Brontekst bekijken van Eer

{{Zie artikel|Voor de Europese Economische Ruimte (EER), zie [[Europese Economische Ruimte]].}}
'''Eer''' is het persoonlijke of maatschappelijke aanzien dat men heeft. Eer is gekoppeld aan het [[moraal|morele]] bestaan van mensen, hun gevoel van [[eigenwaarde (psychologie)|eigenwaarde]] en de erkenning daarvan door anderen.<ref name="Blok">Blok A., Eer en de fysieke persoon, Tijdschrift voor sociale geschiedenis, juni 1980</ref> Het heeft betrekking op de [[sociale status]], de goede naam, de [[reputatie]], de uiterlijke verschijning en de fysieke prestatie van individuen<ref name ="koenen">Koenen, J., Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal, 1979</ref> en/of van groepen. Terwijl eer dus afhankelijk is van derden en niet zelden collectief, is het ''eergevoel'' van het individu autonoom.

== Van oudsher ==
[[Bestand:Huldigung.jpg|thumb|De [[standenmaatschappij|standen]] ''betuigen eer'' aan de [[keizer]]. De mannen (groot) staan, de vrouwen (klein) zitten.]]
Eer is van oudsher vooral aan [[man (geslacht)|mannelijkheid]] en fysieke [[moed]] gekoppeld geweest. Het had betrekking op het verdedigen van de belangen van de man en zijn bezit, in een [[maatschappij (wereld)|maatschappij]] waarin gevochten wordt om het bestaansrecht. Doden is daarbij ''eervol'', voor [[vrouw]]en is in zo'n maatschappij geen eer weggelegd. Vrouwen worden als bezit beschouwd en kunnen hoogstens aanspraak maken op ''eerbaarheid''.<ref name="Blok"/> [[Tweegevecht|Duelleren]] werd vroeger ook alleen maar gedaan door mannen, die in hun eer aangetast waren, bijvoorbeeld omdat er iets ''oneerbaars'' over hun echtgenote was gezegd. Een enkele vrouw kon wel aanspraak maken op eer, maar alleen in een traditionele mannenrol, bijvoorbeeld als zelfstandig landsvrouwe met eigen bezit.

Eer wordt over het algemeen als een [[adel (klasse)|adellijk]] concept gezien en geassocieerd met een [[hiërarchie|hiërarchische]] orde in de maatschappij. Het westerse begrip van eer is sterk beïnvloed door de [[middeleeuwen|middeleeuwse]] [[ridder (ruiter)#Hoofs gedrag|riddercode]] en is geworteld in de sociale structuren van het [[feodalisme]].<ref name="Berger">Berger, P., On the obsolence of the concept of honor, Arch. europ. social XI, 1970</ref>

Juist deze twee belangrijke zaken voor het ''eerbesef'', feodalisme en adel, zagen er in Nederland altijd anders uit dan in de rest van Europa. Vooral in de kustprovincies is de feodalisering nooit sterk doorgevoerd. Er was daardoor ook geen sprake van een sterke krijgsadel. Titels en [[stamboom|stambomen]] hebben daardoor nooit zo'n grote rol gespeeld in de strijd om [[macht (politiek)|macht]] en [[sociale status|status]]; geld en degelijkheid waren veel belangrijker.<ref name="Goudsblom">[[Joop Goudsblom|Goudsblom, J.]], De Nederlandse samenleving in ontwikkelingsperspectief, Symposium 1/1.2, 1979</ref> Toch hielden ook de [[regenten]] het graag, mede via dure opvoeding en sociale netwerken, 'in de familie'.

== Huidige tijd ==
De feodale standenmaatschappij is in de [[westerse wereld]] veranderd in een meer gedifferentieerd maatschappijtype, waarin mensen meer afhankelijk van elkaar zijn geworden en er een grotere nadruk komt te liggen op zelfbeheersing.<ref>[[Norbert Elias|Elias, N.]], Het civilisatieproces, 1939</ref> Op zelfverheffing en superioriteitsgevoel komt daarmee een [[taboe]] te rusten.<ref>[[Abram de Swaan|Swaan, A. de]], volgens Bruin, K., Eerbetoon in Nederland, 1985</ref> De meerderheid van de bevolking hoort nu tot de [[middenklasse]] of een [[burgerij|verburgerlijkte]] [[proletariaat|arbeidersklasse]], die vloeiend in elkaar en in hun bovenlagen overgaan.<ref name="Goudsblom"/> Zij die vroeger als ''eerlozen'', buitenstaanders en [[minderheid|minderheden]] werden beschouwd, streefden vanaf de [[19e eeuw]] nadrukkelijk voor de erkenning van hun [[waarde]]n, hun [[recht]]en, hun ''eer''.<ref name="Blok"/> In de [[Universele verklaring van de rechten van de mens]] komt deze verandering van eerbesef naar [[menselijke waardigheid]] (''eng. dignity'') goed tot uiting.

