten werd ''De Prinsenmars'' gespeeld en binnen Kremsers versie van het ''Wilhelmus''. | ||
Op 10 mei 1932, tijdens de voorbereiding van Wilhelmina's 25-jarig regeringsjubileum, werd de versie van Kremser door de ministerraad van het conservatieve | Op 10 mei 1932, tijdens de voorbereiding van Wilhelmina's 25-jarig regeringsjubileum, werd de versie van Kremser door de ministerraad van het conservatieve kabinet-Ruijs de Beerenbrouck III als het nieuwe volkslied ingesteld, hoewel niet bij wet of algemeen verbindend voorschrift maar slechts bij een besluit dat openbaar werd gemaakt.<ref>[https://www.parlement.com/id/vh8lnhrogvv8/ministerraad Ministerraad] op ''parlement.com'': besluiten van de ministerrad kunnen bindend zijn sinds de grondwetswijziging van 1848.</ref> Hierbij kan evenwel worden opgemerkt dat het op een na oudste volkslied – het Britse ''God Save the Queen cq (God Save the King)'' – überhaupt nooit officieel als volkslied is uitgeroepen. | ||
Met name in | Met name in socialistische kringen bestond aanvankelijk veel weerstand tegen het lied. Het ''Wilhelmus'' groeide pas tijdens de [[:Categorie:WOII|Tweede Wereldoorlog]] uit tot nationaal symbool van verzet tegen de Duitse Bezetting. Vooral het zesde couplet was populair vanwege de vrome verzetsgeest die de tekst uitdroeg. De zin 'de tirannie verdrijven', uit het zesde couplet werd in de jaren 1940-1945 geassocieerd met de nazi's die verdreven moesten worden. (Oorspronkelijk werden de Habsburgers bedoeld.)<ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2017/08/16/wat-weet-u-van-het-wilhelmus-12550845-a1570121 Wat weet jij van het Wilhelmus?] NRC</ref> | ||
== Na de Tweede Wereldoorlog == | == Na de Tweede Wereldoorlog == | ||
In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw raakte het ''Wilhelmus'' opnieuw omstreden in kringen van tegenstanders van de monarchie. De opkomst van het oranjegevoel bij internationale voetbaltoernooien sinds de jaren negentig bracht hier echter weer verandering in. | In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw raakte het ''Wilhelmus'' opnieuw omstreden in kringen van tegenstanders van de monarchie. De opkomst van het oranjegevoel bij internationale voetbaltoernooien sinds de jaren negentig bracht hier echter weer verandering in. | ||
Het lied is ook bekend in | Het lied is ook bekend in Vlaanderen. Daar is het soms te horen op een cantus en bij bijeenkomsten van orangistische en Groot- dan wel Heel-Nederlandse groeperingen. Zowel op het jaarlijkse Vlaams Nationaal Zangfeest als op de IJzerbedevaart wordt op het einde, vlak voor het zingen van de Vlaamse hymne ''De Vlaamse Leeuw'', de zesde strofe van het ''Wilhelmus'' gezongen als symbool van de culturele band tussen Vlaanderen en Nederland. | ||
Over het gebruik van het ''Wilhelmus'' ontstond in juni 2004 een politieke en maatschappelijke discussie, toen bekend werd dat sinds 1986 het ''Wilhelmus'' bij staatsaangelegenheden alleen gespeeld wordt bij aanwezigheid van een lid van het [[Koninklijk Huis (Nederland)|Koninklijk Huis]]. [[Beatrix der Nederlanden|Koningin Beatrix]] zou de rechten op het ''Wilhelmus'' hebben opgeëist en niet toestaan dat het ''Wilhelmus'' buiten haar aanwezigheid zou worden gespeeld. Dit werd door de | Over het gebruik van het ''Wilhelmus'' ontstond in juni 2004 een politieke en maatschappelijke