Andreaskruis

Dit artikel gaat over het heraldische symbool. Voor het kruis op postzegels, zie Andreaskruis (filatelie).

De Heilige Andreas en het andreaskruis in het juweel van de Orde van de Distel

Een andreaskruis, andrieskruis of schuinkruis is een heraldisch symbool, een kruis dat schuin staat, dus bestaande uit de twee diagonalen van een rechthoek.

Betekenis

Het andreaskruis dankt zijn naam aan de apostel Andreas, die aan een dergelijk kruis zou zijn gekruisigd.

In de Germaanse symboliek verzinnebeeldde het schuinkruis (vgl. Gebo-rune) een goddelijke kracht. Deze tekens werden door mensen gebruikt als bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil. Dit teken tref je vaak aan op muurankers, als bescherming tegen blikseminslag. Tegen de woede van Donar, de West Germaanse god van de donder, ook genaamd Thor. Een duidelijke echo van de oorspronkelijke betekenis ‘bezwering van gevaar’ is nog steeds terug te vinden als gevaarsymbool voor irriterende stoffen en op diverse verkeersborden. Zoals in 'pas op, spoorwegovergang', het matrixbord boven de autoweg met een rood kruis, en het vingers kruisen achter op de rug als mensen een leugen willen vertellen.

Gebruik

Het schuinkruis komt voor op vlaggen en wapens, verkeerstekens, objecten met irriterende stoffen, luiken op oude gebouwen (vaak een schuinkruis in de vorm van een zandloper), op muren als metselteken en op muurankers.

Wapens en vlaggen

Het andreaskruis staat in drievoud in het wapen van de stad Amsterdam. De gemeenten Amstelveen en Ouder-Amstel hebben variaties hierop met vier, respectievelijk vijf kruisen. Ook de stad Breda en de gemeente Schoten hebben een wapen met drie witte andreaskruisen. Twee boven en één eronder in het midden op een rood schild. Bergen op Zoom heeft een soortgelijk wapen, alleen zijn er bij dit wapen onderaan drie groene bergen. In Zuid-Holland hebben de gemeenten Strijen, Cromstrijen en Hendrik-Ido-Ambacht een wapen met drie andreaskruizen.

In het kruis van de Militaire Willems-Orde is ook een andreaskruis opgenomen. Verder komt het Andreaskruis ook voor op de oorlogsvlag ter zee van het Koninkrijk België. Bijgevolg varen de Belgische oorlogsbodems, waaronder het grootste fregat, Louise-Marie, altijd met deze vlag.

Het andreaskruis wordt voorts op verschillende buitenlandse vlaggen gebruikt, bijvoorbeeld de vlag van Schotland, de vlag van de Republiek Winburg-Potchefstroom, de strijdvlag van P.G.T. Beauregard, de vlag van Alabama, de vlag van Jamaica en de vlag van Saint-Patrick.

Verkeersteken

Andreaskruisen bij een spoorwegovergang in Nederland

Het andreaskruis wordt gebruikt om spoorwegovergangen te markeren, maar vooral buiten de stad ook tramovergangen, zoals op HTM-lijn 1 op de Delftweg, en vooral op de Kusttram-lijn in België. En vroeger op alle NMVB/SNCV streektramlijnen. In de steden komt dat voor in Nieuwegein, IJsselstein, Utrecht (lijn 22), Gent, Zwijndrecht (België), bij Brussel op tramlijn 44 en 39, op de 3 museumtramlijnen in Wallonië, op de museumtramlijn Amsterdam-Amstelveen en in het openluchtmuseum te Arnhem. Ook in de Efteling is het andreaskruis te vinden op alle plaatsen waar paden het spoor van de Efteling Stoomtrein Maatschappij kruisen, Daarnaast komt het ook op stads- en streektramlijnen in andere landen voor, zoals Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Scandinavië, Oost-Europa, Japan, Australië, Italië, Spanje, Frankrijk, Canada, Mexico en de Verenigde Staten. In Nederland en België geeft een enkelvoudig kruis aan dat een overgang slechts één spoor heeft en een dubbel kruis dat het gaat om twee of méér sporen. In Vlaanderen spreekt men overigens van een Sint Andries-kruis. Niet overal zien de kruizen er hetzelfde uit naar: in Duitsland en Oostenrijk bijvoorbeeld gebruikt men meestal een verticaal andreaskruis, terwijl het in het Verenigd Koninkrijk juist meestal horizontaal staat. In andere landen is het kruis bijvoorbeeld zwart-geel of wit-zwart gekleurd. In België en Japan past de vorm binnen een vierkant, terwijl de meeste landen een vorm gebruiken die in een rechthoek past. De schuinste vorm van een schuinkruis dus. Vroeger gebruikte België ook die vorm. België en Japan gebruiken een blokken-patroon, terwijl de meeste landen een lijnenpatroon gebruiken. Met name in de Verenigde Staten is er geen patroon, maar staan er wel letters op. In tweetalig Canada is het echter zonder letters. Pakistan gebruikt dezelfde als in Canada. Het wordt in vele landen ook op parkspoorlijntjes gebruikt, zoals in de Efteling en in het Zuiderpark in Den Haag.

