De Langstraat

De Langstraat is een streek in de provincie Noord-Brabant. De hoofdplaats van deze streek is Waalwijk.

Ligging

De Langstraat ligt tussen Geertruidenberg en 's-Hertogenbosch, rond de huidige A59, en omvat van west naar oost o.a. de kernen Raamsdonksveer, Raamsdonk, 's Gravenmoer, Waspik, Sprang-Capelle, Kaatsheuvel, Besoijen, Waalwijk, Baardwijk, Drunen, Elshout, Nieuwkuijk, Haarsteeg en Vlijmen. Deze kernen vallen onder de huidige gemeenten Dongen, Geertruidenberg, Heusden, Loon op Zand en Waalwijk.

 

Geschiedenis

Ontginning
De Langstraat was oorspronkelijk een dijk door een moerassig landschap tussen de Maas en de hoger gelegen Brabantse zandgronden. Deze dijk is in 1422 aangelegd door de graaf van Holland, tot wiens gezag dit gebied sinds het einde van de 13e eeuw behoorde. Ontginningen in dit gebied begonnen al in de 14e eeuw. Langs de dijk kwamen boeren wonen die het land ontgonnen in lange stroken die loodrecht op de dijk stonden, het zogenaamde slagenlandschap. Toponiemen als Zuidhollandse dijk verwijzen nog naar deze situatie. In 1533 is de weg over deze dijk bij Waalwijk en Besoyen reeds met keien verhard.

Recente ontwikkelingen

- In het oostelijke deel van deze streek (het gebied tussen Waalwijk en 's-Hertogenbosch) is het project Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat (GOL) in uitvoering. Het project draait om het verbeteren van de verkeersdoorstroming, het beter bereikbaar maken van woonkernen en bedrijventerreinen, het vergroten van de verkeersveiligheid en het verbinden van natuurgebieden. De veiligheid op de A59 wordt vergroot doordat onvolledige op- en afritten verdwijnen. Door de aanleg van parallelwegen verbetert de doorstroming van het verkeer van en naar de A59 en worden nieuwe woon- en werkgebieden bereikbaar. De GOL verhoogt ook de ecologische en recreatieve kwaliteit van het gebied. De maatregelen in GOL bieden bewoners ook meer bescherming tegen extreem hoog water. In de GOL werken 20 partijen samen om de projecten rond de A59 te realiseren. De provincie is de gebiedsregisseur, in samenwerking met de gemeenten Heusden, Waalwijk, 's-Hertogenbosch en het Waterschap Aa en Maas.Voor de actuele stand van zaken zie de site van het project Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat.

Extra natuurmaatregelen, een fiets-/spoorbrug die recht doet aan de historie van de Baardwijkse Overlaat en mogelijkheden voor slimme mobiliteitsoplossingen. Dat zijn de belangrijkste aanpassingen die GS hebben gemaakt in de - op 29 juni 2018 door Provinciale Staten vast te stellen - inpassingsplannen voor de Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat. Gedeputeerde Erik van Merrienboer (Ruimte): “We hebben veel tijd genomen om een compleet beeld te krijgen van alle belangen, wensen, ideeën en overwegingen die in het gebied spelen, en om al die inbreng goed af te wegen. Hoewel we niet iedereen tevreden hebben kunnen stellen, heeft de input vanuit de omgeving wel op veel plekken tot verbetering van de plannen geleid. Denk aan de verlegde toe- en afrit in Nieuwkuijk in plaats van een turborotonde, het ontwerp van de fiets-/spoorbrug over de Baardwijkse Overlaat en de aanvullende natuurmaatregelen in het hele gebied. Dankzij de enorme betrokkenheid van de omgeving en betrokken partijen, ligt er uiteindelijk een compleet en voldragen pakket dat voorziet in verbetering van de leefbaarheid in de kernen, betere bereikbaarheid en doorstroming, betere hoogwaterbescherming, meer natuur en meer mogelijkheden voor recreatie en economische activiteiten.”