discussie, toen bekend werd dat sinds 1986 het ''Wilhelmus'' bij staatsaangelegenheden alleen gespeeld wordt bij aanwezigheid van een lid van het [[Koninklijk Huis (Nederland)|Koninklijk Huis]]. [[Beatrix der Nederlanden|Koningin Beatrix]] zou de rechten op het ''Wilhelmus'' hebben opgeëist en niet toestaan dat het ''Wilhelmus'' buiten haar aanwezigheid zou worden gespeeld. Dit werd door de Rijksvoorlichtingsdienst ontkend. Wel werd bevestigd dat sinds 1986 het protocol voorschrijft dat bij ontvangst van buitenlandse gasten door ministers buiten aanwezigheid van leden van het Koninklijk Huis, niet het ''Wilhelmus'' wordt gespeeld, maar de ''[[Mars van de jonge Prins van Friesland]]''. | ||
== De tekst == | == De tekst == | ||
[[Bestand:Antonio Moro - Willem I van Nassau.jpg|thumb|Portret van Willem van Oranje omstreeks 1544]] | [[Bestand:Antonio Moro - Willem I van Nassau.jpg|thumb|Portret van [[Willem van Oranje]] omstreeks 1544]] | ||
{| | {| | ||
! | | ! | | ||
Regel 129: | Regel 122: | ||
'''Eerste couplet'''<br /> | '''Eerste couplet'''<br /> | ||
Wilhelmus van Nassouwe<br /> | Wilhelmus van Nassouwe<br /> | ||
ben ik, van | ben ik, van Duitsen bloed,<br /> | ||
den vaderland getrouwe<br /> | den vaderland getrouwe<br /> | ||
blijf ik tot in den dood.<br /> | blijf ik tot in den dood.<br /> | ||
Een [[ | Een [[Willem_van_Oranje|Prinse van Oranje]]<br /> | ||
ben ik, vrij onverveerd,<br /> | ben ik, vrij onverveerd,<br /> | ||
den [[Filips II van Spanje|Koning van Hispanje]]<br /> | den [[Filips II van Spanje|Koning van Hispanje]]<br /> | ||
Regel 145: | Regel 138: | ||
als een goed instrument,<br /> | als een goed instrument,<br /> | ||
dat ik zal wederkeren<br /> | dat ik zal wederkeren<br /> | ||
in mijnen | in mijnen regiment.<br /> | ||
<br /> | <br /> | ||
'''Derde couplet'''<br /> | '''Derde couplet'''<br /> | ||
Regel 163: | Regel 156: | ||
hebben 't u ook vertoond:<br /> | hebben 't u ook vertoond:<br /> | ||
[[Adolf van Nassau (1540-1568)|Graaf Adolf]] is gebleven<br /> | [[Adolf van Nassau (1540-1568)|Graaf Adolf]] is gebleven<br /> | ||
in | in Friesland in den slag,<br /> | ||
zijn ziel in 't eeuwig leven<br /> | zijn ziel in 't eeuwig leven<br /> | ||
verwacht den jongsten dag.<br /> | verwacht den jongsten dag.<br /> | ||
Regel 169: | Regel 162: | ||
'''Vijfde couplet'''<br /> | '''Vijfde couplet'''<br /> | ||
Edel en hooggeboren,<br /> | Edel en hooggeboren,<br /> | ||
van | van keizerlijken stam,<ref> https://www.dbnl.org/arch/brem033bood01_01/pag/brem033bood01_01.pdf|titel=De boodschap van het Wilhelmus|bezochtdatum=|auteur=Willem Frederik Breman|datum=1951|uitgever=A. A. M. Stols|paginas=28|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210713215305/https://www.dbnl.org/arch/brem033bood01_01/pag/brem033bood01_01.pdf</ref><br /> | ||
een vorst des rijks verkoren,<br /> | een vorst des rijks verkoren,<br /> | ||
als een vroom christenman,<br /> | als een vroom christenman,<br /> | ||
Regel 198: | Regel 191: | ||
<br /> | <br /> | ||
'''Achtste couplet'''<br /> | '''Achtste couplet'''<br /> | ||
Als | Als David moeste vluchten<br /> | ||
voor | voor Sauel den tiran,<br /> | ||
zo heb ik moeten zuchten<br /> | zo heb ik moeten zuchten<br /> | ||
als menig edelman.<br /> | als menig edelman.<br /> | ||
Maar God heeft hem verheven,<br /> | Maar God heeft hem verheven,<br /> | ||