Dit proces heeft niet in alle [[cultuur|culturen]] plaatsgevonden of niet op dezelfde manier. In de [[culturele antropologie]] maakt men daarom ook wel een onderscheid tussen ‘culturen van eer’, waarbij ‘erecodes’ richtinggevend zijn, en ‘culturen van recht’, waarin ‘wetten’ de sociale verhoudingen bepalen.<ref>Nisbett, R., Culture of Honor, 1996. ISBN 0-8133-1992-7</ref> De Westerse wereld wordt over het algemeen tot de laatste gerekend. Dat daar over het algemeen een taboe op zelfverheffing rust wil echter niet zeggen dat er geen [[behoefte]] aan is. Onder de oppervlakte en in bepaalde groepen leeft het eerbesef gewoon door, al wordt het discreter geuit.

=== Traditionele groepen ===
Eer is het best bewaard gebleven in maatschappelijke groepen met een hiërarchische structuur en/of kijk op de maatschappij, zoals de adel, het [[krijgsmacht|leger]], de [[maffia#Oude codes|maffia]] en traditionele beroepen in [[rechtsgeleerdheid|rechten]] en [[geneeskunde|medicijnen]]. In dergelijke groepen is eer een directe uitdrukking van status, een uiting van [[solidariteit (ethiek)|solidariteit]] tussen sociaal gelijken en een grens met sociaal minderen.<ref name="Berger"/>

[[Bestand:CyclingTeamPursuitBeijing2008.jpg|right|thumb|Sporters op ''[[podium (verhoging)#sport|erepodium]]'' onder nationale vlag]] 
===Sport en natie===
Onder sportlieden geldt nog een ''erecode''. In de [[olympische eed]] wordt ''voor de eer van onze [[team]]s'' uitdrukkelijk genoemd. Bij [[sport]] heeft eer nog steeds betrekking op het aanzien, de uiterlijke verschijning en de fysieke prestaties van individuen, en bovendien op de kracht en het aanzien van de [[natie|nationale]] staat waartoe ze behoren (eventueel door -vaak tijdelijke- migratie om beroepsredenen) en/of die ze vertegenwoordigden (soms gespleten tussen prof- en nationaal team). In bepaalde [[wedstrijd]]en, [[diplomatie]]ke onderhandelingen en in [[oorlog]]en gaat het vooral om de ''nationale eer''.<ref name="Blok"/>

===Verklaring op eer===
Een “verklaring op eer” is een semi-officieel document waarin een burger stelt aan een bepaalde wettelijke maatregel of voorwaarde te voldoen. Doorgaans wordt van de aangever verwacht dat hij/zij desgevraagd hiervoor het bewijs kan leveren. Dergelijke verklaring was bijvoorbeeld in [[Maatregelen coronacrisis in België|België]] vereist tijdens het reisverbod in de [[coronapandemie]].<ref name="opeer">{{Citeer web |url= https://www.politie.be/5418/sites/5418/files/attachments/verklaring%20op%20eer.pdf |archiefurl = https://web.archive.org/web/20210127083042/https://www.politie.be/5418/sites/5418/files/attachments/verklaring%20op%20eer.pdf| archiefdatum =27 januari 2021 |titel= Verklaring op eer|auteur= |uitgever= [[Politie in België|politie,be]]|datum=26 januari 2021 |bezochtdatum=27 januari 2021 }}</ref> Ook aan personen die vrijwilligerswerk verrichten, wordt via een verklaring op eer gevraagd een maximumbedrag aan vergoedingen te respecteren.<ref>{{Citeer web |url= https://www.vsdc.be/Repository/Downloads/verklaringopeer2020.pdf |titel=Verklaring op eer 2020 |auteur= |uitgever= [[Vereniging_zonder_winstoogmerk#Externe_links|vsdc.be]]|datum=2020 |bezochtdatum=27 januari 2021 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20210204155206/https://www.vsdc.be/Repository/Downloads/verklaringopeer2020.pdf|archiefdatum=2021-02-04}}</ref>

