Brontekst bekijken van Nederlands

{{Infobox taal
| naam in Nederlands        = Nederlands
| naam in taal              = 
| gesproken                 = [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]], [[België (hoofdbetekenis)|België]] en [[Suriname (hoofdbetekenis)|Suriname]], ook op [[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]], [[Zuid-Afrika]], [[Namibië]], daarnaast vooral in de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]], [[Canada (hoofdbetekenis)|Canada]], [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]], [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]], [[Australië (land)|Australië]], [[Indonesië]].<br />Zie ''[[Nederlands taalgebied]]''
| sprekers                  = 25 miljoen (moedertaal)<ref>[https://web.archive.org/web/20210321083122/http://taalunieversum.org/inhoud/feiten-en-cijfers Feiten en cijfers - Wat iedereen zou moeten weten over het Nederlands] taalunieversum.org</ref>
| rang                      = 37-48 (afhankelijk van telwijze)
3 (binnen de Germaanse taalfamilie)
| taalfamilie               = [[Indo-Europese talen|Indo-Europees]]
* [[Germaanse talen|Germaans]]
** [[West-Germaanse talen|West-Germaans]]
*** [[Nederfrankisch]]
**** '''Nederlands'''
| dialecten                 = [[Hollands (dialect)|Hollands]], [[West-Fries (dialectgroep)|West-Fries]], [[Brabants (hoofdbetekenis)|Brabants]], [[West-Vlaams]], [[Oost-Vlaams]], [[Zeeuws]], [[Zuid-Gelders]], [[Kleverlands]] en [[Limburgs]]
| varianten                 = [[Standaardnederlands]],<br />belangrijkste nationale variëteiten:<br />[[Nederlands in Nederland]],<br />[[Belgisch-Nederlands]]/Vlaams,<br />[[Surinaams-Nederlands]].
| dochtertaal               = [[Afrikaans]]
* 7 miljoen (moedertaal)
* 15–24 miljoen (totaal)
| creolen                   = vrijwel allemaal uitgestorven<br />zie ''[[Nederlandse creoolse talen]]''
| alfabet                   = [[Latijns alfabet|Latijns]]
| officieelin               = * {{AW}}
* {{BE}}
* {{CW}}
* {{NL}}
* {{SX}}
* {{SR}}
Internationale organisaties:
* {{EU}}
* [[Bestand:Benelux vlag.svg|border|20px|Officieuze vlag van de Benelux]] [[Benelux]]
* [[Bestand:Flag_of_UNASUR.svg|border|20px]] [[Unie van Zuid-Amerikaanse Naties|UZAN]]
* {{CARICOM}}
| organisatie               = [[Nederlandse Taalunie]]
| 639-1                     = nl
| 639-2                     = dut (B), nld (T)
| 639-3                     = nld
| portaal2                  = Nederlands
| vitaliteit                = 
}}
[[Bestand:WIKITONGUES- Eva speaking Dutch.webm|thumb|class=notpageimage|Een Nederlandse spreker]]
Het '''Nederlands''' is een [[West-Germaanse talen|West-Germaanse taal]], de meest gebruikte taal in [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]] en [[België]], de [[officiële taal]] van [[Suriname (hoofdbetekenis)|Suriname]] en een van de drie officiële talen van [[België]]. Binnen het [[Koninkrijk der Nederlanden]] is het Nederlands ook een officiële taal van [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint-Maarten]]. Het Nederlands is na [[Engels]] en [[Duits]] de meest gesproken [[Germaanse talen|Germaanse taal]].

