Brontekst bekijken van Tachtigjarige Oorlog, 1572–1576

[[File:Capture of Brill.jpg|thumb|[[Inname van Den Briel]] in 1572. Gemaakt door [[Jan Luyken]] (1701).]]
De '''periode 1572–1576 in de [[Tachtigjarige Oorlog]]''' is de fase vanaf de [[Geuzen (Tachtigjarige Oorlog)|geuzen]]opstand tegen het [[Spaanse Rijk]] die begon met de [[inname van Den Briel]] op 1 april 1572 tot aan de [[Pacificatie van Gent]] op 8 november 1576. In de eerste maanden van 1572 veroverden de [[watergeuzen]] verschillende steden in de [[Habsburgse Nederlanden]] op de [[Leger van Vlaanderen|Spaanse garnizoenen]]; op 7 september was [[Oudenaarde]] de laatste [[Inname van Oudenaarde|stad die veroverd werd]] door [[bosgeuzen]] onder leiding van [[Jacob Blommaert]]. 

Vanaf mei 1572 kregen de geuzen steun van de verbannen stadhouder [[Willem van Oranje]] en zijn bondgenoten, die [[Oranjes tweede invasie]] uitvoerden. Vanuit het oosten vielen zij de Nederlanden binnen in een poging een algemene opstand te ontketenen tegen het onderdrukkende regime van de Spaanse [[landvoogd]] [[Fernando Álvarez de Toledo]], de hertog van Alva (simpelweg "Alva" genoemd). Op bevel van koning [[Filips II van Spanje]] had Alva sinds 1567 een streng bewind gevoerd dat iedere uiting van [[protestantisme]] of ongehoorzaamheid trachtte uit te roeien door inquisitie en openbare executies, het afschaffen van rechten en privileges van de adel en autonome steden, terwijl er ook pogingen werden gedaan tot de invoering van een zeer impopulair belastingstelsel.{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=117–118}}

Oranjes tweede invasie van 1572 had gemengde resultaten. Halverwege augustus 1572 begonnen Alva en zijn zoon [[Fadrique Álvarez de Toledo|Don Fadrique]] (of Don Frederik) een tegenoffensief bekend als [[Don Frederiks veldtocht]] om alle door geuzen en [[Orangisme (Republiek)|orangistische]] troepen bezette steden te heroveren en de opstand neer te slaan. Verschillende steden (waaronder [[Mechelen (stad)|Mechelen]], [[Zutphen (stad)|Zutphen]] en [[Naarden]]{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=120}}) die weigerden zich over te geven, werden op brute wijze geplunderd door de troepen van Fadrique in een poging om anderen te intimideren om zich opnieuw aan de koninklijke regering te onderwerpen, met als hoogtepunt het 7 maanden durende [[Beleg van Haarlem (1572-1573)|Beleg van Haarlem]] (veroverd en geplunderd in juli 1573).{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=120}} Tegen die tijd was het rebellengebied teruggebracht tot de meeste steden in Holland (met uitzondering van het koningsgezinde [[Amsterdam]]) en Zeeland, en twee steden in Gelre (Buren en Zaltbommel). Met het besef dat gewelddadige onderdrukking het gevolg zou zijn van verzet, besloten deze steden tot het bittere einde door te vechten, terwijl de andere capituleerden. Het Spaanse offensief stokte na Haarlem, terwijl de Nederlandse opstandelingen [[Inname van Geertruidenberg (1573)|Geertruidenberg innamen]], het [[Beleg van Alkmaar]] wonnen en de [[Slag bij Delft]] wonnen en zeeoverwicht bereikten na de Spaanse vloot meerdere keren te verslaan. Alva nam vanwege zijn gezondheid ontslag en keerde in december 1573 terug naar Spanje.{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=120}}