In het inpassingsplan is onder meer het ontwerp van de fiets-/spoorbrug over de Baardwijkse Overlaat gedetailleerd uitgewerkt. De cultuurhistorische identiteit van de Overlaat als voormalig inundatiegebied, waarbij een open landschap van noord naar zuid past, heeft geleid tot het gedeeltelijk open maken van de spoordijk. De brug versterkt de historische lijn, de oost-west relatie in de Overlaat. De spoorbrug wordt toegankelijk voor zowel recreatieve wandelaars als fietsers. Met de ontwikkeling van de moderne snelfietsroute over de (rijks)monumentale brugdelen, krijgt de historische brug een nieuwe betekenis. De aanleg van de fiets-/spoorbrug wordt in het plan voor Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat-West ook aangegrepen om daaronder een nieuwe natuurzone aan te leggen. Samen met de aanleg van een zone van hooiland met poelen voor amfibieën langs de nieuwe randweg Drunen die in het inpassingsplan is toegevoegd, kan de Baardwijkse Overlaat een verbindende functie voor de natuur vervullen.

In Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat-Oost is vooral ingezet op het slechten van barrières tussen natuurgebieden. Door onder meer de aanleg van een reeëntunnel, wildspiegels en een ecoduiker ontstaat een veilige verbinding voor dieren tussen de Biessertpolder met het achterliggende gebied, bijvoorbeeld van het Engelenmeer. Uit een verkenning blijkt verder dat de verkeersdoorstroming in het GOL-gebied potentie biedt voor slimme mobiliteitsoplossingen. Bij het uitwerken van toekomstige concrete maatregelen voor het GOL-gebied wordt gebruik gemaakt van de kennis en ervaring van het programma SmartwayZ.nl voor Zuid-Nederland.

Op deze kaart staat een visualisatie van het inpassingsplan Oostelijke Langstraat. Vanuit verschillende zichtlocaties is te zien hoe het gebied er nu en straks uitziet. In de kaart is extra aandacht besteed aan de situatie in de Baardwijkse Overlaat met beeldimpressies van de nieuwe situatie vanuit verschillende kijkpunten. Verder is zowel in dit gebied als in Vlijmen-Oost te zien hoe de natuurmaatregelen vorm krijgen en zijn de verschillende ontwikkelingen op cultuurhistorisch en infrastructureel gebied afzonderlijk zichtbaar. (bron: Provincie Noord-Brabant, 25-5-2018)

- De gemeenten Heusden, Loon op Zand en Waalwijk oriënteren zich op hun bestuurlijke toekomst: hoe kan deze het beste worden vormgegeven? In dat kader hebben hebben de hoogleraren Bestuurskunde van de Tilburg University Pieter Tops en Stavros Zouridis in 2014 het rapport 'Bestuurlijke toekomst Heusden, Loon op Zand en Waalwijk' opgesteld, waarbij zij inventariseren wat de mogelijkheden zijn voor de bestuurlijke toekomst van de gemeenten in dit deel van de Langstraat en welke afwegingen daarbij een rol zouden kunnen of moeten spelen. Dat varieert van allerlei mogelijke samenwerkingsvormen tot bestuurlijke herindeling. De opstellers spreken zelf geen voorkeur uit, maar reiken relevante feiten en omstandigheden aan, op grond waarvan de gemeenten kun afwegingen kunnen maken en de discussie kunnen voeren.

 

Bezienswaardigheden

- "Stichting Federatie Behoudt de Langstraatspoorbruggen (FBL) is al sinds 1987 hard bezig om de bruggen en grote delen van het spoortracé in de Langstraat te redden, te laten restaureren en er een zinvolle herbestemming aan te geven. In het tracé liggen de volgende bruggen: 1. De Waalwijkse spoorbruggen tussen Waalwijk en Drunen over het Afwateringskanaal en over de Baardwijkse Overlaat. Oorspronkelijk was dit één brug van 885 meter lang. Nu liggen er nog drie delen van deze vroegere brug: een brug over het Afwateringskanaal, een brug over de Overstortweg en een brug over de afslag naar de A59. De rest van de vroegere lange brug is vervangen door een dijk, waarover nu het Halve Zolenfietspad loopt. 2. De Venkantbrug tussen Vlijmen en 's-Hertogenbosch. Deze brug ligt over de Bossche Sloot. 3. De Moerputtenbrug over het moerassige gebied van de Moerputten nabij 's-Hertogenbosch. 4. De Dongespoorbrug ligt tussen Raamsdonksveer en Geertruidenberg over de Donge. De brug is meteen als draaibare brug gebouwd en heeft ook als enige een dubbelspoor.