=== Religie ===
In [[religie]] is er een bijzondere vorm van eer, die wel dezelfde patronen volgt. Er is wederom sprake van een hiërarchie, met ditmaal als hoogste wezen(s) [[voorouderverering|voorouders]], [[goden]] of [[God (monotheïsme)|God]]. Zij zijn oppermachtig en beschikken over leven en dood. Aan hen is ''eerbied'' of ''de hoogste eer'' verschuldigd: ''[[Ere zij God]] in den hoge''. 

In hoeverre aan de dienaren van de god(en) vervolgens ook eer verschuldigd is, is weer afhankelijk van de traditie en hiërarchie van de betreffende groep. Zo is bij een [[Rooms-Katholieke Kerk#Structuur en organisatie|rooms-katholiek]] [[priester]] eerder ''eer'' verschuldigd, terwijl een [[Protestantisme|protestantse]] [[dominee]] vooral aanspraak kan maken op ''waardigheid en gezag''. Immers ''[[Soli Deo Gloria]] (alleen eer aan God)''. Beiderlei dienaren van God worden overigens in het Nederlands aangesproken met ''[[Aanspreekvorm#Geestelijkheid|weleerwaarde]]''.

=== [[Cultuurrelativisme]] ===
De overgang van ''eer'' naar ''menselijke waardigheid'' is een typisch [[Westerse cultuur|Westers]] [[beschaving|civilisatieproces]]. Veel andere [[cultuur|culturen]] hadden recent of hebben nog steeds een duidelijke hiërarchische opbouw, in de vorm van [[familie (verwanten)|families]], [[stam (antropologie)|stammen]], [[kastenstelsel|kasten]] of herkenbare [[sociale klasse]]n. In het Westen kennen we hiervan vooral de uitingsvormen als [[eerwraak]] of de begroeting onder [[allochtoon (persoon)|allochtone]] [[jongere]]n: ''[[Respect]] bro''. Erachter ligt een sterk besef van eer met een sociale erecode.

Binnen elke culturele groep wordt eer anders beleefd en wordt er anders mee omgegaan, ook binnen de Westerse wereld. Waar het verstoten van een kind om de eer te beschermen in Nederland als [[barbaar]]s wordt beschouwd en individuele [[belediging]] vaak licht wordt opgevat, wordt een drugsgebruikend sportman in Nederland ontslagen en is belediging van de koning(in) expliciet strafbaar.<ref>[https://www.ad.nl/ad/nl/1012/Nederland/article/detail/2198226/2007/08/03/Hogere-straf-majesteitsschennis-onaanvaardbaar.dhtml 'Hogere straf majesteitsschennis onaanvaardbaar'], Algemeen Dagblad, 2007</ref> Daarentegen kent men in België geen wet tegen [[majesteitsschennis]] van het eigen staatshoofd (echter wel tegen belediging van een bevriend staatshoofd), en valt in de Verenigde Staten belediging van de president zelfs onder de [[burgerrechten]].

== Eerbetoon ==
[[Bestand:Legion-d'honneur-IMG 0395.jpg|thumb|''Ereteken'' van het Franse ''[[Legioen van Eer]]'']]

Eer zelf is een ontastbaar en abstract begrip. Om de eer voor ''de bezitter'' en ''de gever'' te concretiseren zijn er allerlei vormen van ''eerbetoon'' ontwikkeld:
* [[ceremonie]]s zoals huldigingen, uitreikingen, ''[[eredienst]]en'';
* [[eretitel]]s voor vorsten, adel, geestelijkheid, burgerij, ambtenaren, militairen, wetenschappers;
* [[onderscheiding]]en in de vorm van [[medaille]]s, [[beker (prijs)|bekers]], [[Prijs (winnen)|prijzen]], oorkondes, ''erelidmaatschap'';
* [[vernoeming]]en van gebouwen, straten, steden, landen, planetoïden, etc.