Zijn opvolger [[Luis de Zúñiga y Requesens|Requesens]] was meer verzoenend,{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=120}} maar was niet in staat om veel plaatsen terug onder regeringscontrole te overtuigen of te dwingen en verloor het belangrijke [[Beleg van Leiden (1573-1574)|Beleg van Leiden]] (1573–1574).{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=120–121}} Nadat Spanje op 1 september 1575 het staatsbankroet had uitgeroepen waardoor het zijn soldaten in de Nederlanden niet meer kon betalen, werden de soldaten onrustig.{{sfn|Frederiks|1999|p=59}} Toen Requests op 4 maart 1576 onverwacht overleed en er niet direct een opvolger beschikbaar was, viel het gezag over de onbetaalde Spaanse soldaten aan, die in toenemende mate overgingen tot [[muiterij]]en, bekend als de "[[Spaanse Furie (Antwerpen)|Spaanse Furie]]", waarbij ze vele steden en dorpen plunderden, zelfs in koningsgezinde gebieden van de Nederlanden.{{sfn|Frederiks|1999|p=59}}{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=121}} Geconfronteerd met de wreedheden van de muiterij, in het bijzonder de [[Spaanse Furie (Antwerpen)|Plundering van Antwerpen]], kwamen de op eigen initiatief samengekomen Staten-Generaal van alle provincies behalve Luxemburg in november 1576 in opstand tegen de Spaanse overheid met de Pacificatie van Gent.{{sfn|Frederiks|1999|p=60}}{{sfn|Mulder|Doedens|Kortlever|2008|p=121–122}}

== Historiografie ==
Groenveld (2009) beschouwde 1572–1576 als een van de gewelddadigste perioden van de Tachtigjarige Oorlog,{{refn|group=noot|'Een eerste radicale fase liep door tot 1575–1576, en vond haar gewelddadige hoogtepunt in de jaren na 1572.'{{sfn|Groenveld|2009|p=14}}}} terwijl de daaropvolgende jaren 1576–1579 'drie jaren van matiging' voorstelden.{{sfn|Groenveld|2009|p=18}}

== Gebeurtenissen en ontwikkelingen ==
=== Holland and Zeeland april–juli 1572 ===
Op een [[Eerste Vrije Statenvergadering|inderhaast bijeengeroepen vergadering]] van edelen en steden van Holland te Dordrecht op 19 juli 1572 verscheen daar weldra ook de afgevaardigde van Oranje, [[Filips van Marnix van Sint-Aldegonde|Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde]], met een brief waarin de prins drie maanden geldelijke steun vroeg voor zijn leger en in ruil veiligheid beloofde voor steden die zich hierbij aansloten. Na zijn [[Oranjes tweede invasie|tweede mislukte invasie]] had hij zijn huurlingenleger te Roermond ontbonden en met een zestigtal ruiters besloten zich naar Holland te begeven, waar door toedoen van de watergeuzen de kans op strijd nog het hoogst was.

De vergadering aanvaardde en erkende bovendien de in 1568 afgezette en veroordeelde stadhouder, de prins van Oranje, opnieuw als haar beschermer en hoofd. Ze stelde hem als 'soeverein admiraal' aan over de vloot met [[Willem II van der Marck Lumey|Lumey]] als zijn vertegenwoordiger, dit alles gekoppeld aan een garantie op godsdienstvrijheid. Niet enkel calvinisten maakten immers deel uit van de vergadering. Graaf [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]] werd benoemd tot commandant van de [[Geuzen (Tachtigjarige Oorlog)|watergeuzen]]. Op verzoek van de prins werden in augustus door de Staten nieuwe leden van de Rekenkamer aangewezen evenals rentmeesters, ontvangers en drie commissarissen voor de oorlog. Verder werd een nominatie voor nieuwe leden van het naar Utrecht uitgeweken [[Hof van Holland]] samengesteld, waaruit de prins zou kiezen. Dit nieuwe Hof zou te Delft gevestigd blijven, totdat het (vijf jaar later) weer naar Den Haag kon verhuizen. In oktober zette de prins te [[Enkhuizen]] dan eindelijk voet aan wal.