In de [[Europese Unie]] spraken in 2019 ongeveer 24 miljoen mensen Nederlands als eerste taal, en een bijkomende acht miljoen als tweede taal. Het Nederlands is daarmee kwantitatief de achtste taal binnen de [[EU]].<ref>[https://web.archive.org/web/20210321083122/http://taalunieversum.org/inhoud/feiten-en-cijfers Feiten en cijfers - Wat iedereen zou moeten weten over het Nederlands] taalunieversum.org (2019)</ref> De [[Franse Westhoek]] en de regio rondom de [[Duitsland|Duitse]] stad [[Kleef (stad)|Kleef]] zijn van oudsher Nederlandstalige gebieden, waar [[Nederlandse dialecten]] mogelijk nog gesproken worden door de oudste [[Generatie (sociologie)|generaties]]. Ook in de voormalige [[Kolonie (staatkundig)|kolonie]] [[Indonesië]] kunnen in sommige gebieden de oudste generaties nog Nederlands spreken. Het aantal sprekers van het Nederlands in de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]], [[Canada (hoofdbetekenis)|Canada]] en [[Australië (land)|Australië]] wordt geschat op ruim een half miljoen.

Het [[Afrikaans]], een van de officiële talen van [[Zuid-Afrika]], is een [[dochtertaal]] van het Nederlands en beide talen zijn onderling verstaanbaar.

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van het Nederlands}}

=== Oorsprong ===
Wanneer precies het Nederlands is ontstaan als op zichzelf staande taal is onbekend. Het Nederlands in zijn vroegste bekende vorm is het weinig gedocumenteerde [[Oudnederlands]] (voor 1170), dat eerst overloopt in het [[Middelnederlands]], ook wel [[Diets]] genoemd (1170-1500), en daarna in het [[Nieuwnederlands]].

Als belangrijkste [[Germanen|Germaanse]] stam na de [[Romeinen in Nederland|Romeinse tijd in Nederland]] in de [[rivierdelta|delta]] van [[Rijn]], [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] en [[Schelde (rivier)|Schelde]], hebben de [[Franken (volk)|Franken]] veel sterker hun stempel gezet{{Bron?||2021|03|29}} op de vorming van wat later de Nederlandse [[standaardtaal]] is geworden dan verwante West-Germaanse [[Stam (antropologie)|stammen]] zoals de [[Friezen]] en de [[Saksen (volk)|Saksen]], die respectievelijk meer in de [[Kust|kuststreken]] en oostelijk van de [[IJssel]] woonden. Daardoor is de huidige verwantschap van het Nederlands en [[Duits]], die voor een belangrijk deel ook op het [[Frankisch]] is terug te voeren, ook groot, met name wat betreft de [[woordvolgorde]].

De scheiding tussen de continentale en de kustvarianten van het [[West-Germaanse talen|West-Germaans]] liep vóór de [[5e eeuw]] dwars door wat nu Nederland en Noordwest-Duitsland heet. De kusttaal (in de wetenschappelijke literatuur vanouds [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie|Ingveoons]] genoemd) verspreidde zich aan de hand van [[Noordzeegermaanse talen#Ingveoonse klankverschuiving|Ingveoonse klankverschuivingen]] in afnemende mate in zuidoostelijke richting. De Friese en Saksische dialecten hebben op het vasteland het meest onder invloed ervan gestaan. In mindere mate hebben ook het West-Vlaams en het Hollands, dialecten die aan de basis hebben gestaan van het huidige [[Standaardnederlands]], Noordzeegermaanse kenmerken.

=== Oudnederlands ===
[[Bestand:Talenkaart_7e_eeuw.jpg|thumb|Talenkaart 8e eeuw]]
{{Zie hoofdartikel|Oudnederlands}}
In Engeland werd het [[Oudengels|Angelsaksisch]], ook een van de Ingveoonse talen, na de [[Normandische verovering van Engeland]] (1066) sterk [[Romaanse talen|geromaniseerd.]] Alleen in het [[Friese talen|Fries]] bleef de kusttaal op het [[continent]] bewaard. Door de opeenvolgende [[Tweede Germaanse klankverschuiving|Hoogduitse klankverschuivingen]] ontwikkelde zich tussen de [[4e eeuw|4e]] en de [[9e eeuw]] in het continentale West-Germaans een verwijdering tussen het zogenaamde [[Nederfrankisch]] en [[Nedersaksisch]] aan de ene zijde en het [[Middelduits]] en [[Opperduits]] aan de andere zijde. Het Nederfrankisch zou uiteindelijk de basis worden van wat nu Nederlands is, terwijl het huidige Duits zijn basis vooral in het [[Opperduits]] heeft.<ref>Guy Janssens, Ann Marynissen: ''[https://web.archive.org/web/20140314210025/http://books.google.nl/books?id=JOo9oNIUcFUC&lpg=PP1&dq=geschiedenis%20van%20het%20nederlands&hl=nl&pg=PA53#v=onepage&q=nederduits&f=false Het Neederlands vroeger en nu], via Google Books''</ref> De taalscheiding verdiepte zich niet alleen, maar schoof ook [[Sociale geografie|geografisch]] naar het noorden op.

