Brontekst bekijken van Rutger Jan Schimmelpenninck (1761-1825)

{{Zie artikel|Dit artikel is over de 18e- en 19e-eeuwse politicus. Voor de advocaat en curator, zie [[Rutger Schimmelpenninck]].}}
{{Infobox politicus
| naam            = Rutger Jan Schimmelpenninck
| afbeelding      = Schimmelpenninck.jpg
| onderschrift    = Rutger Jan Schimmelpenninck, raadpensionaris van de Bataafse Republiek
| volledige naam  = 
| geboren         = 31 oktober 1761<br />[[Deventer]], Nederland
| overleden       = 15 februari 1825<br />[[Amsterdam]], Nederland
| partij          = [[Moderaten]]
| titulatuur      = mr., ''comte de l'Empire''
| tijdvak1        = 1805 – 1806
| functie1        = [[Raadpensionaris]] van het [[Bataafs Gemenebest]]
| tijdvak2        = 
| functie2        = 
| handtekening    = 
| website         = 
}}
'''Rutger Jan graaf Schimmelpenninck''' ([[Deventer]], [[31 oktober]] [[1761]] – [[Amsterdam]], [[15 februari]] [[1825]]), [[Heer (leenman)|heer]] van [[Nijenhuis (Diepenheim)|Nijenhuis]], [[Peckedam]] en [[Gellicum]], was een [[Nederland]]s [[jurist]], [[ambassadeur]] en [[politicus]], onder andere [[lijst van raadpensionarissen|raadpensionaris]] van het [[Bataafs Gemenebest]].

== Achtergrond en opleiding ==
[[Bestand:Deventer20.JPG|thumb|Herdenkingssteen in Deventer]]
Schimmelpenninck werd geboren als afstammeling uit een bastaardtak van het [[Gelderland|Gelderse]] [[adel (klasse)|adel]]lijke geslacht [[Schimmelpenninck van der Oye]]. Zijn vader [[Gerrit Schimmelpenninck (wijnhandelaar)|Gerrit Schimmelpenninck]] was wijninkoper en had als [[doopsgezinde]] geen politieke rechten in de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Hij doorliep in Deventer de [[Latijnse School (Deventer)|Latijnse School]] en het [[Athenaeum Illustre (Deventer)|Athenaeum Illustre]]. Op twintigjarige leeftijd vertrok hij naar [[Leiden]] om daar rechtsgeleerdheid te gaan studeren. Hij [[Wetenschappelijke promotie|promoveerde]] op de verhandeling ''De imperio populari rite temporato'' waarin hij [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]]s leer der [[volkssoevereiniteit]] verdedigde, alleen waarin deze beperkt blijft tot de gegoede burgerij. Ook sprak hij zich in dit proefschrift positief uit over de [[Verenigde Staten|Amerikaanse]] [[grondwet]] met hun dominerende [[president]].

De gegoede burgerij – de stand waar Schimmelpenninck zelf toe behoorde – was (zeker in het oosten van Nederland) verstoken van enige macht. Dit frustreerde tal van jonge burgers, zoals Rutger Jan, die een goede opleiding hadden genoten maar omwille van hun afkomst en godsdienst (zoals katholieken, doopsgezinden en joden) geen invloedrijke functies kregen toebedeeld bij de overheid - die bleven in de oostelijke gewesten vrijwel voorbehouden aan telgen uit adel en patriciaat, en beperkt tot de belijders van de [[Nederduitse Gereformeerde Kerk (later Nederlandse Hervormde Kerk)|Gereformeerde Kerk]].

==Patriot==
Schimmelpenninck behoorde als Leids student tot de allereerste [[staatsgezinden]]. Als leider van een [[vrijkorps]] onderdrukte hij in juni 1784 een oproer van [[Prinsgezinden|prinsgezinde]] studenten. Hij was betrokken bij het ''Leids Ontwerp'' begin oktober [[1785]], samen met [[Pieter Vreede]], [[Wybo Fijnje]], [[Jacob Blauw]] en [[Cornelis van Foreest (1756-1825)|Cornelis van Foreest]].