De omgang met dit eerbetoon is aan verandering onderhevig. Enerzijds worden aan prijzen steeds vaker (hoge) geldbedragen gekoppeld om ze meer prestige te geven. Anderzijds neemt de jaarlijkse [[Koninklijke onderscheiding|lintjesregen]] nog steeds toe, met even zoveel plechtige uitreikingen. Een vroeg voorbeeld van het samengaan van ''eerbetoon'' met ''geldelijke beloning'', vormen de uit het Franse woord voor eer afgeleide woorden, als honoreren (''eren door te betalen'') en honorarium (''ereloon'', geldelijke beloning voor geestesarbeid).<ref name="koenen"/> Waar vrouwen ondertussen in aanmerking komen voor alle vormen van eerbetoon, zijn het nog steeds mannen die er de meeste ontvangen. Zo werd 75% van de onderscheidingen tijdens de lintjesregen van 2010 aan mannen toegekend.<ref>[https://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/04/29/lintjesregen-2010.html Nieuwsbericht Lintjesregen]{{Dode link}}, Rijksoverheid, 29 april 2010</ref>

== Groepseer ==
Eer is in principe een individuele zaak. Eer is overdraagbaar op een groep op een glijdende schaal, van echte groepseer tot een verzameling van individuele eer.
[[Bestand:USAF Honor Guard flag folding.jpg|thumb|Militaire ''erewacht'' vouwt gezamenlijk de vlag]]
=== Hechte eenheid ===
Een hechte eenheid van mensen, kan als groep aanspraak maken op eer of eerbetoon ontvangen. In de westerse wereld gaat het dan vooral nog om een sportteam, een militaire eenheid of een nationale staat. Een volk of een religie wordt niet als een dergelijke hechte eenheid gezien. Ook maatschappelijke klassen en familie worden, buiten enkele zeer traditionele groepen, niet meer als een hechte eenheid ervaren. In andere culturen kan bijvoorbeeld een familie of een stam wel als een dergelijke hechte eenheid worden gezien. Een uitingsvorm van eer in een hechte eenheid, is het verstoten van een oneerbaar groepslid.

=== Uitstraling en overdracht ===
De eer van een ''eervol'' individu straalt uit en is overdraagbaar op zijn directe omgeving. Die omgeving ''deelt in de eer'' en is ''eerbiedwaardig''. Doet een lid van de groep iets ''oneerbaars'', dan is de hoofddrager (slechts) ''aangetast in zijn eer''. Vervalt de eer van de hoofddrager(s) echter, dan vervalt deze voor de hele groep. Een uitingsvorm hiervan is het streng beschermen van de eer van de hoofddrager (bijvoorbeeld [[majesteitsschennis|een staatshoofd of diens hele dynastie]]). 

=== Groep individuen ===
De individuele eer kan gedeeld worden binnen een niet-hechte groep waar eer een rol speelt. Daaraan ligt basale [[logica]] ten grondslag in een dynamisch [[systeem (filosofie)|systeem.]] De twee meest voorkomende redeneringen zijn:
*''Alle (Grieken) hebben eer, ik ben een (Griek), dus ik heb eer.'' Een dergelijke redenering heet een [[syllogisme]] en staat of valt met het [[premisse (logica)|uitgangspunt]] ''Alle (Grieken) hebben eer''. Waar de een dit als ''waar'' zal beleven, zal de ander het als ''niet-waar'' bestempelen.
* Het omgekeerde hiervan is ''Ik heb eer, dus alle groepsleden (Nederlanders, advocaten, moslims) hebben eer''. Dit kan als een [[drogreden]] van [[overhaaste generalisatie]] worden beschouwd. Immers wat voor een individu geldt, hoeft niet voor allen te gelden.

Waar bij een hechte groep of een eervol persoon de eer relatief duidelijk is, is de groepseer van losse groepen individuen zeer discutabel. Omdat verschillende redeneringen gevolgd kunnen worden en het sterk afhangt van de persoonlijke beleving.

== Eerverlies en eerroof ==
Het verlies of schending van eer geeft aanleiding tot [[schaamte]], ongeacht of het door eigen schuld komt. Indien personen of groepen het idee hebben dat dit aangericht wordt door derden, kunnen zij van ''eerroof'' spreken.  