=== Middelnederlands ===
{{Zie hoofdartikel|Middelnederlands}}
Het Frankisch ontwikkelde zich vanaf de [[vroege middeleeuwen]] in het huidige Nederlandstalige gebied tot het [[Oudnederlands]]. Het Oudnederlands, dat wil zeggen het Nederlands zoals dat van de [[6e eeuw|6de]] tot het midden van de [[12e eeuw]] werd gesproken, was de voorloper van het [[Middelnederlands]]. De spelling van het Middelnederlands volgde de spreektaal, die per streek sterk kon verschillen. Dit was aanvankelijk niet zo belangrijk toen er nog weinig in de volkstaal op schrift werd gesteld en de meeste mensen, buiten de hogere [[Standensamenleving in de middeleeuwen|geestelijke stand]], ook [[analfabeet]] waren en er dus niet veel gelezen werd. Gedurende de hele [[middeleeuwen]] werden alle belangrijke geschriften en officiële documenten in het [[Latijn]] geschreven wat de ''[[lingua franca]]'' van de Europese elite was. In de [[16e eeuw]], toen de geletterdheid onder de 'gewone' bevolking sterk steeg en daardoor ook het Nederlands steeds belangrijker werd als schrijftaal, werden verschillende pogingen ondernomen een eenduidige spelling te realiseren. Uiteindelijk gaf de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]] opdracht om de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] vanuit de grondtekst te vertalen. Dit resulteerde in 1637 in een vertaling die bekend werd als de [[Statenvertaling]]. Voor deze vertaling werd een gulden middenweg gezocht tussen alle bestaande streektalen van het Nederlandse taalgebied. Basis vormen de Frankische dialecten van de gewesten [[Holland (hoofdbetekenis)|Holland]] en [[Hertogdom Brabant|Brabant]]. [[Nedersaksisch|Saksische]] elementen zijn vooral de werkwoordsvormen op -acht (bracht, gebracht; dacht, gedacht) en het wederkerend voornaamwoord zich. De derde grote taal/dialectgroep in de Lage Landen, het [[Westerlauwers Fries|Fries]], dat immers een eigen taal vormt, heeft bij de ontwikkeling van het Standaardnederlands vrijwel geen rol gespeeld. De vertalers hebben met de Statenbijbel vele woorden en uitdrukkingen ([[neologisme]]n) geschapen die ook vandaag de dag nog worden gebruikt. Er zijn tot op heden enkele kerkgenootschappen die deze vertaling nog altijd in hun kerkdiensten gebruiken.