=== Oranjes tweede invasie en Don Frederiks veldtocht ===
{{hoofdartikel|Oranjes tweede invasie|Don Frederiks veldtocht}}
[[File:Vroom Hendrick Cornelisz Battle of Haarlemmermeer.jpg|thumb|[[Slag op het Haarlemmermeer]] (1573), door Hendrick Cornelisz, 1621.]]
De Geuzenopstand deed, veel meer nog dan Willem van Oranjes pogingen, de opstand eindelijk vaste voet aan de grond zetten. De [[Staatse partij]] had voor het eerst een territorium weten te veroveren, waarvan echter een groot deel weer verloren ging (Oranje's steden werden allemaal heroverd door de Spanjaarden). Bij de [[Oranjes eerste invasie|eerste invasie]] in Friesland en Groningen was al gebleken dat weinigen zich in deze periode aansloten bij de opstand.<ref>{{aut|[[Petrus Johannes Blok|P.J. Blok]]}} (1924): ''Geschiedenis van het Nederlandsche volk'', Deel 2, hoofdstuk I, p. 53-55</ref> Ook in het zuiden leek er weinig animo voor een opstand tegen Alva die als vergelding voor de [[beeldenstorm]] was gestuurd.<ref>{{aut|[[Henri Pirenne]]}} (1925): ''Geschiedenis van België'', Deel 4, Eerste boek, Het Spaansch stelsel, Hoofdstuk I, De hertog van Alva, p. 15</ref> Steun werd eerst en vooral gevonden in [[Graafschap Holland|Holland]] en [[Graafschap Zeeland|Zeeland]]. Doordat katholieke burgers en geestelijken echter vermoord werden en [[klooster (gebouw)|klooster]]s geplunderd dreigde dit deel van de bevolking, dat nog steeds in de meerderheid was, zich af te keren van de opstand. Tijdens de [[Eerste Vrije Statenvergadering|eerste vrije vergadering]] van de [[Staten van Holland en West-Friesland|Staten van Holland]] werd dan ook besloten alle [[Kaperbrief|commissiebrieven]] in te trekken, om zich zo te ontdoen van de ongedisciplineerde elementen die de opstand schade berokkenden. Ook ontsloeg Oranje [[Willem II van der Marck Lumey|Lumey]] vanwege de moord op de [[martelaren van Gorcum]].

=== Handhaving Hollands-Zeeuwse opstand 1573–1574 ===
Door voornamelijk geografische factoren als de [[grote rivieren van Nederland|grote rivieren]], de [[Zeeuwse wateren]], het drassige Hollandse landschap en de [[Zuiderzee (water)|Zuiderzee]], lukte het de Spanjaarden niet om alle Zeeuwse en Hollandse steden te heroveren. De andere gewesten in het noorden, oosten en zuiden, die dergelijke natuurlijke barrières als in het westen niet hadden of niet konden benutten, werden alle hetzelfde jaar door Don Frederik en Alva weer heroverd. Zo bleven Holland en Zeeland tot november [[1576]] het enige gebied waar de opstand zich kon vestigen.

=== Staatsbankroet en Spaanse Furie 1575–1576 ===
Met de Pacificatie van Gent eisten de zestien provinciën van koning Filips dat hij alle buitenlandse troepen zou terugtrekken uit de Nederlanden, de vervolging van protestanten zou worden opgeschort en de Staten-Generaal voortaan zouden worden geraadpleegd voor het nemen van lokale bestuursmaatregelen in plaats van eenzijdige autocratische acties vanuit Madrid.{{sfn|Frederiks|1999|p=60}}

== Chronologie ==
[[Bestand:Tachtigjarigeoorlog-1572a.png|thumb|300px|Veroveringen van de geuzen en de Oranjetroepen]]
=== Veroverd door geuzen ===
* 1 april – [[Inname van Den Briel]] door  [[Willem II van der Marck Lumey]]
* 6 april – [[Inname van Vlissingen]] door [[Jacob Blommaert]] en Willem van Treslong
* 4 mei – [[Inname van Veere]]'') ([[Jerome Tseraerts]])
* 23 mei – Inname van Enkhuizen
* 19 juni – [[Oudewater]] ([[Adriaen van Swieten]])
* 20 juni – [[Hoorn (Noord-Holland)|Hoorn]]
* 21 juni – [[Gouda]] ([[Adriaen van Swieten]])
* 23 juni – [[Alkmaar (Nederland)|Alkmaar]]
* 25 juni – [[Inname van Dordrecht (1572)|Inname van Dordrecht]] door [[Bartholt Entens van Mentheda]]<ref>[[Matthijs Balen]], ''Beschryvinge der stad Dordrecht'' (1677), p. 842.</ref>
* 26 juni – [[Gorinchem]] (zie ''[[Inname van Gorinchem (1572)]] en [[Martelaren van Gorinchem]]'') (Martinus Brands)
* 9 juli – [[Martelaren van Gorcum]] terechtgesteld
* 19–22 juli – [[Eerste Vrije Statenvergadering]] van edelen en steden van Holland te Dordrecht
* ? – [[Volendam]], de [[Zaanstreek]], [[Buren (stad)|Buren]]
* 31 juli – [[Zaltbommel (stad)|Zaltbommel]]
* 12 augustus – Vergeefse poging tot [[Blokkades van Amsterdam|inname van Amsterdam]] door Lumey
* 7 september – [[Inname van Oudenaarde]] door Jacob Blommaert
* 12 september – [[Dokkum]] (zie ''[[Waalse Furie in Dokkum]]'') ([[Sipke van Scheltema]])