verlost uit alder nood,<br /> | verlost uit alder nood,<br /> | ||
een | een koninkrijk gegeven<br /> | ||
in Israël, zeer groot.<br /> | in Israël, zeer groot.<br /> | ||
<br /> | <br /> | ||
Regel 223: | Regel 216: | ||
des Konings landen goed.<br /> | des Konings landen goed.<br /> | ||
Dat u de Spanjaards krenken,<br /> | Dat u de Spanjaards krenken,<br /> | ||
o edel | o edel Neerland zoet,<br /> | ||
als ik daaraan gedenke,<br /> | als ik daaraan gedenke,<br /> | ||
mijn edel hart dat bloedt.<br /> | mijn edel hart dat bloedt.<br /> | ||
Regel 231: | Regel 224: | ||
met mijner heires-kracht,<br /> | met mijner heires-kracht,<br /> | ||
van den tiran vermeten<br /> | van den tiran vermeten<br /> | ||
heb ik | heb ik den slag verwacht,<br /> | ||
die, bij Maastricht begraven,<br /> | |||
bevreesde mijn geweld;<br /> | bevreesde mijn geweld;<br /> | ||
mijn ruiters zag men draven<br /> | mijn ruiters zag men draven<br /> | ||
Regel 582: | Regel 575: | ||
}} | }} | ||
--> | --> | ||
<br><br> | |||
Bron: [[Terry van Erp]] | |||
<br> | |||
{{Zie artikel|Zie ook: [[Het Nederlands Volkslied (Wilhelmus)]]}} | |||
{{Zie artikel|Zie ook: [[Het Wilhelmus tijdens de Republiek]]}} | |||
== Literatuur == | == Literatuur == | ||
* | * Jacobus Bernardus Drewes, ''Wilhelmus van Nassouwe. Een proeve van synchronische interpretatie''. Amsterdam etc., 1946 (proefschrift). | ||
* | * Willem Frederik Breman, ''De boodschap van het Wilhelmus''. 's-Gravenhage, 1951. | ||
*Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin en Tim de Winkel, ''Van wie is het Wilhelmus? De auteur van het Nederlands volkslied met de computer onderzocht''. Amsterdam, Meertens Instituut/Amsterdam University Press, | *Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin en Tim de Winkel, ''Van wie is het Wilhelmus? De auteur van het Nederlands volkslied met de computer onderzocht''. Amsterdam, Meertens Instituut/Amsterdam University Press, 2016. | ||
==Externe links== | ==Externe links== | ||
* [https://www.youtube.com/watch?v=ijPU2l8Nsxc&list=PLi_srCikhtghrNa6Ti1d4aSyPQzQ3JI63&index=30/ Korte video over Willem van Oranje en het Wilhelmus] | * [https://www.youtube.com/watch?v=ijPU2l8Nsxc&list=PLi_srCikhtghrNa6Ti1d4aSyPQzQ3JI63&index=30/ Korte video over Willem van Oranje en het Wilhelmus] | ||
* [https://web.archive.org/web/20040623121139/http://www.wilhelmus.nl/ Meer ''Wilhelmus'', onder andere in gebarentaal] | * [https://web.archive.org/web/20040623121139/http://www.wilhelmus.nl/ Meer ''Wilhelmus'', onder andere in gebarentaal] | ||
* [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=urn:gvn:EVDO03:UBL01_DEJONG_91&role=pdf Zweedse vertaling] van | * [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=urn:gvn:EVDO03:UBL01_DEJONG_91&role=pdf Zweedse vertaling] van Willem E. Blom afkomstig uit ''Inter alia'' uit 1944. | ||
* [https://web.archive.org/web/20040914031516/https://www.dbnl.org/tekst/brui020wilh01/brui020wilh01_001.htm Het ''Wilhelmus'' tijdens de Republiek] door Martine de Bruin, 2001. Online op de | * [https://web.archive.org/web/20040914031516/https://www.dbnl.org/tekst/brui020wilh01/brui020wilh01_001.htm Het ''Wilhelmus'' tijdens de Republiek] door Martine de Bruin, 2001. Online op de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren] | ||