=== Nieuwnederlands ===
{{Zie hoofdartikel|Nieuwnederlands}}
[[Bestand:Statenbijbel.jpg|thumb|Heruitgave van de [[Statenvertaling]] uit 1921.]]
Pas in de [[16e eeuw]] begonnen de vele regionale talen in de gebieden waar nu Nederlands wordt gesproken aan hun ontwikkeling tot één standaardtaal. Tot dan toe kende elke regio haar eigen geschreven vorm(en) en daarin weken die in het zuidoosten (Limburg) en noordoosten (van [[Groningen (provincie)|Groningen]] tot de [[Achterhoek (hoofdbetekenis)|Achterhoek]]) het meest af. Zij vertoonden invloeden van de talen van het [[Hanze]]gebied en [[Münsterland]] en zouden later nauwelijks deelnemen aan de vorming van een algemene Nederlandse standaardtaal. Het economisch en bestuurlijk zwaartepunt in [[Hertogdom Brabant|Brabant]], [[Graafschap Vlaanderen|Vlaanderen]] en [[Graafschap Holland|Holland]], met rond de 85% van alle Nederlandstalige inwoners van de Nederlanden, weerspiegelde zich ook in de dominantie van de geschreven varianten uit die gewesten.<ref>De Bourgondische Nederlanden, W. Blockmans & W. Prevenier, 1983, pagina 392–393.</ref> Deze schrijftalen waren academisch omdat ze vooral op de kanselarijen van vorsten, kloosters en steden en nauwelijks door de ongeletterde bevolking werden gebruikt.

Rond 1500 kwam er een streven op gang om een algemene schrijftaal te ontwikkelen die in ruimere gebieden bruikbaar kon zijn door verschillende regionale elementen in zich te verenigen. Dat was ook een behoefte vanuit de centralisering van het bestuur onder het [[Hertogdom Bourgondië|Bourgondische hertogschap]] dat zijn gezag vanuit [[Brussel (stad)|Brussel]] over de gehele Nederlanden wilde uitbreiden, een streven waarin keizer [[Keizer Karel V|Karel V]] ten slotte ook zou slagen. In de [[Reformatie]] waren het vooral de [[Bijbelvertaling]]en en religieuze [[traktaat|traktaten]] waarmee een brede verspreiding werd beoogd, en die daarom doelbewust in een algemene schrijftaal werden gesteld. Voorlopig bleef het bij pogingen waarin elke auteur zijn eigen streektaal het meeste gewicht gaf.

Als benaming voor het Nederlands gelden gedurende Middeleeuwen vooral varianten van ''Diets/Duuts'', het woord ''Nederlands'' wordt in [[1482]] voor het eerst aangetroffen. In de tweede helft van de 16e eeuw komt hier, als synoniem, het woord ''Nederduytsch'' bij. Het betreft hier een samenvoeging van Nederlands/Nederlanden en Diets/Duuts (nadat de uu-klank in het Nieuwnederlands naar een ui-klank omboog) en vindt haar oorsprong bij de [[Rederijker]]s. Na 1750 neemt het gebruik van ''Nederduytsch'' gestaag af, met een duidelijke versnelling na [[1815]]. Met uitzondering van de periode tussen 1651-1700 is ''Nederlands'' vanaf 1550 de populairste benaming voor de Nederlandse taal.<ref>M. Janssen: Atlas van de Nederlandse taal: Editie Vlaanderen, Lannoo Meulenhoff, 2018, pagina 29.</ref><ref>W. de Vreese: Over de benaming onzer taal inzonderheid over "Nederlandsch", 1910, pagina 16-27.</ref><ref>G.A.R. de Smet, Die Bezeichnungen der niederländischen Sprache im Laufe ihrer Geschichte; in: Rheinische Vierteljahrsblätter 37 (1973), pagina 315-327.</ref>

De gesproken taal van de hogere standen ging zich pas langzamerhand naar deze nieuwe standaardtaal richten, althans in de noordelijke Nederlanden en het eerst in [[Holland (hoofdbetekenis)|Holland]]. Hiermee vond de scheiding in ontwikkeling plaats tussen het Nederlands in Nederland waar men de standaardtaal ook ging spreken, en [[Vlaanderen (hoofdbetekenis)|Vlaanderen]] waar de hogere standen op het Frans overgingen. De gesproken taal van de lagere standen bleef een gewestelijke of een stedelijke variant totdat de bevolking onder de leerplicht het Nederlands als schrijftaal werd geleerd en zij na enkele generaties die taal ook kon gaan spreken. Hoe langzaam dit proces moest verlopen mag blijken uit de analfabetencijfers, tevens indicaties voor schoolbezoek, die rond 1800 in de noordelijke Nederlanden nog een derde en in Vlaanderen twee derden van de volwassen bevolking omvatten.