===Veroverd door [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]]===
* [[23 mei]] – [[Valencijn]]
* [[24 mei]] – [[Bergen (België)|Bergen]] (zie ''[[Bezetting van Bergen (1572)]]'')

===Veroverd door [[Willem van den Bergh]]===
* [[25 mei]] – [[Doesburg]] (zie ''[[Inname van Doesburg]]'')
* [[10 juni]] – [[Zutphen (stad)|Zutphen]] (zie ''[[Inname van Zutphen (1572)]]'')
* [[20 juni]] – [[Bredevoort]] (zie ''[[Inname van Bredevoort (1572)]]'')
* [[22 juni]] – [[Doetinchem (stad)|Doetinchem]] (zie ''[[Inname van Doetinchem (1572)]]'')
* [[4 juli]] – [[Harderwijk (Gelderland)|Harderwijk]] en [[Elburg (stad)|Elburg]] (zie ''[[Inname van Harderwijk]]'')
* [[17 juli]] – [[Goor]] en [[Oldenzaal]]
* [[11 augustus]] – [[Kampen (stad)|Kampen]] (zie ''[[Beleg van Kampen (1572)]]'')
* [[14 augustus]] – [[Zwolle]] (zie ''[[Inname van Zwolle]]'')
* [[15 augustus]] – [[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] en [[Steenwijk]] (schikking)<ref name="Vloten">{{aut|Johannes van Vloten}}, ''Nederlands opstand tegen Spanje, 1572-1575'' [http://books.google.nl/books?id=qD4OAAAAQAAJ&dq=steenwijk+1572&source=gbs_navlinks_s Google Books] P. 51</ref>
* [[16 augustus]] – [[Genemuiden]] (capitulatie)<ref name="Vloten"/>
* [[17 augustus]] – [[Meppel]], [[Vollenhove]], [[Kuinre]] (inname)<ref name="Vloten"/>

===Veroverd door [[Willem van Oranje]]===
* 11 juli – [[Kerken (gemeente)|Aldekerk]]
* 17 juli – [[Geldern]], overgave middels verdrag
* 7 juli – [[Straelen]], overgave middels verdrag
* 7 juli – [[Wachtendonk]], overgave middels verdrag
* 23 juli – [[Beleg van Venlo (1572)|Venlo]], overgave middels verdrag (niet uitgevoerd)
* [[21 juli]] t/m [[23 juli]] – [[Roermond (stad)|Roermond]] (zie ''[[Inname van Roermond]]'')
* [[20 augustus]] – [[Diest]]<ref>[[Geoffrey Parker]], ''The Dutch Revolt'', 1977, p. 139</ref>
* [[27 augustus]] – [[Weert (België)|Weert]]
* [[30 augustus]] – [[Mechelen (stad)|Mechelen]]
* [[6 september]] – [[Dendermonde]] (door [[Arend van Dorp]])
* [[7 september]] – [[Oudenaarde]] (door [[Jacob Blommaert]])
* [[2 oktober]] – [[Tienen]]<ref>[[Théodore Juste]], ''Histoire de la révolution des pays-bas sous Philippe II'', 1863, [https://books.google.be/books?id=4346AAAAcAAJ&pg=PA100#v=onepage&q&f=false p. 100-101]</ref>
* 2 oktober – [[Leuven]] (niet bezet, betaalde 16.000 dukaten om een tijdlang afzijdig te blijven)<ref name="Foore">{{aut|Annie Foore}}, ''Vrijheidszin en dwingelandij: de strijd der vaderen tegen Spanje aan het nageslacht verteld - Johannes Benedictus Kan'' uitg. Akkringa, 1872, p. 447</ref>
* Oktober – Aankomst Willem van Oranje te Enkhuizen na zijn terugtrekking uit het zuiden

=== Spaans gebleven steden ===
Van deze steden is bekend dat zij in 1572 nooit zijn veroverd door de Geuzen of de Oranjes, en zodoende Spaans of Spaansgezind bleven.