* [https://web.archive.org/web/20120203213835/https://nos.nl/artikel/62113-wilhelmus-75-jaar-volkslied.html ''Wilhelmus 75 jaar Volkslied''] | * [https://web.archive.org/web/20120203213835/https://nos.nl/artikel/62113-wilhelmus-75-jaar-volkslied.html ''Wilhelmus 75 jaar Volkslied''] | ||
* ''[https://www.kb.nl/themas/boekgeschiedenis/meer-bijzondere-boeken/een-nieu-geusen-lieden-boecxken/het-wilhelmus Het Wilhelmus]'', dossier van de Koninklijke Bibliotheek, geraadpleegd op 30-1-2018 | * ''[https://www.kb.nl/themas/boekgeschiedenis/meer-bijzondere-boeken/een-nieu-geusen-lieden-boecxken/het-wilhelmus Het Wilhelmus]'', dossier van de Koninklijke Bibliotheek, geraadpleegd op 30-1-2018 | ||
Regel 599: | Regel 597: | ||
{{Appendix|2= | {{Appendix|2= | ||
* Louis Peter Grijp, [https://pure.knaw.nl/portal/files/485210/LG2001.EMDN.H77.0573_001.pdf ''De dynamiek van een nationale hymne'']. Uit: ''Een Muziekgeschiedenis der Nederlanden'', Amsterdam/Kapellen/Utrecht: Meertens Instituut et al. (2001) | * Louis Peter Grijp, [https://pure.knaw.nl/portal/files/485210/LG2001.EMDN.H77.0573_001.pdf ''De dynamiek van een nationale hymne'']. Uit: ''Een Muziekgeschiedenis der Nederlanden'', Amsterdam/Kapellen/Utrecht: Meertens Instituut et al. (2001) | ||
* Bruin de, M.J. (2008) [https://pure.knaw.nl/portal/files/474178/FiereNachtegaal_artdebruin2.pdf ''Een nóg ouder geuzenliedboek: signalement van de druk | * Bruin de, M.J. (2008) [https://pure.knaw.nl/portal/files/474178/FiereNachtegaal_artdebruin2.pdf ''Een nóg ouder geuzenliedboek: signalement van de druk (1576-1577) met de oudst bekende Nederlandse Wilhelmustekst.''] In: ''De fiere nachtegaal: het Nederlandse lied in de middeleeuwen'', (pp. 231-250). | ||
{{References}} | {{References}} | ||
}} | }} | ||
[[Categorie:Historie]] | [[Categorie:Historie]] |
Huidige versie van 15 jun 2024 om 10:27
Wilhelmus | ||
---|---|---|
Bladmuziek van het Wilhelmus
| ||
Tekstschrijver | onbekend | |
Ingevoerd | 1932 | |
Het Wilhelmus US Navy Band, 2006 |
Het Wilhelmus is sinds 1932 officieel het Nederlandse volkslied. De tekst is omstreeks 1570 aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog geschreven op een bestaande melodie. De huidige variant van die melodie dateert uit het begin van de 17e eeuw. Het Wilhelmus wordt beschouwd als een van de oudste volksliederen ter wereld, al is de tekst van het Kimigayo (Japanse volkslied) ouder.[1] De tekst van het lied is in de mond gelegd van Willem van Oranje, alsof hij die zelf uitgesproken heeft. De tekst weerspiegelt Willem van Oranjes tweestrijd inzake de opstand in de Nederlanden: enerzijds probeert hij als vertegenwoordiger van het staatsgezag trouw te zijn aan de Spaanse koning, anderzijds volgt hij zijn geweten dat hem voorschrijft in de eerste plaats God en het Nederlandse volk te dienen. Het lied was populair als militaire mars en betekende een ondersteuning in de strijd van de Nederlanden tegen de Spaanse overheerser. Gedurende de gehele Tachtigjarige Oorlog is het lied populair gebleven,[2] maar het raakte daarna in vergetelheid tot het in de 19e eeuw opnieuw werd ontdekt. Het was aanvankelijk vooral populair in oranjegezinde en confessionele kringen, maar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog tot min of meer onomstreden nationaal symbool. Van het Wilhelmus wordt meestal het eerste couplet gezongen, soms gevolgd door het zesde.
