Brontekst bekijken van Slag bij Heiligerlee (1536)

{{Zie artikel|Niet te verwarren met de [[Slag bij Heiligerlee (1536)]].}}
{{Infobox militair conflict
| conflict = Slag bij Heiligerlee
| partof = de [[Tachtigjarige Oorlog]]
| afbeelding = Slag bij Heiligerlee - Battle of Heiligerlee - 1568 (Frans Hogenberg).jpg
| onderschrift = Slag bij Heiligerlee. ''[[Frans Hogenberg]]''.
| date = [[23 mei]] [[1568]]
| place = [[Heiligerlee]], [[Heerlijkheid Groningen|Groningen]], [[Habsburgse Nederlanden|Nederlanden]]
| casus = 
| territory = 
| result = Overwinning voor de Nederlandse opstandelingen
| combatant1 = Nederlandse opstandelingen
| combatant2 = [[Bestand:Flag of New Spain.svg|rand|25px]] [[Leger van Vlaanderen]]
| commander1 = [[Bestand:Wapen_nassau1.png|rand|15px]] [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]]<br />[[Bestand:Wapen_nassau1.png|rand|15px]] [[Adolf van Nassau (1540-1568)|Adolf van Nassau]] †
| commander2 = [[Bestand:Armoiries Beaumont.png|rand|15px]] [[Jan van Ligne|Arenberg]]†
| strength1 = 3900 voetvolk<br />200 ruiters
| strength2 = 3200 voetvolk<br />200 ruiters
| casualties1 = 50 à 70
| casualties2 = 1500
| notes = 
}}
{{Zijbalk Oranjes eerste invasie}}
[[File:Cavalry metal sculpture, Beleefroute Slag bij Heiligerlee (2020) 01.jpg|thumb|Metalen figuur, Beleefroute Slag bij Heiligerlee]]
De '''Slag bij Heiligerlee''' op [[23 mei]] [[1568]] vond plaats tussen het leger van [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]] en het [[Leger van Vlaanderen|Spaanse leger]] van koning [[Filips II van Spanje|Filips II]]. De [[veldslag]] vond plaats bij het plaatsje [[Heiligerlee]], nabij [[Winschoten]], in de [[heerlijkheid Groningen]] en eindigde met een<ref>Zie [[Slag bij Oosterweel]], een gewapend treffen op 13 maart 1567.</ref> overwinning van de [[Staatsen|opstandelingen]] in de [[Tachtigjarige Oorlog]].

== Legers ==
* [[Staatse leger|Staatsgezinden]]: 3.900 man [[infanterie]] en 200 man [[cavalerie]], geleid door graaf [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]] en graaf [[Adolf van Nassau (1540-1568)|Adolf van Nassau]], voornamelijk bestaande uit [[huurling]]en en een kleine groep getrouwe zelfstandige landsheren uit [[Duitsers|Duitsland]]. De aantallen staatsgezinde troepen worden niet eenduidig in de bronnen weergegeven. Mogelijk gaat het om (veel) minder troepen.
* [[Leger van Vlaanderen|Spaansgezinden]] of koningsgezinden: 3.200 man infanterie en 200 man cavalerie, geleid door de stadhouder van Groningen, [[Jan van Ligne]].

Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog waren de begrippen Staatsgezind en Spaansgezind nog niet in zwang, omdat Filips II toen nog werd gezien als wettig landsheer, ook door Willem van Oranje. Dat veranderde toen de bestuurders van Willem van Oranje, de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]], in [[1581]] de Spaanse vorst formeel afzwoeren. Spaansgezind en koningsgezind kwamen op hetzelfde neer. Men kan dus spreken van formeel gezag en opstandelingen, al is de volksopstand in Groningen uiteindelijk mislukt en kan men van het leger van graaf Lodewijk grotendeels spreken van huurlingen.

== Wat voorafging ==
[[Willem van Oranje]] had lang geaarzeld voor hij iets ondernam tot hulp aan de onderdrukte Nederlanden. Nog in maart [[1567]], tijdens de [[Slag bij Oosterweel]], verhinderde hij vanuit Antwerpen het protestantse leger te hulp te komen. Maar zijn eigen behandeling, gecombineerd met dagelijkse verzoeken om hulp, veranderden zijn mening. Hij benaderde verscheidene Duitse vorsten om financiële hulp en verkocht 'zilverwerk, kleinodiën, tapijten en ander vorstelijk huissieraad'.

Hij vond [[François de Cocqueville]], een edelman uit [[Normandië]], bereid om met zeven- of achthonderd man vanuit [[Frankrijk]] een inval in het graafschap [[Graafschap Artesië|Artesië]] te doen, toen een van de Zeventien Provinciën, en in [[Graafschap Henegouwen|Henegouwen]]. De vrijwilligers waren overwegend [[hugenoten]], de Franse vorm van protestantisme. Later in de oorlog richtten beide graafschappen de [[Unie van Atrecht]] (1579) op en stonden zo aan de wieg van de scheiding in zuidelijke en noordelijke Nederlanden.