In de loop van de voorbije meer dan 30 jaar heeft de FBL het volgende kunnen realiseren: 1. Omdat de sloopvergunningen in Waalwijk, Drunen, Vlijmen en 's-Hertogenbosch ten tijde van onze oprichting al waren afgegeven, was onze eerste doelstelling: Het redden van de vijf oostelijke Langstraatspoorbruggen van de slopershamer. 2. Toen dat gelukt was: het doen restaureren van deze cultureel waardevolle bruggen. 3. De bruggen een zinvolle herbestemming geven als fiets- en wandelbruggen. En datzelfde gold en geldt voor grote delen van het Langstraat spoortracé, waarvoor we zelfs een aparte stichting hebben opgericht: Stichting Redt de Groene Long. 4. Het verwerven van de status 'Rijksmonument'. Voor alle oostelijke Langstraatspoorbruggen is dat inmiddels gelukt!"

"Europa Nostra heeft de prestigieuze Europa Nostra Award voor Conservering in 2013 toegekend aan het project ‘Halvezolenlijn’ in de Langstraat, bestaande uit de restauratie van de spoorbruggen, de aanleg van het Halvezolenpark en de herinrichting van de aangrenzende natuurgebieden in Waalwijk en ’s-Hertogenbosch. Federatie Behoudt de Langstraatspoorbruggen (FBL) heeft daarvoor in september 2012 een aanvraag ingediend in nauwe samenwerking met de gemeenten ‘s-Hertogenbosch, Heusden en Waalwijk, met Staatsbosbeheer regio Tilburg, Aannemingsbedrijf Nico de Bont uit Vught, Van den Elshout & De Bont uit Waalwijk en met Verlaan en Bouwstra architecten uit Vianen. De ‘Halvezolenlijn’ is de enige Nederlandse prijswinnaar in de categorie Conservering.

De Europa Nostra Award is een prijs die door de Europese Unie wordt toegekend aan organisaties die een bijzondere bijdrage leveren aan het behoud van cultureel erfgoed en zo bijdragen aan de grensoverschrijdende uitwisseling van kennis en ervaring op het gebied van conservering. Ook moeten dergelijke organisaties bijdragen aan bekendheid van het project onder een breed publiek en aan een bewustwording van het belang van behoud van cultureel en industrieel erfgoed. De stichting FBL heeft zich al meer dan 25 jaar ingezet voor het behoud van de spoorbruggen in het vroegere Langstraat-spoorlijntje, voor een zinvol hergebruik van de bruggen, voor de aanleg van het Halvezolenpark in Waalwijk en voor het toegankelijk maken van de aangrenzende natuurgebieden, te weten het Moerputtengebied nabij ’s-Hertogenbosch en het Slagenlandschap nabij Waalwijk.

Nico de Bont was verantwoordelijk voor de restauratie van de ruim 600 meter lange Moerputtenbrug in ’s-Hertogenbosch. De Moerputtenbrug maakte deel uit van het zogenoemde ‘Halvezolenlijntje’ door de Langstraat tussen Lage Zwaluwe en ‘s-Hertogenbosch, dat tussen 1879-1890 is aangelegd voor onder meer het transport van (half)fabricaten van de schoenenindustrie in de Langstraat. De naam ‘Halvezolenlijntje’ zou kunnen verwijzen naar het feit dat het traject slechts in enkelspoor is uitgevoerd, terwijl gerekend was op dubbel. Daarom zijn de brugpijlers zo breed. De pijlers en landhoofden zijn in baksteen gemetseld, afgedekt met hardsteen, de taluds zijn bedekt met Doornikse steen. De doorstroomopeningen tussen de pijlers worden overspannen door geklonken ijzeren vakwerk brugdelen." (bron: Aannemingsbedrijf Nico de Bont, Vught)

 

Jaarlijkse evenementen

- De 80 van de Langstraat, in de volksmond 'De Tachtig' genoemd (2e weekend van september) is een zogeheten Kennedymars, met een lengte van 80 km. De tocht dient binnen 20 uur, wandelend of marcherend, te worden afgelegd. Hardlopen is niet toegestaan, snelwandelen mag wel.