Opbouw
Het lied bestaat uit vijftien coupletten, die een acrostichon vormen: de eerste letters van de coupletten vormen de naam Willem van Nassov. De v is hierin als Romeinse letter een u en de coupletten die destijds met een s begonnen, hebben in hedendaags Nederlands een z als beginletter.
Het Wilhelmus is daarnaast een complex chiasme, waarbij de 15 stanza's inhoudelijk gekruist zijn: de 1e met de 15e, de 2e met de 14e enzovoorts. De 8e stanza komt zodoende centraal te staan. Hierin wordt de essentie van het Wilhelmus geopenbaard: de vergelijking tussen Willem van Oranje en de Bijbelse koning David, aan wie beiden een koninkrijk toekomt.
Inhoud
De tekst is geschreven in de tijd dat Willem van Oranje uit moest wijken naar zijn stamslot Dillenburg in het graafschap Nassau. Dit is vlak na 1568, waarin de hertog van Alva orde op zaken moest stellen in de Nederlandse provinciën. Het lied geeft aan hoezeer Willem van Oranje worstelt met de vraag hoe hij de koning van Spanje kan blijven eren, maar toch de tirannie van de hertog van Alva kan bestrijden. Het lied is door en door christelijk.[3]
In de eerste strofe geeft Willem aan dat hij zijn vaderland trouw wil zijn. Willem was de belangrijkste van de edelen van de Nederlanden en stadhouder van 3 gewesten, Zeeland, Holland en Utrecht. Alva had inmiddels de graven van Egmont en Horne de doodstraf gegeven. Ook Willem van Oranje stond op de dodenlijst, maar die was gevlucht. Daardoor werd Willem van Oranje ook belangrijk voor de andere gewesten. Zodoende werd het Vaderland uit de eerste strofe niet nader omschreven in het lied. Willem van Oranje geeft aan van Duits bloed te zijn. Dit heeft betrekking op de gebieden van het Heilige Roomse Rijk te zijn, waar in de 16e eeuw de gebieden van het huidige Duitsland en de Nederlanden onder vielen.
In de tweede strofe wordt het geloof van Willem van Oranje in God weergegeven. Met opzet wordt niet aangegeven of dit geloof protestant of katholiek was. Willem van Oranje stond tolerant tegenover beide geloven en vond dat vrijheid van geloof het uitgangspunt moest zijn. Bovendien waren een aantal van de gewesten protestant en anderen katholiek. Hij wilde beiden meenemen in zijn strijd tegen de tirannie van de hertog van Alva.
In de vierde strofe haalt het lied de slag bij Heiligerlee van 1568 aan, waar zijn broer Adolf van Nassau is gesneuveld.
In de zesde strofe wordt het geloof van Willem van Oranje bezongen. Hij wil een goede christen zijn, maar hij wil ook de tiran verdrijven. Daarvoor roept hij de steun van God in. Deze strofe wordt vaak gezongen na de eerste strofe.
In strofe 8 wordt het verhaal van Saul en David aangehaald. Dit komt uit de Bijbel en vertelt hoe Saul als tiran probeert David te doden. David blijft echter loyaal aan Saul en uiteindelijk zal Saul sterven, niet door de hand van David, maar op het slagveld. Daarna wordt David de koning van Israël. Hij wordt gezien als de grootste joodse koning uit de geschiedenis. In feite hoopt Willem van Oranje op een dergelijke ontwikkeling in de Nederlanden[4]
In de 15e strofe wordt nog eens aangegeven dat Willem de Spaanse koning niet wil afvallen, maar dat zijn strijd gericht is tegen misstanden in de Nederlanden.[5]
Ontstaan
Melodie
Het Wilhelmus is een contrafact: een lied met een nieuwe tekst op een bestaande melodie. De melodie is afkomstig van het spotlied O la folle entreprise du prince de Condé, dat werd gezongen tijdens het beleg van de stad Chartres door de hugenoten in 1568, en is dus op zijn laatst in dat jaar ontstaan. De eerste optekening van de melodie die bekend is, stamt echter uit 1574.[6]
De oorspronkelijk eenvoudige melodie werd in de 17e eeuw van melismatiek (klankbuigingen) voorzien, gepubliceerd door de Veerse schepen Adriaen Valerius in zijn met een aantal liederen "geïllustreerde" geschiedschrijving Nederlandtsche Gedenck-Clanck uit 1626.[7]