De [[Antoon II van Lalaing|graaf van Hoogstraten]] zou langs de grote rivieren naar [[Opper-Gelre]] trekken. Willems broer, graaf [[Lodewijk van Nassau (1538-1574)|Lodewijk van Nassau]], zou in [[Heerlijkheid Friesland|Friesland]] en [[Heerlijkheid Groningen|Groningen]] een aanval ondernemen. Hijzelf zou in [[Hertogdom Brabant|Brabant]] oprukken, zodra hij zou vernemen dat [[Fernando Álvarez de Toledo|Alva]] zijn leger over deze drie invallen verdeeld zou hebben.

Als eerste wilde Willem van Oranje [[Roermond (stad)|Roermond]] innemen. Een militie onder leiding van de graaf van Hoogstraten maakte zich op om het beleg uit te voeren, maar vanwege ziekte werd het bevel door [[Jan van Montigny]] overgenomen. Het beleg mislukte en de opstandelingen trokken naar [[Erkelenz]] om die stad te veroveren. Alva stuurde echter zijn leger bij het krieken van de dag naar de bij [[Rheindahlen|Dalheim]] slapende opstandelingen, die op 25 april 1568 in de [[Slag bij Dalheim]] hun eerste nederlaag leden. Jan van Montigny werd daarbij gevangengenomen.

Van de drie invallen werd die in het noorden het succesvolst. De Staatse huurlingen trokken bij [[Bellingwolde (dorp)|Bellingwolde]] het land binnen en namen de [[Wedderborg]], het bezit van de Spaanse stadhouder in Groningen, [[Jan van Ligne]], bij diens afwezigheid in. De functie van stadhouder van de noordelijke provinciën vervulde hij vanuit [[Vollenhove]]. Daarnaast was hij heer van [[Westerwolde (streek)|Westerwolde]], sinds hij dit landschap samen met de Wedderborg in [[1561]] gekocht had.

Na de verovering van Wedde richtten de troepen van graaf Lodewijk zich op de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] om deze over te halen zich voor de opstand te verklaren, maar deze poging mislukte. De stad was al op 6 juni 1567 onder militaire druk en op advies van de Spaansgezinde luitenant van de [[Hoofdmannenkamer]] [[Johan de Mepsche]] ingenomen door troepen onder Blasius Vegersheim. Daaraan voorafgaand was de godsdienstvrijheid voor protestanten opgeheven en werden deze uit de stad verdreven. Graaf Lodewijk beschikte over onvoldoende financiële en militaire middelen om de stad Groningen te kunnen belegeren. Door middel van blokkades die hij ten noorden en oosten van de stad opwierp, probeerde hij, zonder succes, de stad af te snijden van de buitenwereld. Aan de zuid- en westzijde bleef de stad bereikbaar.

Ook de poging om de bevolking in opstand te krijgen tegen de landsheer liep op niets uit. De blokkades keerden zich tegen Lodewijk op het moment dat de troepen van Alva de voor Lodewijk belangrijke logistieke route naar [[Delfzijl]] afsloten. Het gevolg was dat na zes weken beleg de troepen van Alva naderden en Lodewijk niets anders restte dan te vluchten naar Oost-Friesland. Tijdens deze vlucht werden de troepen van graaf Lodewijk ter hoogte van Heiligerlee onderschept door Spaanse troepen.

== De veldslag ==
[[File:Battle of Heiligerlee war reenactment, Scheemda (2018) 01.jpg|thumb|Slag bij Heiligerlee, reenactment, Scheemda (2018)]]
Op 23 mei verkeerde het Staatse leger in slechte toestand door honger en achterstallige soldijbetaling (een endemisch probleem in die tijd). Graaf Lodewijk wist ze echter toch nog een keer in de wapens te krijgen.

Toen Lodewijk van Nassau vernam dat zijn tegenstander tegen hem optrok, wist hij zijn troepen toch te motiveren en stelde hen op bij het klooster van Heiligerlee. Het terrein bevatte drie heuvels ([[garst]]en), op één hiervan stond het klooster. De andere twee kunnen de garsten van Westerlee en Napels geweest zijn. Achter de heuvels verschanste hij het merendeel van zijn troepen. Voor de heuvel met het klooster liep een weg, tussen de heuvels bevonden zich kuilen, ontstaan door [[Turf (brandstof)|turfwinning]]. Ook in deze kuilen werd infanterie verstopt. Tussen de weg en de heuvels bevond zich drassig land. De streek staat tegenwoordig nog bekend als [[Tranendal]].

Met zijn ruiters ondernam Lodewijk van Nassau een aanval. Arenberg, die van plan was op meer versterkingen te wachten, werd verleid de Staatse ruiters te achtervolgen. De Staatse ruiters lokten het Spaanse leger over de weg tussen de heuvels door. De Spaanse troepen kwamen hierbij terecht in het drassige terrein tussen de heuvels, waar ze een gemakkelijke prooi werden voor de Waalse huurlingen, schutters in dienst van graaf Lodewijk.