Om de eer te herstellen moet eerverlies en eerroof gecompenseerd of vergolden worden. Dit kan gebeuren door publieke [[vernedering]], [[Compensatie (juridisch)|compensatie]], uitstoting/ [[verbanning]], in extreme gevallen zelfs door [[eerwraak]] of [[bloedwraak]]. Hoe dit gebeurt is afhankelijk van de [[normen en waarden]], vormgegeven in de [[etiquette|sociale omgangsregels]] van de (dominante) [[cultuur]]. 

=== Culturen van recht ===
Door middel van wets[[handhaving]] rond [[belediging]], [[laster]] en [[openbare zeden|schennis van de eerbaarheid]] wordt op ''de eer'' toegezien. Aparte organen, zoals de [[Raad voor de Journalistiek (Nederland)|Raad voor de journalistiek]], zien ook toe op de omgangsvormen. Publieke compensatie en wraak zijn ook expliciete doelen van het [[strafrecht (Nederland)|strafrecht]]. Deze nemen hier bijvoorbeeld de volgende vormen aan:
* [[publieke vernedering]]: openbare (rechts)zitting met uitspraak of [[vonnis]];
* [[Compensatie (juridisch)|compensatie]]: [[Rectificatie (journalistiek)|rectificatie]], [[boete]] of [[gevangenisstraf]];
* uitstoting: spreek-, contact- of [[beroepsverbod]].

Eer- en bloedwraak in de vorm van de [[doodstraf]], wordt alleen toegepast voor zwaardere vergrijpen en misdaden dan belediging en schennis van de eerbaarheid, en is in veel landen voor alle vergrijpen afgeschaft of althans verboden.

=== Culturen van eer ===
Door middel van [[sociale controle]] wordt op ''de eer'' toegezien. Handhaving van de gedragscode wordt direct toegepast door de betrokkenen of in de vorm van een dorpsraad, raad van ouderen of geestelijken. Een voorbeeld hiervan zijn [[Sharia]]rechtbanken, die volgens Westers principes niet gezien worden als 'rechtsprekers'. Want vergrijp en straf zijn daarbij niet strikt in wetsartikelen vastgelegd, maar afhankelijk van wisselende interpretaties van de [[fiqh]] of plichtenleer. In culturen van eer kunnen compensatie en wraak op eerverlies en eerroof de volgende vormen aannemen:
* publieke vernedering: ''aan de [[schandpaal]] stellen'', [[lijfstraf]]fen;
* compensatie: het teruggeven van een [[bruidsschat]], verminking;
* uitstoting:  verdrijven of vermijden van personen;
* eer- en bloedwraak: doden van de ''eerschender'' door de ''in hun eer aangetasten'' of in het openbaar bijvoorbeeld in de vorm van [[steniging]].

[[Cultuur|Culturen]] van recht en van eer zijn niet [[natie|nationaal]] of [[religie|religieus]] gebonden, maar vormen daarbinnen een genuanceerde en gevarieerde mengeling. Beide culturen volgen vergelijkbare principes, maar kunnen botsen en fundamenteel tegengesteld zijn in de definitie van ''[[slachtoffer]]'' en ''[[dader]]''. Het meest extreme voorbeeld van deze tegenstelling is het doden van een verkrachte vrouw om de eer te redden.<ref> [https://www.deondernemer.nl/buitenland/508809/Afgeslacht-in-naam-van-de-eer.html. Afgeslacht in de naam van de eer], De Pers, 12-09-2010 </ref> Waar de gebruiken van andere culturen als vreemd worden aangemerkt, worden dezelfde principes in de eigen cultuur als normaal ervaren. Een voorbeeld hiervan is onevenredige aandacht voor en veroordeling van de [[islam|islamitische]] [[sharia]] in het [[westerse wereld|Westen]], terwijl dezelfde media doodstraffen op basis van seculiere (vaak op christelijke waarden teruggaande) wetgeving minder viseren.

== Zie ook ==
* [[Over de geest van de wetten#De eer van de monarchie|Over de geest van de wetten]]
* [[Sociale controle]]

== Bronnen, noten en/of referenties ==
{{references}}

[[Categorie:Sociologie]][[Categorie:Antropologie]][[Categorie:Ethiek]]