De huidige officiële harmonisatie[8] is van Coenraad Lodewijk Walther Boer.[9]
Maatsoort
De Wilhelmus-melodie werd in de allervroegste vormen genoteerd zonder maatstrepen (zie de afbeelding bovenaan deze pagina, waarbij de indeling van de maat met tactus-streepjes wordt aangegeven). Bovenstaande notatie is een moderne notatie, waarbij het lied is ingedeeld in maatsoorten. De eerste twee regels hebben een tweedelige maatsoort, met groepen van 4 en 2 kwartnoten. Hierna volgt een maatwisseling naar een meer 'wiegende' driekwartsmaat, met in de 2e helft van de regel een hemiola: na een indeling in 2 groepen van 3 kwartnoten, met het accent op de 1e kwartnoot:
| Prin - ce | van O - |
verschuiven de accenten even naar 3 groepen van 2 kwartnoten:
| - ran - je ben ik, | vrij on - ver - |
Ook wordt de 3/4 maat onderbroken door een 4/4 maat aan het eind van de 3e en begin van de 4e regel. Dit is overigens een aanpassing van later datum. In de publicaties van het lied door Adriaen Valerius uit 1626 (zie de afbeelding) staat de gehele tweede helft van het lied in 3/4 maat. De noot op "-veerd" is daar geen 3, maar 2 tellen. In de tweede helft van de 20ste eeuw is deze verlengd naar 3 tellen, zodat de lengte overeenstemt met de slotnoten van de 1e en de 2e regel (zoals o.a. in de publicatie in het Liedboek voor de Kerken uit 1973).
Het gebeurt overigens vaak bij het zingen dat de laatste noot van de eerste twee regels ("bloed" / "dood") en de 3e regel ("veerd") wordt ingekort tot een noot van 2 in plaats van 3 kwartnoten. Het te vroeg inzetten van de daarop volgende regel is met name te horen bij het zingen van het Wilhelmus in voetbalstadions waar de menigte niet de tijd neemt om tot drie te tellen, en daardoor in de regel eerder klaar is met zingen dan dat de afgespeelde muziek voorbij is.
Auteur
De herkomst van de tekst is niet met zekerheid bekend. Hierover bestaan verschillende theorieën. Het Wilhelmus is een geuzenlied en de meeste teksten van geuzenliederen waren anoniem, omdat op het maken van opstandige liederen destijds de doodstraf stond. De tekst wordt vaak toegeschreven aan Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, maar concrete bronnen hiervoor ontbreken. In een scriptie van historica Gudrun Dekker-Schwichow (Rijksuniversiteit Groningen) uit 2008 wordt Marnix' auteurschap bevestigd op basis van muzikale en tekstuele parallellen van drie andere liederen van zijn hand. Marnix was dichter en een intimus van prins Willem. Hij had gestudeerd bij Calvijn in Genève en het Wilhelmus draagt daarvan de sporen. Volgens een andere theorie is de tekst door een onbekend gebleven dichter geschreven en daarna door Marnix bewerkt. Ook wordt Dirck Volkertsz. Coornhert wel als auteur genoemd.
In 2016 kwam uit nieuw stylometrisch onderzoek Petrus Datheen naar voren als mogelijke schrijver van de tekst van het Wilhelmus.[10] Daarmee is nog niet gezegd dat hij de auteur was van het Wilhelmus.[11]
Wat betreft de datum staat wel vast dat de tekst geschreven is na mei 1568, omdat de tocht langs de Maas in het lied vermeld wordt, en waarschijnlijk vóór april 1572, omdat de verovering van Den Briel niet bekend lijkt in het lied. De oudste aanwijsbare vermelding van het lied dateert uit 1573. Notaris Willem Verwer noteerde op 31 mei van dat jaar in zijn dagboek dat een Haarlemse soldaat tijdens het Beleg van Haarlem (1572-1573) de Spanjaarden tartte door, gezeten op de stadsmuur, het Wilhelmus te zingen; iets wat hij met zijn leven moest bekopen.[12][13]
18e eeuw
In de 18e eeuw veranderde de melodie in die van de Prinsenmars, een vrolijke marsmelodie. Bij deze melodie paste de oorspronkelijke tekst niet goed meer.