Volgens sommige bronnen sneuvelde Adolf van Nassau bij de ruiteraanval op het Spaanse leger, volgens andere berichten nadat zijn paard op hol sloeg tijdens het hoofdgevecht en hij midden tussen de vijandelijke troepen belandde. De waarheid zal ergens tussen heroïek en pech hebben gelegen.

De verliezen aan Staatse zijde worden op 50 man geraamd, aan Spaanse zijde op 400-500 man. De Staatse troepen maakten ook 7 stukken geschut buit. Behalve het verlies van graaf Adolf sneuvelde ook de graaf van Arenberg. Beide edelen werden elders begraven. Waar het [[massagraf]] van alle gesneuvelde militairen zich bevindt, is niet bekend. Het stoffelijk overschot van graaf Adolf is waarschijnlijk meegenomen door de terugtrekkende militairen en uiteindelijk begraven in [[Emden (Nedersaksen)|Emden]]. De gebouwen van het klooster in Heiligerlee werden door de troepen van graaf Lodewijk na vertrek in brand gestoken.

== De gevolgen ==
[[Bestand:Monument_Battle_of_Heiligerlee.jpg|thumb| Monument uit 1868 ter herdenking van de Slag bij Heiligerlee. De Nederlandse maagd ontfermt zich over de stervende Adolf van Nassau.]]
Deze slag was een succesvolle militaire actie van de Nederlandse opstand. Als begin van de [[Tachtigjarige Oorlog]] geldt de voor de opstandelingen mislukte [[Slag bij Dalheim]], een maand eerder op 23 april 1568. Hierbij telt ook mee dat de vrede in [[1648]] was gesloten. Was de vrede een jaar eerder gesloten, dan was mogelijk de [[Slag bij Oosterweel]] uit [[1567]] als het begin van de tachtigjarige oorlog beschouwd.

Het effect van de Slag bij Heiligerlee was beperkt. Door de op deze slag volgende nederlaag in de Slag bij Jemmingen leverde de overwinning geen strategisch voordeel op. De overwinnaars van de Slag bij Heiligerlee werden bij [[Jemgum]] grotendeels allemaal vermoord. Graaf Lodewijk kon op het laatste moment ontkomen door de [[Eems]] over te zwemmen, om zo terug te keren bij zijn beginpunt [[Emden (Nedersaksen)|Emden]]. Het veroverde gebied was zeer tijdelijk in handen van Willem van Oranje geweest, de aanval op [[Groningen (stad)|Groningen]] was mislukt, zijn broer Adolf was gesneuveld en van zijn leger was zo goed als niets meer over.

De dood van Adolf van Nassau wordt in het 4e couplet van het [[Wilhelmus]] gememoreerd:
:''Graef Adolff is ghebleven, In Vriesland in den slaech''.<ref>Friesland strekte zich uit van Noord-Holland tot over de Eems, van het huidige West-Friesland tot Oost-Friesland, dus een groter gebied dan de huidige provincie.</ref>

De herinnering aan de slag kreeg voor het eerst vorm in de negentiende eeuw, toen in 1826 een eerste eenvoudige gedenknaald (obelisk) werd geplaatst. In 1868 kregen de herdenkingen een meer nationale invulling. In [[1873]] werd het huidige [[Graaf Adolfmonument]] door koning [[Willem III der Nederlanden|Willem III]] onthuld. In [[Heiligerlee]] is tegenwoordig een museum over de [[geschiedenis]] van de slag.

In de sokkel van het monument zijn de volgende teksten geschreven:
:''25 mei 1568 De eerste zege in de Tachtigjarige Worsteling voor de vrijheid der Nederlanden.''
:''Graaf Adolf van Nassau bleef in den roemrijken slag.''
:''25 mei 1868 Door het nageslacht den vaderen gewijd.''

[[File:NL-HaNA 2.24.01.05 0 921-3819.jpg|thumb|Herdenking van de Slag bij Heiligerlee met prins Bernhard, 400 jaar nadien]]

Het monument en het parkje waarin het zich bevindt zijn eigendom van de Staat ([[Rijksgebouwendienst]]).

== Zie ook ==
* [[Oranjes eerste invasie]]

== Externe links ==
* [http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/882567/2008/01/04/Monument-Slag-bij-Heiligerlee-vernield.dhtml Monument Slag bij Heiligerlee vernield] - [[de Volkskrant]], 4 januari 2008

{{Appendix}}
{{Navigatie Tachtigjarige Oorlog}}

{{DEFAULTSORT:Slag Heiligerlee 1568}}
[[Categorie:1568]]
[[Categorie:Geschiedenis van Groningen (provincie)]]
[[Categorie:Veldslag in Nederland|Heiligerlee 1568]]
[[Categorie:Veldslag tijdens de Tachtigjarige Oorlog|Heiligerlee 1568]]
[[Categorie:Veldslag in de 16e eeuw|Heiligerlee 1568]]