Om de geschreven Nederlandse standaardtaal tot een dagelijkse omgangstaal te maken moest, met de school als basis, uitbreiding ontstaan van de taalgebruikfuncties. Een doorslaggevende rol speelden daarin de nationaal georganiseerde massamedia en de bovenregionale communicatie ten gevolge van een sterk toenemende bevolkingsmobiliteit.

== Classificatie en positie==
{{Zie hoofdartikel|Taalfamilie|Taalverwantschap}}
Nederlands is een [[West-Germaanse talen|West-Germaanse taal]] en is daarmee nauw verwant aan onder meer het [[Engels]] en het [[Duits]]. Het deel van het West-Germaans op het Europese vasteland wordt ook wel [[Continentaal-West-Germaans]] genoemd, waaronder het (niet meer gestandaardiseerde) [[Nederduits]]/[[Nedersaksisch]], Duits, [[Limburgs]], [[Luxemburgs]], [[Jiddisch]] en het Nederlands vallen. Op zijn beurt vormen de West-Germaanse talen samen met de [[Noord-Germaanse talen]] (en de uitgestorven [[Oost-Germaanse talen]]) de [[Germaanse talen]], die een van de hoofdtakken zijn van de [[Indo-Europese talen]].

=== Schema ===
* [[Indo-Europese talen|Indo-Europees]]
** [[Germaanse talen|Germaans]]
*** [[West-Germaanse talen|West-Germaans]]
**** [[Nederfrankisch]]
***** '''Nederlands'''
****** (Afrikaans, Nederlands-gebaseerde creoolse talen)

== Algemene kenmerken ==
=== Fonetiek/fonologie ===
{{Zie hoofdartikel|Klankinventaris van het Nederlands}}
Het Standaardnederlands kent ongeveer veertig [[foneem|fonemen]].<ref>Dit gedeelte, of een eerdere versie daarvan waarnaar doorverwezen wordt, is afkomstig uit het Spellingbesluit dat is ontleend aan de website van de [https://web.archive.org/web/20081230024226/http://monitor.overheid.nl/continu/deelgemeente/ Nederlandse Overheid]</ref>

In [[fonologie|fonologisch]] opzicht wordt het specifieke karakter van het Nederlands bepaald door een Nederfrankische grondslag (de begrippen [[Oudnederlands]] en [[Oudnederfrankisch]] worden vaak door elkaar heen gebruikt). In de Nederfrankische talen hebben een aantal [[klankverschuiving]]en die het Hoogduits ([[Middelfrankisch]]) wel heeft gekend niet plaatsgevonden, met name de [[tweede Germaanse klankverschuiving]].

Zowel het Nederlands, Nedersaksisch als het Nederduits hebben daarnaast invloeden van de Noordzeegermaanse (Ingveoonse) taalgroep ondergaan.

=== Woordvolgorde ===
Nederlands is een [[SOV-volgorde|SOV-taal]] met in de hoofdzin de [[V2 (taalkunde)|V2-regel]], waardoor de persoonsvorm in [[Stellende zin|stellende]] hoofdzinnen altijd op de tweede positie staat (''Hij heeft in de tuin een appel gegeten''). In hoofdzinnen is dus de hoofdvolgorde (zonder inversie):<br />
''[[onderwerp (subject)|onderwerp]] - [[persoonsvorm]] - [[meewerkend voorwerp]] - [[bijwoordelijke bepaling]] van tijd en plaats - [[lijdend voorwerp]] - [[werkwoordelijke rest|werkwoordelijke]] - [[niet-werkwoordelijke rest]].'' <br />
In bijzinnen wordt de [[V2 (taalkunde)|V2-regel]] niet gebruikt en treedt er (net als in het Duits) [[Inversie (taalkunde)|inversie]] op in [[bijzin]]nen; de volgorde wordt dan pure [[SOV-volgorde|SOV]] (''Ik zag dat hij de deur dichtdeed''). De volgorde is dus: <br />
''[[voegwoord]] - [[onderwerp (subject)|onderwerp]] - [[meewerkend voorwerp]] - [[bijwoordelijke bepaling]] van tijd en plaats - [[lijdend voorwerp]] - [[persoonsvorm]] en [[werkwoordelijke rest|werkwoordelijke]] - [[niet-werkwoordelijke rest]].''