Na zijn promotie ging Schimmelpenninck aan het werk als advocaat in [[Amsterdam]]. In [[1788]] trouwde hij met [[Catherina Nahuys]]. Catherina kwam uit het rijke geslacht Nahuys en zij verschafte haar man een groot vermogen en de nodige connecties in de hoofdstad. Met hen richtte Schimmelpenninck de [[Patriotten|patriotse]] ''[[Vaderlandsche Sociëteit]]'' op. De Sociëteit bestond maar zeer kort, als gevolg van de [[Pruisen|Pruisische]] inval in [[1787]] werd zij ontbonden. De Pruisen herstelden de macht van stadhouder [[Willem V van Oranje-Nassau|Willem V]] en diens Pruisische gemalin [[Frederica Sophia Wilhelmina van Pruisen|Wilhelmina]]. De patriotten werden tegengewerkt en een deel week uit naar het buitenland ([[Frankrijk]]).

Schimmelpenninck en zijn vrienden besloten tot de oprichting van een "wetenschappelijke" sociëteit, het ''Kunst- en letterlievend Genootschap Doctrina et Amicitia''. Naast Schimmelpenninck waren ook andere prominente patriotten als [[Cornelis Rudolphus Theodorus Krayenhoff|Krayenhoff]], [[Alexander Gogel|Gogel]], [[Johannes Goldberg|Goldberg]], [[Samuel Iperusz Wiselius|Wiselius]], [[Nicolaas van Staphorst|Van Staphorst]] en [[Jacobus Adrianus Crajenschot|Crajenschot]] lid. Schimmelpenninck was in 1789 deelnemer in de [[Holland Land Company]], samen met de gebroeders Van Staphorst, een maatschappij, die investeerde in het noorden van de staat [[New York (staat)|New York]], niet ver van het [[Ontariomeer]].

==Leider van de moderaten==
Na de Franse inval in de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] in [[januari]] [[1795]] kwam hij in het voorlopige stadsbestuur van Amsterdam terecht. Bij de verkiezingen werd hij voor het [[kiesdistrict]] Amsterdam-XIV in de [[Eerste Nationale Vergadering]] gekozen voor de [[moderaten]]. De moderaten waren niet de enige partij in de Nationale Vergadering, er waren ook [[Federalisten (Bataafse Republiek)|federalisten]] en [[Unitarisme (patriottentijd)|unitariërs]].

De federalisten waren conservatief; zij waren al blij met het vertrek van de stadhouder en wilden verder geen hervormingen. Zij waren voorstanders van gewestelijke [[autonomie]]. De unitariërs daarentegen waren radicaal; de gewesten moesten worden vervangen door [[departement]]en en er moest een krachtig, democratisch en centraal bestuur komen voor de [[Bataafse Republiek]].<br>
De moderaten van Schimmelpenninck namen een tussenpositie in; ze wilden ook een centrale staat, net als de unitariërs, maar zagen niets in een verregaande verruiming van de kieswet. De moderaten waren vaak besluiteloos en werden daarom door hun vijanden - zowel de unitariërs als federalisten - "slijmgasten" genoemd.

Van [[17 mei]] [[1796]] tot [[30 mei]] [[1796]] en van [[15 mei]] [[1797]] tot [[29 mei]] [[1797]] was Schimmelpenninck voorzitter van de Eerste Nationale Vergadering.

In [[1797]] werd Schimmelpenninck ook in de [[Tweede Nationale Vergadering]] gekozen. Hij nam echter onmiddellijk ontslag toen het gerucht de ronde deed dat de "ultrademocraten" met [[Frankrijk|Franse]] hulp de macht probeerden te grijpen. Na de [[staatsgreep]] van [[Herman Willem Daendels|Daendels]] op [[12 juni]] [[1798]] kwam Schimmelpenninck weer op de voorgrond. Hoewel Daendels een opvliegende unitariër was, volgde hij de lijn van "behoedzame tempering" (gematigdheid) en is door Schimmelpenninck gesteund.