Het Wilhelmus werd daarna vooral bekend in de vorm van een spotlied over 'Spaanse hoeren'; Nederlandse vrouwen die zich als prostituee hadden aangeboden aan de Spaanse soldaten en door hun vertrek hun inkomsten dreigden kwijt te raken. Met dit lied zouden zij de Spanjaarden verwijten arm naar de Nederlanden te zijn gekomen:
- Wilhellemussie van Nâhassouwen,
- Zijt gij van Duihuihuitsen bloed?
- De elleboog door de mouwen,
- Het haar al door de hoed.
- Zijt gij Wilhellemus?
- Zijt gij Wilhellemus?
- Wel dat is goed.
In de loop der eeuwen zijn er honderden andere liedteksten geschreven op de Wilhelmusmelodie, van lichte varianten (Mauricius van Nassouwen) tot compleet nieuwe teksten. Hoewel het Wilhelmus ook functioneerde als dans- en jachtliedje, vinden we toch voornamelijk nationale en vaderlandse teksten op deze melodie.
Instelling als volkslied
Als onofficieel volkslied werd het Wilhelmus door de eeuwen heen bij allerlei gelegenheden graag gezongen, met name door het oranjegezinde volksdeel. Mede om de schijn van partijdigheid te voorkomen, besloot men bij oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden voor een ander volkslied te kiezen. Uiteindelijk werd in 1817 het lied Wien Neêrlands bloed van dichter Hendrik Tollens gekozen. Zijn melodie werd echter afgekeurd en het was Johann Wilhelm Wilms die uiteindelijk de muziek mocht leveren.
De tekst van Tollens werd omwille van haar 'deftigheid' geen groot succes onder de bevolking, maar wist het toch vol te houden tot 1932. De reden hiervoor was onder andere dat het Wilhelmus als 'te protestants' werd beoordeeld door het katholieke zuiden. Toen in 1853 de bisschoppelijke hiërarchie werd hersteld, gebeurde er iets waardoor het Wilhelmus in elk geval voorlopig helemaal uit de gratie was. Dat jaar werd – mogelijk door de Aprilbeweging – namelijk ook het lied 't Wilhelmus der Geuzen uitgegeven, dat werd gezongen op de melodie van het Wilhelmus en overduidelijk pro-protestants en sterk anti-'paaps' was:
- Hij [de Paus], die zich zonder rechten,
- Heeft tot een Heer gemaakt,
- Spreekt weêr tot ons als knechten,
- Naar wier beheer hij haakt:
- Hij wil ons overvleugelen,
- En door zijn Bisschopsschaar,
- Als ketters wreed beteugelen,
- Als voor drie-honderd jaar.
Het zou nog tot de jaren 1880 duren alvorens het tij weer wat zou keren. De Tachtigers moesten bijvoorbeeld niets van Tollens' werk hebben. Ook was er in die tijd weer een hernieuwde belangstelling voor de 'roemrijke daden' uit het verleden ontstaan, wat gunstig was voor het Wilhelmus. De heruitgave van Adriaen Valerius' Nederlandtsche Gedenck-clanck uit 1626 door theoloog Abraham Dirk Loman (theoloog) (A.D. Loman (sr.)) in 1871 vormde de opmaat voor een hernieuwde belangstelling voor het Wilhelmus. Deze heruitgave bevatte onder andere het Wilhelmus met de oorspronkelijke melodieën en pianobegeleiding.
De Oostenrijkse componist Eduard Kremser bewerkte het Wilhelmus en andere Valeriusliederen tot de cyclus Sechs Altniederländische Volkslieder die in 1877 in première ging in Wenen en zes Valeriusliederen bevatte, die hij aan elkaar had herschreven tot een romantisch-heroïstisch programma, dat aldaar zeer goed werd ontvangen. Kremsers bewerking kreeg ook in Nederland veel waardering en ook prinses Wilhelmina was gecharmeerd van het stuk. Toen zij in 1898 de troon besteeg werd niet Wien Neêrlands bloed gespeeld; buiten werd De Prinsenmars gespeeld en binnen Kremsers versie van het Wilhelmus.