=== Werkwoorden ===
{{Zie hoofdartikel|Werkwoord (Nederlands)|Lijst van sterke en onregelmatige werkwoorden in het Nederlands}}
Het Nederlandse [[werkwoord]] kent over het algemeen drie [[persoonsvorm]]en in de [[tegenwoordige tijd]] en twee in de [[onvoltooid verleden tijd]]. Voltooide tijden worden gevormd met de [[hulpwerkwoord]]en ''hebben'' en ''zijn''. De [[toekomende tijd]] wordt gevormd met het hulpwerkwoord ''zullen''.

=== Woordenschat ===
Het Nederlands kent een hoofdzakelijk [[Germaanse talen|Germaanse]] woordenschat. De totale woordenschat bestaat naar schatting uit meer dan één miljoen woorden<ref>[https://web.archive.org/web/20070826061029/http://www.inl.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=78&Itemid=201 Instituut voor Nederlandse Lexicologie]</ref> (exclusief de miljoenen in onbruik geraakte woorden). In het Nederlands bestaan net als in het Engels vaak twee woorden met dezelfde betekenis ([[synoniem (taalkunde)|synoniemen]]) waarvan het ene een [[Germaanse talen|Germaans]] [[Kernlexicon|erfwoord]] en het andere een [[Romaanse talen|Romaans]] [[leenwoord]] is, bijvoorbeeld ''uitnodiging'' en ''invitatie''. De keuze voor een van beide wordt meestal bepaald door het [[register (taalkunde)|register]]; zo worden de Germaanse woorden meer gebruikt in het dagelijks leven, en is het gebruik van hun Romaanse synoniemen beperkt tot de formele [[Geschreven taal|schrijftaal]].

===Zelfstandige naamwoorden===
{{Zie ook|Zie ook [[Geslacht (Nederlands)]]}}
Het Nederlands kent van oudsher drie [[Geslacht (taalkunde)|grammaticale geslachten]], waarvan er twee in de praktijk grotendeels zijn samengevallen (de ''de''-woorden). Bijgevolg speelt het grammaticale geslacht in het Nederlands een kleinere grammaticale rol dan bijvoorbeeld in het Duits.

=== Grammatica en morfologie ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse grammatica|Morfologie (taalkunde)}}
Het Nederlands wordt over het algemeen als een [[analytische taal]] gezien.

=== Spelling ===
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van de Nederlandse spelling|Nederlandse spelling}}

De in de Statenbijbel gebruikte spelling was een van de eerste pogingen tot standaardisering van de Nederlandse spelling, maar deze spelling heeft uiteindelijk weinig invloed gehad en wordt tegenwoordig als verouderd beschouwd.<ref>[https://web.archive.org/web/20091216112156/http://www.statenvertaling.net/info.html Informatie over de Statenvertaling], Statenvertaling.net</ref>

De eerste officiële spelling van het Nieuwnederlands werd in [[1804]] opgesteld door [[Matthijs Siegenbeek]]. De spelling-Siegenbeek introduceerde onder andere de typische Nederlandse ''[[IJ (digraaf)|ij]]'', die voorheen als ''y'' werd geschreven (blij/bly). [[Matthias de Vries]] en [[Lammert Allard te Winkel]], de eerste redacteuren van het [[Woordenboek der Nederlandsche Taal]], ontwierpen vervolgens in 1864 een nieuwe spelling. Deze werd in België ingevoerd als officiële spelling, terwijl Nederland pas volgde in 1883.