[[Amsterdam]]* - [[Arnhem]]* - [[Breda (stad)|Breda]] - [[Bergen op Zoom]] - [[Brugge]]* - [[Brussel (stad)|Brussel]] - [['s-Hertogenbosch]] - [[Geertruidenberg (plaats)|Geertruidenberg]] - [[Goes]]* - [[Luxemburg (stad)|Luxemburg]] - [[Middelburg (Zeeland)|Middelburg]]*

(*)''Deze steden werden in 1572 belegerd, maar de geuzen faalden ze (toen) te veroveren.''

=== Heroverd door [[Don Frederik]] ===
[[Bestand:Tachtigjarigeoorlog-1572b.png|thumb|[[Don Frederiks veldtocht]] om de steden te heroveren]]

====Vóór de veldtocht, samen met [[Fernando Álvarez de Toledo|Alva]]====
* Augustus 1572 - Valencijn
* [[21 september]] - Bergen
* oktober - Oudenaarde
* 4 oktober - Dendermonde

====Tijdens [[Don Frederiks veldtocht]]====
* [[2 oktober]] - Mechelen (zie ''[[Spaanse Furie (Mechelen)]]'')
* ? - Diest
* ? - Roermond
* [[16 november]] - Zutphen

Na de verovering van Zutphen, dat streng gestraft werd (zie ''[[Bloedbad van Zutphen]]''), gaven [[Amersfoort]] en [[Steenwijk]] zich vrijwillig over.

* Op [[20 november]] gaven [[Zwolle]], [[Kampen (stad)|Kampen]] en [[Hasselt (Overijssel)|Hasselt]] zich vrijwillig over
* Op [[1 december]] werd [[Naarden]] veroverd, dat eveneens streng gestraft werd (zie ''[[Bloedbad van Naarden]]'').
* Op [[3 december]] begon het [[Beleg van Haarlem (1572-1573)|Beleg van Haarlem]].

== Zie ook ==
* [[Oranjes tweede invasie]]

{{Appendix|1=alles|2=
== Bibliografie ==
* {{Cite book |last=Frederiks |first=Jaap |coauthors=Willem Velema (red.) |date=1999 |title=Het aanzien van een millennium. Kroniek van historische gebeurtenissen van de Lage Landen 1000–2000 |chapter=Spaanse furie en Pacificatie van Gent |location=Utrecht |publisher=Uitgeverij Het Spectrum |page=58–60 |isbn=9027468443}}
* {{Cite book |last=Groenveld |first=Simon |date=2009 |title=Unie – Bestand – Vrede. Drie fundamentele wetten van de Republiek der Verenigde Nederlanden |url=https://books.google.com/books?id=Zo6Dx5VYXFIC |publisher=Uitgeverij Verloren |location=Hilversum |isbn=9789087041274 |pages=200}} (in samenwerking met H.L.Ph. Leeuwenberg en H.B. van der Weel)
* {{Cite book |last=Mulder |first=Liek |coauthors=Doedens, Anne; Kortlever, Yolande |date=2008 |title=Geschiedenis van Nederland, van prehistorie tot heden |url=https://archive.org/details/geschiedenisvann0000muld|location=Baarn |publisher=HBuitgevers |pages=[https://archive.org/details/geschiedenisvann0000muld/page/288 288] |isbn=9789055746262}}
== Voetnoten ==
{{References|group=noot}}
== Referenties ==
{{References|2=30em}}
}}
{{Navigatie Tachtigjarige Oorlog}}

[[Categorie:1572]]
[[Categorie:1573]]
[[Categorie:1574]]
[[Categorie:1575]]
[[Categorie:1576]]
[[Categorie:Tachtigjarige Oorlog]]