Op 10 mei 1932, tijdens de voorbereiding van Wilhelmina's 25-jarig regeringsjubileum, werd de versie van Kremser door de ministerraad van het conservatieve kabinet-Ruijs de Beerenbrouck III als het nieuwe volkslied ingesteld, hoewel niet bij wet of algemeen verbindend voorschrift maar slechts bij een besluit dat openbaar werd gemaakt.[15] Hierbij kan evenwel worden opgemerkt dat het op een na oudste volkslied – het Britse God Save the Queen cq (God Save the King) – überhaupt nooit officieel als volkslied is uitgeroepen.
Met name in socialistische kringen bestond aanvankelijk veel weerstand tegen het lied. Het Wilhelmus groeide pas tijdens de Tweede Wereldoorlog uit tot nationaal symbool van verzet tegen de Duitse Bezetting. Vooral het zesde couplet was populair vanwege de vrome verzetsgeest die de tekst uitdroeg. De zin 'de tirannie verdrijven', uit het zesde couplet werd in de jaren 1940-1945 geassocieerd met de nazi's die verdreven moesten worden. (Oorspronkelijk werden de Habsburgers bedoeld.)[16]
Na de Tweede Wereldoorlog
In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw raakte het Wilhelmus opnieuw omstreden in kringen van tegenstanders van de monarchie. De opkomst van het oranjegevoel bij internationale voetbaltoernooien sinds de jaren negentig bracht hier echter weer verandering in.
Het lied is ook bekend in Vlaanderen. Daar is het soms te horen op een cantus en bij bijeenkomsten van orangistische en Groot- dan wel Heel-Nederlandse groeperingen. Zowel op het jaarlijkse Vlaams Nationaal Zangfeest als op de IJzerbedevaart wordt op het einde, vlak voor het zingen van de Vlaamse hymne De Vlaamse Leeuw, de zesde strofe van het Wilhelmus gezongen als symbool van de culturele band tussen Vlaanderen en Nederland.
Over het gebruik van het Wilhelmus ontstond in juni 2004 een politieke en maatschappelijke discussie, toen bekend werd dat sinds 1986 het Wilhelmus bij staatsaangelegenheden alleen gespeeld wordt bij aanwezigheid van een lid van het Koninklijk Huis. Koningin Beatrix zou de rechten op het Wilhelmus hebben opgeëist en niet toestaan dat het Wilhelmus buiten haar aanwezigheid zou worden gespeeld. Dit werd door de Rijksvoorlichtingsdienst ontkend. Wel werd bevestigd dat sinds 1986 het protocol voorschrijft dat bij ontvangst van buitenlandse gasten door ministers buiten aanwezigheid van leden van het Koninklijk Huis, niet het Wilhelmus wordt gespeeld, maar de Mars van de jonge Prins van Friesland.
De tekst
Tegenwoordige tekst: |
Originele tekst: |
---|---|
Eerste couplet |
Eerste couplet |
Bron: Terry van Erp
Literatuur
- Jacobus Bernardus Drewes, Wilhelmus van Nassouwe. Een proeve van synchronische interpretatie. Amsterdam etc., 1946 (proefschrift).
- Willem Frederik Breman, De boodschap van het Wilhelmus. 's-Gravenhage, 1951.
- Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin en Tim de Winkel, Van wie is het Wilhelmus? De auteur van het Nederlands volkslied met de computer onderzocht. Amsterdam, Meertens Instituut/Amsterdam University Press, 2016.
Externe links
- Korte video over Willem van Oranje en het Wilhelmus
- Meer Wilhelmus, onder andere in gebarentaal
- Zweedse vertaling van Willem E. Blom afkomstig uit Inter alia uit 1944.
- Het Wilhelmus tijdens de Republiek door Martine de Bruin, 2001. Online op de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren]
- Wilhelmus 75 jaar Volkslied
- Het Wilhelmus, dossier van de Koninklijke Bibliotheek, geraadpleegd op 30-1-2018
- Een lied voor Prins Willem vroeg barokke versie op youtube
Bronnen, noten en/of referenties
|