Het zou tot 1934 duren, voordat deze spelling vereenvoudigd werd voor het onderwijs. Deze nieuwe versie staat bekend als de spelling-Marchant, vernoemd naar de [[Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap|minister van Onderwijs]] die het invoerde. ''Niet zóó, maar zó'' heette de brochure die probeerde inzicht te geven in de wijzigingen van de dubbele klinkers naar enkele klinkers, veranderingen van ''sch'' naar een enkele ''s'' en het verdwijnen van de Nederlandse naamvallen (''ik zie den man'').

In bijna ongewijzigde vorm werd deze spelling in 1946 in België bij regeringsbesluit ingevoerd, Nederland voerde haar in 1947 in. De eerste druk van het [[Groene Boekje (hoofdbetekenis)|Groene Boekje]] verscheen in 1954. Dit boekje bevatte een uitvoering van het Belgische Spellingbesluit van 1946 en de Nederlandse Spellingwet van 1947, waarbij een regeling werd voorgeschreven met betrekking tot het voornaamwoordelijk gebruik, het gebruik van [[genitief]]vormen zoals ''der, dezer'' en'' zijner'', de schrijfwijze van bastaardwoorden en de tussenklanken in [[samenstelling (taalkunde)|samenstellingen]]. Tevens worden hierin voor de spelling van de spraakklanken, de verdeling van de woorden in [[lettergreep|lettergrepen]], het gebruik van het [[koppelteken in de Nederlandse spelling|koppelteken]], het [[Trema in de Nederlandse spelling|deelteken]] en het [[Apostrof (leesteken)|weglatingsteken]] en het gebruik van [[Kapitaal (typografie)|hoofdletters]] voorschriften en aanwijzingen gegeven.

Dit Groene Boekje bevatte in sommige gevallen een [[voorkeurspelling]] (met varianten van spellingswijzen) gegeven, die in de praktijk voor onduidelijkheid zorgde. Daardoor verdween deze voorkeurspelling in het [[Geschiedenis van de Nederlandse spelling#Spellingwijziging van 1995 (Nederland en Vlaanderen)|Groene Boekje van 1995]]. Verder was een der grote veranderingen in 1995 de regels omtrent de [[Tussen-n in de Nederlandse spelling|tussenklank ''-e(n)-'' in samenstellingen]].

Deze veranderingen leidden tot veel discussie, met als hoofdbezwaar dat er geen logica in de regels voor de [[tussen-n in de Nederlandse spelling|tussen-n]] te ontdekken was. Daarnaast vonden critici veel fouten in het Groene Boekje, en publiceerden die onder meer in het blad [[Onze Taal]]. Het Groene Boekje wordt om de 10 jaar aangepast, zodat ook neologismen als ''webcam'' (1998), ''sms'en'' (1999) en ''[[googelen]]'' (2003) als nieuw [[lemma (naslagwerk)|lemma]] zijn opgenomen. De laatste [[spellingwijziging]] dateert van [[Geschiedenis van de Nederlandse spelling#Spellingwijziging van 2006 (Nederland en Vlaanderen)|2006]] en betreft vooral het wegwerken van uitzonderingen of twijfelgevallen bij het toepassen van de spellingsregels.

De bezwaren tegen het Groene Boekje leidden tot de publicatie in augustus 2006 van een alternatieve spellingslijst, de zogenaamde '[[witte spelling]]' in het [[Witte Boekje]]. Een aantal media kondigden aan deze spelling, gebaseerd op de spelling van vóór 1995, te zullen blijven gebruiken (dit waren [[de Volkskrant]], [[Trouw (krant)|Trouw]], [[NRC Handelsblad]], [[Elsevier (opinieweekblad)|Elsevier]], [[HP/De Tijd]], [[De Groene Amsterdammer]], [[Vrij Nederland]], [[Planet Internet]], [[Teletekst]] en de [[Nederlandse Omroep Stichting|NOS]]). Intussen is de spelling van het Groene Boekje verplicht gesteld in overheidsdocumenten en in het (basis)onderwijs. Daarbuiten is ze niet verplicht.<ref>{{Citeer web|url= http://vorige.nrc.nl/binnenland/article1711206.ece/Pannekoek_mag_weer,_pannenkoek_ook|titel= Pannekoek mag weer, pannenkoek ook|auteur= |uitgever= |datum= 15 augustus 2006|bezochtdatum= 30 april 2015|dodeurl= ja|archiefurl= https://web.archive.org/web/20160305012223/http://vorige.nrc.nl/binnenland/article1711206.ece/Pannekoek_mag_weer,_pannenkoek_ook|archiefdatum= 5 maart 2016}}</ref>