== Ambassadeur in Parijs en Londen ==
In 1798 werd hij voor de [[Bataafse Republiek]] [[ambassadeur]] in [[Parijs]], om er de belangen van de Bataafse Republiek te behartigen. Na de staatsgreep van [[Napoleon Bonaparte]] op [[9 november]] [[1799]], stond hij onder zijn gezag. Hij raakte in de ban van diens persoonlijkheid. In [[1801]]-[[1802]] nam Schimmelpenninck deel aan de [[Vrede van Amiens|vredesonderhandeling in Amiens]].
Zelf zag hij zich als onafhankelijk onderhandelaar tussen de Franse en Engelse gevolmachtigden, respectievelijk de broer van Napoleon, [[Jozef Bonaparte]] en [[Charles Cornwallis|Lord Cornwallis]]. Maar in feite had de Bataafse Republiek geen onafhankelijke buitenlandse politiek meer en moest hij zich voegen naar de wensen van Frankrijk.

In [[1802]] werd hij overgeplaatst naar [[Londen]], maar al na een half jaar keerde hij op verzoek van de Fransen terug naar Parijs. De strijd werd hervat tussen [[Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland|Groot-Brittannië]] en de [[Frankrijk|Franse Republiek]] met haar bondgenoten, waaronder het [[Bataafs Gemenebest]] dat na een staatsgreep in 1801 de Bataafse Republiek had vervangen. In [[september]] [[1803]] werd hij opnieuw ambassadeur en kwam hij in de belangstelling van Napoleon te staan.

== Nieuwe Grondwet en Raadpensionaris ==
[[Bestand:RJschimmelpenninck.jpg|thumb|left|Rutger Jan Schimmelpenninck als [[raadpensionaris]]]]
In [[1804]] werd Schimmelpenninck, door [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] gevraagd een nieuwe [[grondwet]] te schrijven voor het Bataafs Gemenebest. Toen deze een jaar later af was, werd Schimmelpenninck naar Nederland terug gestuurd om er als [[raadpensionaris]] in naam van Napoleon de macht van het [[Staatsbewind]] over te nemen. In feite was Schimmelpenninck nu als bestuurder de verlengde arm van Napoleon geworden. Het is niet duidelijk of Schimmelpenninck veel behoefte voelde dit ambt te bekleden, maar omdat Napoleon hem min of meer dwong, ging hij akkoord. Als raadpensionaris werd hij bijgestaan door een negentien leden tellend [[Wetgevend Lichaam]], dat ieder half jaar bijeenkwam en een oordeel mocht uitspreken over het beleid. De feitelijke macht was echter relatief klein. 

Er kwam ook een kabinet met [[Regering onder Schimmelpenninck|secretarissen van Staat]]. Een van de belangrijkste secretarissen van Staat was [[Alexander Gogel]], die het departement Financiën beheerde. Schimmelpenninck nam zijn intrek op [[Paleis Huis ten Bosch]], voerde een hofhouding en reed op werkdagen met zijn [[koets]] naar het [[Binnenhof (Den Haag)|Binnenhof]] om daar te werken. Zijn ogen werden echter steeds slechter, waardoor hij op den duur bijvoorbeeld bij het geven van handen vaak misgreep.

In de korte tijd dat hij raadpensionaris was heeft Schimmelpenninck, bijgestaan door Gogel, enkele zeer belangrijke hervormingen doorgevoerd, veelal op aanwijzing van hogerhand. Gogel richtte een nieuw belastingstelsel in. Er kwam een [[accijns]] op zout en zeep, op turf, alcoholische dranken (behalve op bier), graan, meel en vlees. Er werd een [[kadaster]] ingericht naar Frans voorbeeld, op basis waarvan een grondbelasting kon worden ingevoerd. Ook kwam er een personele belasting op bedienden, een heffing op paarden, meubels etc. Schimmelpennincks secretaris van Staat voor Onderwijs, [[Hein van Stralen]], voerde een nieuwe onderwijswet in met overheidssteun aan het openbaar onderwijs. Mede door zijn toenemende blindheid, werd Schimmelpenninck al na een jaar vervangen door [[Lodewijk Napoleon Bonaparte|Lodewijk Napoleon]], Napoleons broer, die op [[4 juni]] 1806 in [[Nederland]] arriveerde en koning van het door Napoleon nieuw opgerichte [[koninkrijk Holland]] werd. In 1807 werd Schimmelpenninck verheven tot ''[[chevalier de l'Empire]]''.

