Welke oude beroepen zijn verdwenen?

Van turfsteker tot melkboer en van kuiper tot porder: in de twintigste eeuw zijn talloze beroepen in de vergetelheid geraakt. Ze zijn ingehaald door de tijd, uit de mode geraakt of overbodig geworden. Hoe komt het dat beroepen verdwijnen? En wat betekent het verdwijnen van een beroep?

Wat zijn de gevolgen van het verdwijnen van een beroep?

Het verdwijnen van beroepen zorgt voor ingrijpende veranderingen in de gehele samenleving. Het straatbeeld is sterk veranderd nu alle rondreizende verkopers en dienstverleners niet meer langs de deur komen. En de producten die we kopen zijn vaak niet meer ambachtelijk gemaakt, maar machinaal geproduceerd in een fabriek ergens ver weg.

In het moderne Nederland is voor veel ambachten van vroeger geen plaats meer. Ook al hebben die beroepen soms eeuwenlang een prominente plek ingenomen in het dagelijks leven van de mensen. porder Een porder aan het werk in de Amsterdamse Jordaan, 20 oktober 1940

Een dag vol vergeten beroepen

Als we naar een dag in Nederland in het begin van de twintigste eeuw kijken, valt op hoeveel beroepen er verdwenen zijn. ’s Ochtends komt de porder langs de deur. In de tijd dat nog weinig mensen een wekker hebben, wordt er een tijd afgesproken met de porder waarop deze met zijn of haar hengel op het raam komt tikken. Zo kan de vader des huizes op tijd op zijn werk zijn. De vrouw blijft meestal thuis om voor het huishouden te zorgen. Is de familie welgesteld, dan krijgt de vrouw daarbij hulp van een dienstmeisje.

Gedurende de dag komen er bij het gezin nog veel meer mensen met inmiddels verdwenen beroepen langs. De broodventer en de melkboer verkopen hun producten, de schillenboer en de voddenboer komen juist spullen ophalen. Voor de boodschappen die niet langs de deur gebracht worden, gaan de mensen naar de kruidenier.

De kachel en het fornuis branden op turf die in de veengebieden in Drenthe en de Peel gestoken is. Of op Limburgse kolen, door de koempels uit de mijnen gehaald. Warm water komt niet uit de kraan, maar moet je bij de waterstoker halen. Allemaal beroepen die we nu niet meer kennen, komen zo terug in het dagelijks leven. Waarom verdwijnen beroepen?

Beroepen verdwijnen om uiteenlopende redenen. In sommige gevallen houdt de markt voor het beroep op te bestaan. Zo verdwijnt de hoge hoed uit het straatbeeld en dat betekent het einde van de hoedenmaker.

De tabaksboer

Beroepen verdwijnen ook omdat andere landen goedkoper of beter producten kunnen maken. Globalisering maakt het bovendien mogelijk om producten makkelijk en goedkoop uit landen te halen die erg ver weg liggen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de tabaksboeren, die tot in de jaren zestig in Nederland werkzaam zijn. In warmere landen is tabak goedkoper te produceren en het eindproduct is er kwalitatief beter. Een onmogelijke concurrentiestrijd dus voor de Nederlandse telers en sigarenmakers.

De letterzetter

Automatisering betekent eveneens het einde van sommige beroepen. Dit lot is bijvoorbeeld de letterzetter overkomen. Deze grafische vormgever van de krant stelt de teksten van de journalisten samen uit losse lettertjes die vervolgens in de pers gezet worden.

Tegenwoordig vindt dit proces plaats met een machine. Veel efficiënter, zeggen we nu. Maar de letterzetters zijn er vanzelfsprekend helemaal niet blij mee geweest. Hun ambacht is verdwenen en hun opleiding en ervaring zijn in de jaren zeventig in één klap waardeloos geworden.

De leeuwentemmer en de walvisvaarder

Een beroep kan ook door nieuwe regels verdwijnen. Denk hierbij aan de walvisvaarder, de leeuwentemmer in het circus of mensen die ivoor bewerken. In de vorige eeuw zijn dit nog respectabele beroepen, maar dankzij een veranderende publieke opinie en nieuwe wetten bestaan de beroepen nu niet meer.

De biljartballendraaier

Vanaf 1989 is de handel in ivoor verboden. Door toedoen van stropers is de olifant namelijk een bedreigde diersoort geworden. Tegenwoordig maken machines daarom een biljartbal van kunststof. Maar in de jaren vijftig is er nog een vakman nodig die zich specialiseert in het secure werk. Met het verbod op de handel in ivoor verdwijnt ook zijn ambacht.