 

Landschap, natuur en recreatie

- Langs het Halvezolenpad, het fietspad op het voormalig spoortracé, zijn hedendaagse kunstwerken geplaatst. De kunst verwijst naar de rijke geschiedenis van de Langstraat: de schoen- en lederindustrie, de spoorlijn, de natuur en het landschap. Het resultaat is de Halvezolenroute. De route vertelt het verhaal van deze streek. Behalve de kunstwerken zijn er animatiefilms en gedichten voor de kunstroute gemaakt. De beelden zijn te bekijken en beluisteren via de fiets- en wandelrouteapp 'Brabant Vertelt'. De fietsroute loopt van de Markt in Geertruidenberg tot het Raadhuisplein in Drunen, met de mogelijkheid om verder te fietsen naar de Venkantbrug in Vlijmen.

- Natuurgebieden in de Langstraat van Staatsbosbeheer.

- De natuur in de Westelijke Langstraat heeft last van verdroging en een stikstofoverschot. Dit vormt een bedreiging voor veel kwetsbare dier- en plantensoorten. Het aanpassen van het waterpeil, verleggen van waterlopen en afgraven of uitmijnen van voormalige landbouwgrond zijn natuurherstelmaatregelen die de hoeveelheid stikstof in de natuur verminderen en verdroging tegengaan. De provincie Noord-Brabant is daarom in 2016 gestart met het aankopen van grond in deze omgeving. Het gaat vooral om landbouwgronden tussen Waalwijk en Waspik die zijn aangewezen om deel te gaan uitmaken van het Natura 2000-gebied. Grondeigenaren in het gebied kunnen hun grond verkopen of ruilen, of zelf natuur realiseren. De werkgroep Westelijke Langstraat werkt ook aan verbetering van leefbaarheid, cultuurhistorie, recreatie en landbouwstructuur. De werkgroep doet dit samen met de bewoners, bedrijven, grondeigenaren en de belangenorganisaties.

"De 'Naad van Brabant' is 1 tot 4 km breed, 175 km lang en loopt van West- naar Oost-Brabant. De strook vormt de scheidslijn tussen zandgronden in het zuiden en kleigronden in het noorden. Het gedeelte ten westen van Waalwijk, de Westelijke Langstraat, gaat de komende tijd op de schop. Zo komt het kwelwater weer aan het maaiveld en wordt daarmee het Natura-2000-gebied robuuster en gezonder. “Het totale gebied is zo’n 650 hectare groot”, aldus Koen Polman, projectmanager van de provincie Noord-Brabant. “We hebben dan ook contact met zo’n 1100 in- en aanwonenden”, vult Marvin Antens aan, omgevingsmanager van Waterschap Brabantse Delta. Beiden zijn betrokken bij de planfase en de realisatie van het project. In opdracht van de provincie Noord-Brabant is de planfase uitgevoerd; Waterschap Brabantse Delta gaat de realisatiefase trekken. Medewerkers van het waterschap en de provincie zijn in beide fasen betrokken en vormen voor het hele project een team.

“Wij hebben allemaal hetzelfde projectdoel voor ogen. Op deze manier blijft de gebiedskennis en het contact met mensen in stand”, legt Marvin de samenwerking uit. Nieuw gemaal. “De complete waterhuishouding in een deel van Waalwijk wordt aangepast om natuurontwikkeling in het gebied Westelijke Langstraat mogelijk te maken. Voor deze natuurontwikkeling moet het waterpeil in dit gebied omhoog, waardoor het stedelijk afwaterwater uit het achterliggende gebied anders moet worden afgevoerd.” Het waterschap gaat daarom een nieuw gemaal bouwen dat het water straks rechtstreeks op de Bergsche Maas afvoert. Daarnaast worden er stuwen, duikers en sloten aangepast. Zo is het mogelijk om het gebiedseigen 'natuurwater' vast te houden.