== Senator ==
Napoleon had hem bij het traktaat dat de oprichting van het Koninkrijk Holland regelde, voor het leven benoemd tot president van het [[Wetgevend Lichaam]].<ref>Wichers, L. (1892) De Regeering van Koning Lodewijk Napoleon 1806-1810, p. 254</ref> Hij weigerde echter die positie te aanvaarden. Koning [[Koning Lodewijk Napoleon|Lodewijk]] vroeg hem eveneens om deze functie te vervullen, maar hij weigerde opnieuw.<ref>Blok, P.J. en Molhuysen, P.C. (1918) Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4, p. 228</ref> Vijf jaar lang was hij werkloos, totdat hij in 1811 [[Sénat conservateur|senator]] werd in Frankrijk. Het Koninkrijk Holland was inmiddels sinds juli 1810 door Frankrijk geannexeerd. Als senator vestigde Schimmelpenninck zich in [[Parijs]]. Op [[10 april]] 1811 werd hij door Napoleon verheven tot ''[[comte de l'Empire]]''. Napoleon koos hem als "aartsschatbewaarder" van de [[Orde van de Drie Gulden Vliezen]].

== Na het herstel ==
Toen Napoleon in 1815 definitief verslagen werd en Nederland een onafhankelijke monarchie geworden was, nam Schimmelpenninck op verzoek van de nieuwe koning [[Willem I der Nederlanden|Willem I]] zitting in de pas opgerichte [[Eerste Kamer der Staten-Generaal]], een positie die hij vanaf 21 september dat jaar bekleedde.
Hier bleef hij tot 15 februari 1825 lid van. Een oogafwijking dwong hem zich terug te trekken uit het openbare leven. Hij overleed in 1825 in Amsterdam.

== Familie ==
[[Bestand:Portret van Rutger Jan Schimmelpenninck en zijn gezin Rijksmuseum SK-A-3097.jpg|thumb|Rutger Jan Schimmelpenninck en zijn gezin, olieverf op doek, [[Pierre Prud'hon]] (1801-1802), [[Rijksmuseum Amsterdam]]]]
Uit zijn huwelijk met [[Catharina Nahuys]] ([[Monnickendam]], ca. 1765 - [[Diepenheim]], 22 maart 1844) op [[26 augustus]] 1788 werden twee kinderen geboren: een dochter en een zoon. Zijn zoon [[Gerrit Schimmelpenninck (1794-1863)|Gerrit graaf Schimmelpenninck]] (1794-1863) was later premier van Nederland (1848). Rutger Jan had ook een broer, [[Gerrit Schimmelpenninck (1759)|Gerrit Schimmelpenninck]] (1759-1818), die in de jaren 1795-1798 lid was van de Vergadering van provisionele representanten van het Volk van [[Overijssel]]. Van [[Rutger Jan Schimmelpenninck van Nijenhuis]] (1821-1893), lid van de Tweede Kamer en minister van Financiën (1866-1868), was hij de grootvader.