Het andreaskruis wordt in het wegverkeer ook op driehoekige waarschuwingsborden gebruikt om een gevaarlijke kruising aan te duiden. Dit kruis heeft ook de "rechte" vorm, zoals het St. Andrieskruis in België.

Aanduiding van gevaarlijke stoffen

Het andreaskruis wordt ook als symbool voor irriterende en/of schadelijke stoffen gebruikt. Op de verpakking van onder meer reinigingsmiddelen in poedervorm (bijvoorbeeld soda) staat dan een zwart kruis op een oranje achtergrond. Een stof is irriterend als deze bij aanraking met de huid of slijmvliezen een ontsteking kan veroorzaken.

Folklore

Volksgebruiken met het schuinkruis zijn: klompen kruislings voor elkaar zetten, vingers kruisen achter de rug, brood met mes zegenen. Zo ook het plaatsen van een bezem schuin tegen gevel. Meester Hendrik Willem Heuvel schreef in Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927) dat zijn buurvrouw, als ze het huis verliet, een bezem schuin tegen de deur plaatste. "Nou könt er gin spöke of dieve in huus kommen." Kruizinga verhaalt nog in 1963 van een oude smid in Nieuwerkerk op Schouwen-Duiveland die vertelde dat hij niet graag muurankers uit handen gaf zonder er eerst de tekens (met de koubeitel op het eind van de schoot) op te hebben aangebracht "Anders komt er ongeluk over het huis".

Politiek begrip (België)

Het kruis wordt ook gebruikt om een beheersvorm te beschrijven in België en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, die de deelname van een taalkundige minderheid verzekert aan de uitoefening van de bestuursmacht in de verschillende overheidsbedrijven en instellingen die onder de voogdij van de regering vallen. Het betekent meer bepaald dat de taalrol van de voorzitter van de raad van bestuur van een dergelijke instelling verschillend moet zijn van de taalrol van de directeur-generaal. Daarnaast moet ook de ondervoorzitter van de raad van bestuur van een andere taalrol zijn dan de voorzitter. En ten slotte moet ook de adjunct-directeur-generaal een andere taalrol hebben dan de directeur-generaal. Deze voorwaarden, die men visueel uitbeeldt door een sint-andrieskruis te tekenen met aan de uiteinden van elke balk ofwel een N, ofwel een F, leidt ertoe dat slechts twee situaties rechtsgeldig zijn:

• een Nederlandstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Franstalige ondervoorzitter en directeur-generaal;
• een Franstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Nederlandstalige ondervoorzitter en directeur-generaal.

Afbeeldingen

• 

  Runenteken Gebo, vierbenig kruis, schuinkruis of schuin gevierendeeld

• 

  Schuinkruis op smeedijzeren schootanker

• 

  Andreaskruis, overweg met enkel spoor(Nederland)

• 

  Luik met schuingevierendeeld figuur, lijkend op zandloper. Is een creatieve weergave van het schuinkruis.

• 

  Luik met schuinkruis (maalkruis), lijkend op zandloper, met wisselrondje.

• 

  Vingers kruisen achter de rug

• 

  Topteken van een speciale markering voor de scheepvaart (gevaar).

Vlaggen

Hieronder een overzicht van vlaggen met een of meer andreaskruisen:

• 

  Vlag van Amsterdam

• 

  Vlag van Breda en Schoten

• 

  Vlag van Bergen op Zoom

• 

  Oude vlag van Ierland, informeel nog gebruikt voor het hele eiland

• 

  Vlag van Schotland

• 

  Vlag van het Verenigd Koninkrijk met daarin de vlaggen van Ierland en Schotland

• 

  Vlag van Jamaica

• 

  Bourgondisch kruis, door Spanje ook gebruikt als oorlogsvlag

• 

  Vlag van de Russische Marine

• 

  Voortrekkersvlag Zuid-Afrika

• 

  Oorlogsvlag van de Geconfedereerde Staten van Amerika

• 

  Vlag van Rio de Janeiro (stad)

Literatuur

• De extra dimensie van het platteland: sporen van magie, volksgeloof en volksgeneeskunst in het oosten van Nederland / Bornebroek, Jan. - De Heurne : Geunhuis Producties, 2012.
• Keltische Daseinsdeutung und die Latènekunst. Untersuchungen über die bildliche Umsetzung der inselkeltischen Mythologie und der keltischen Daseinsdeutung in der Latènekunst anhand von österreichischen Funden, 1998, Susanna Berndt.
• Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927), Hendrik Willem Heuvel
• Ornamenten van huis en hof, deel I en II, J. H. Kruizinga, 1963, C.A.J.van Dishoeck
• Van Anima tot Zeus: encyclopedie van begrippen uit mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Lemniscaat Publishers, 2010 websites.

Zie ook

• Bourgondisch kruis
• Gekruiste vingers