Kwelwater. “Het gebied Westelijke Langstraat is een Natura-2000-gebied. Het ligt op de Naad van Brabant. Dat is het overgangsgebied tussen de noordelijke Maas met haar kleigrond en de hogere, drogere zandgronden in het zuiden. Hier komt het kwelwater aan de oppervlakte. Dit water is honderden jaren geleden als regenwater op hogere zandgronden in de grond gezakt en over oude leemlagen naar het noorden gestroomd. Daar ‘botst’ het tegen het rivierwatersysteem en komt het als kwelwater omhoog”, legt Koen Polman uit. “Door allerlei ontwikkelingen komt het kwelwater niet meer aan de oppervlakte”, vertelt Marvin Antens. “Kwelwater is veel schoner en kalkrijker dan bijvoorbeeld regenwater of water afkomstig uit een landbouwgebied. Dus passen we de waterhuishouding aan, zodat het kwelwater weer de kans krijgt om op te wellen. Daarvoor moeten we de waterstanden verhogen in gebieden die nu juist dit kwelwater afvangen en afvoeren. Zo ontstaat tegendruk waardoor het kwelwater weer aan het oppervlak komt in die gebieden binnen het Natura-2000-gebied waar nog bijzondere flora aanwezig is.”

Dit verhogen van de grondwaterstand heeft gevolgen voor omwonenden in het gebied. Het betekent voor een aantal mensen dat hun tuin natter wordt. In ruim drie jaar tijd heeft het projectteam via bewonersavonden, nieuwsbrieven en individuele bezoeken vrijwel iedereen in het gebied toch enthousiast gemaakt. Gemeenschappelijk belang. “We kwamen natuurlijk ook met goed nieuws”, vertelt Marvin. “We konden de mensen uitleggen dat hun woonomgeving nog groener gaat worden omdat we meer natuur gaan aanleggen. Als er mogelijk overlast ontstaat aan het woongenot (woning en/of tuin) door het verhogen van de waterstanden, bespraken we met betrokkenen eventuele maatregelen die vooraf of gelijk met de rest van het project worden uitgevoerd.” Koen vult aan: “We konden duidelijk maken dat we samen een gemeenschappelijk belang hebben waar ieder zijn steentje aan kan bijdragen. Zo ontstonden echt goede gesprekken.” En zo wordt de komende tijd een aantal tuinen in de Westelijke Langstraat opgehoogd, of wordt drainage aangelegd.

“We maken ook extra watergangen. Soms leggen we hele nieuwe afwateringen aan, of verbinden we bestaande sloten”, aldus Marvin. Ook worden binnen het nieuwe natuurgebied Westelijke Langstraat voormalige landbouwpercelen afgegraven, en het historische slagenlandschap teruggebracht. De fosfaatrijke bouwvoor (bovenste laag van de grond) wordt afgegraven. Dit is vooral om de meststoffen af te voeren en daarmee ook de oude zaadbanken en het kwelwater dichter bij elkaar te brengen. “In het gebied vind je de beenbreek, moerasweegbree, rietorchis, nachtorchis, moeraswolfsklauw, blauwe zegge, kleine zonnedauw en de snavelzegge”, somt Marvin op. “De fauna wordt gekenmerkt door de heikikker, de grote en kleine modderkruiper en de bittervoorn”, weet Koen. “Kleine ondiepe sloten zorgen ervoor dat de modderkruiper een ideaal leefgebied krijgt. Hij zal zich hier goed thuis gaan voelen!” (bron: Provincie Noord-Brabant op Nature Today, mei 2020) Meer informatie over dit project is te vinden op de website van Waterschap Brabantse Delta en op de site van Provincie Noord-Brabant. Zie ook de video over het Project Aanpassen Waterhuishouding Waalwijk en de pagina over het Project Aanpassen Waterhuishouding Waalwijk op de site van Waterschap Brabantse Delta.