De schillenboer

Door een nieuwe regel verdwijnt tevens het beroep van schillenboer. Zijn werk bestaat uit het ophalen van fruit- of groenteschillen die hij doorverkoopt als veevoer. Maar sinds een uitbraak van in 2001 is het gebruik van schillen als veevoer verboden. De herkomst van veevoer moet te traceren zijn om verdere verspreiding van dergelijke ziektes te voorkomen. Hoe kijken mensen tegen het uitsterven van hun beroep aan?

Voor veel mensen doet het pijn om te zien dat hun beroep uitsterft. Het beroep dat je uitoefent is immers een groot deel van je identiteit. Niet iedereen is er echter rouwig om wanneer zijn of haar beroep uitsterft.

Op een dag komt Diny’s vader thuis met de mededeling dat ze aan het werk moet bij een gezin in huis. Zelf heeft ze daar geen inspraak op. Van alles moet ze doen: koken, wassen, schoonmaken, de kinderen naar school brengen, klusjes in en om het huis. Zes of zeven dagen in de week is ze aan het werk. Diny zegt dat ze uiteindelijk niet slechter geworden is van het werk, maar ze zou het haar eigen dochter niet aandoen.

Weervisser

Cor van Dort en zijn familie zijn de laatste weervissers van heel Europa. Maar of het beroep ook uit zal gaan sterven, dat zal de tijd moeten leren. Cor kijkt in Andere Tijden heel nuchter naar de mogelijke verdwijning van zijn beroep: “Kijk, zolang er genoeg ansjovis zwemt, zullen er toch mensen brood in zien om ze te vangen.” De markt voor ansjovis blijft voorlopig nog bestaan en zolang er ergens een markt voor bestaat, zullen er mensen zijn die dat vak uit willen oefenen.

Wat doet een weervisser? Weervisserij is een techniek waarbij in een ondiepe zeearm met behulp van houten staken een enorme fuik wordt gebouwd. De vis blijft bij dalend water in de fuik hangen en de weervisser kan ze zo vangen.

De voddenman

In 1965 ziet de Dordtse voddenman nog voorzichtig een toekomst in het vak weggelegd voor zijn zoon. “Tegenwoordig wil er geen mens meer voddenman worden. En we moeten er toch zijn, net als een putjesschepper of een straatveger.” Er zullen immers altijd oude kleren blijven. Toch is de voddenman uit het straatbeeld verdwenen. De mensen brengen hun oude kleding nu naar de kringloopwinkel of naar het textielafval.

Barbier

Soms ontstaat er een nieuwe markt voor een beroep dat al verdwenen lijkt te zijn. De barbier is bijvoorbeeld terug van weggeweest. In deze reportage uit 1975 wordt nog gesproken over het verdwijnen van de traditionele herenkapper. Alleen de oude mannen gaan daar nog heen. De herenkapper knipt namelijk alleen korte kapsels. Dat moderne lange haar, zegt de kapper, dat kan hij niet. Alle jonge klanten trekken daarom weg naar de moderne kapper en de barbier verdwijnt. Maar tegenwoordig is het beroep weer uit de vergetelheid herrezen.

Ook ambachtelijke productie is bezig met een comeback. Die producten onderscheiden zich bijvoorbeeld van de massaproductie omdat ze unieke eigenschappen hebben of van betere kwaliteit zijn. De vraag hiernaar neemt toe, waardoor voorheen vergeten beroepen als de ambachtelijke bierbrouwer, kaasmaker of meubelmaker weer in de mode raken.

Nieuwe beroepen

De meeste ouderwetse beroepen hebben bovendien in zekere zin opvolging gekregen. We zien dan wel geen reizende verkopers meer door de straten rijden, maar in feite zijn zij vervangen door de pakketbezorgers en bezorgdiensten van supermarkten.

De mijnwerkers dalen niet meer af in de kolenmijnen, maar voor onze brandstofvoorziening werken er nu mensen op boorplatforms in de Noordzee. Dienstmeisjes die bij hun gastgezin in betrekking gaan behoren tot het verleden, maar veel gezinnen in Nederland hebben nu een schoonmaakster in dienst.

In het kort

• Het verdwijnen van beroepen heeft ook buiten de arbeidsmarkt zijn impact op de samenleving. Het straatbeeld verandert drastisch, net als de producten die we consumeren.
• Beroepen verdwijnen om uiteenlopende redenen. Automatisering, globalisering en veranderende wetten kunnen de oorzaken vormen voor het verdwijnen van een beroep.
• Niet iedereen ziet het verdwijnen van zijn beroep aankomen. Als een beroep uiteindelijk verdwijnt, vindt niet iedereen dat even erg. Zij kijken er bijvoorbeeld heel nuchter naar of vinden het zelfs beter dat hun beroep niet meer bestaat.
• Soms komt een verdwenen beroep toch weer terug. Gebeurt dat niet, dan kunnen verdwenen beroepen soms nog in een aangepaste vorm voortbestaan.

Bron digitalisering en Wiki opmaak: Terry van Erp