== Bibliografie ==
* ''Verhandeling over eene wel ingerigte volksregeering''<ref group=kleine-letter>[https://books.google.nl/books?id=-dXDQSzpcLoC&printsec=frontcover ''Verhandeling over eene wel ingerigte volksregeering''] op Google Books</ref> (1783)
* ''Disputatio juris publici inauguralis de imperio populari caute temperato ...''<ref group=kleine-letter>[https://books.google.nl/books?id=_cxXAAAAcAAJ&printsec=frontcover ''Disputatio juris publici inauguralis de imperio populari caute temperato ...''] op Google Books</ref> (proefschrift, 1784)
* ''Noodige ophelderingen op het bericht van schout en schepenen der stad Amsterdam, aan haar ed. gr. mog. de heeren Staaten van Holland en Westvriesland, in de zaake van mr. Jan Christ. Hespe en Jan Verlem''<ref group=kleine-letter>[https://books.google.nl/books?id=rVNaAAAAcAAJ&printsec=frontcover ''Noodige ophelderingen op het bericht van schout en schepenen der stad Amsterdam, aan haar ed. gr. mog. de heeren Staaten van Holland en Westvriesland, in de zaake van mr. Jan Christ. Hespe en Jan Verlem''] op Google Books</ref> (toegeschreven, 1785)
* ''Aanspraak van Zijne Excellentie den heere Raadpensionaris, Rutger Jan Schimmelpenninck, gedaan ter gelegenheid van het openen der eerste zitting der vergadering van Hun Hoog Mogende, vertegenwoordigende het Bataafsch Gemeenebest, op den 15 Meij 1805''<ref group=kleine-letter>[https://books.google.nl/books?id=86paAAAAcAAJ&printsec=frontcover ''Aanspraak van Zijne Excellentie den heere Raadpensionaris, Rutger Jan Schimmelpenninck, gedaan ter gelegenheid van het openen der eerste zitting der vergadering van Hun Hoog Mogende, vertegenwoordigende het Bataafsch Gemeenebest, op den 15 Meij 1805''] op Google Books</ref> (1805)
* ''Dichterlijke beschouwing van den toestand mijns vaderlands voor, bij en na de aanvaarding van het raadpensionaris ambt, door Zijne Excellentie den heer Rutger Jan Schimmelpenninck, in den jaare 1805''<ref group=kleine-letter>[https://books.google.nl/books?id=q2XZysOX5tsC&printsec=frontcover ''Dichterlijke beschouwing van den toestand mijns vaderlands voor, bij en na de aanvaarding van het raadpensionaris ambt, door Zijne Excellentie den heer Rutger Jan Schimmelpenninck, in den jaare 1805''] op Google Books</ref> (1805)


== Literatuur ==
* [[Theun de Vries]], ''Rutger Jan Schimmelpenninck'' (1941; herdr. 1965)
*A. Sixma van Heemstra-Schimmelpenninck: ''In de schaduw van Napoleon. Uit het persoonlijk leven van raadpensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck'' (1961)
* [[L.J. Rogier]], 'Rutger Jan Schimmelpenninck, 31 oktober 1761 te Deventer geboren', in: ''Terugblik en uitzicht. Verspreide opstellen II'' (1964)
* Leonard Plemp van Duiveland: ''Schimmelpenninck 1761-1825. Levensverhaal en tijdsbeeld'' (1971)
*K. Jansma en M. Schroor (red.): ''10.000 jaar geschiedenis der Nederlanden'' (1991)
*E. Hagen, ''President van Nederland: Rutger Jan Schimmelpenninck 1761-1825'' (2012)

== Zie ook ==
* [[Regering onder Schimmelpenninck]]

== Externe link ==
* [https://web.archive.org/web/20220409034634/http://home.kpn.nl/~dmjanssen1960/thorbeckiana.html Thorbecke over Schimmelpenninck]

{{Appendix|1=alles|2= 
* {{Bronvermelding parlement.com}}
'''Noten'''
{{References}}
'''Gedigitaliseerde versies van Schimmelpennincks werken'''
{{references|group=kleine-letter}}
}}
{{Bibliografische informatie}}
{{Navigatie raadspensionarissen}}

{{DEFAULTSORT:Schimmelpenninck, Rutger Jan}}
[[Categorie:Liberalen]]
[[Categorie:Nederlands patriot (18e eeuw)]]
[[Categorie:Lid van de Nationale Vergadering (Bataafse Republiek)]]
[[Categorie:Raadpensionaris van het Bataafs Gemenebest]]
[[Categorie:Eerste Kamerlid]]
[[Categorie:Schimmelpenninck|Rutger Jan]]
[[Categorie:Nederlands lid van de Sénat conservateur]]
[[Categorie:Adel in de Nederlanden in de 18e eeuw]]
[[Categorie:Napoleontische adel]]