=== Standaardnederlands in vergelijking met andere Germaanse talen ===
{{Zie ook|Zie ook [[Vergelijkende methode (taalkunde)|Vergelijkende methode]]}}
In de volgende tabel zijn een aantal [[cognaat (taalkunde)|cognaten]] in negen Germaanse talen met elkaar vergeleken:
{| class="wikitable"
! [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]]
! [[Westerlauwers Fries|Fries]]
![[Nedersaksisch]] (Sallands & Twents)
! [[Afrikaans]]
! Nederlands
![[Limburgs]]*
! [[Duits]]
! [[Zweeds]]
! [[Deens]]
! [[Noors]]
|-
| apple
| apel
| appel
| appel
| appel
|appel
| Apfel
| äpple
| æble
| eple
|-
| board
| board
| bord, bö(r)d
| bord
| bord, boord
|telder
| Brett, Teller
| bräde
| bræt
| brett
|-
| beech
| boek
| beuk, bök
| beuk
| beuk
|beuk
| Buche
| bok
| bøg
| bøk
|-
| book
| boek
| book, boek
| boek
| boek
|book
| Buch
| bok
| bog
| bok
|-
| breast
| boarst
| börst, borst
| bors
| borst
|bors(t)
| Brust
| bröst
| bryst
| bryst
|-
| brown
| brún
| broen, bruun
| bruin
| bruin
|broen
| braun
| brun
| brun
| brun
|-
| day
| dei
| dag
| dag
| dag
|daag
| Tag
| dag
| dag
| dag
|-
| dead
| dea
| dood
| dood
| dood
|doe(ë)d
| tot
| död
| død
| død, daud
|-
| enough
| genôch
| genog, genög
| genoeg
| genoeg
|genog
| genug
| nog
| nok
| nok
|-
| finger
| finger
| vinger
| vinger
| vinger
|vinger
| Finger
| finger
| finger
| finger
|-
| give
| jaan
| geven, geaven
| gee
| geven
|gaeve
| geben
| ge, giva
| give
| gi, gje
|-
| glass
| glês
| glas
| glas
| glas
|glaas
| Glas
| glas
| glas
| glass, glas
|-
| gold
| goud
| gold, goald
| goud
| goud
|good, goud
| Gold
| guld
| guld
| gull
|-
| hand
| hân
| haand
| hand
| hand
|handj, hank
| Hand
| hand
| hånd
| hånd, hand
|-
| head
| holle
| heuf, kop
| hoof, kop
| hoofd, kop
|bölles, kop
| Haupt, Kopf
| huvud
| hoved
| hode, hovud
|-
| high
| heech
| hoge, heuge
| hoog
| hoog
|hoe(ë)g
| hoch
| hög
| høj
| høy, høg
|-
| home
| hiem
| thoes (oud: heem, heim), thuus<ref name=":1">Dit is de Hollandse vorm, zie [[Hollandse expansie|Hollande expansie]]</ref>
| heim, tuis
| thuis (oud: heem)
|thoês,heem
| Heim
| hem
| hjem
| hjem, heim
|-
| hook
| heak
| hoak(e)
| haak
| haak
|haok
| Haken
| hake, krok
| hage, krog
| hake, krok
|-
| house
| hûs
| hoes, huus<ref name=":1" />
| huis
| huis
|hoês
| Haus
| hus
| hus
| hus
|-
| many
| mennich
| mennige
| menige
| menige
|meinige
| manch
| många
| mange
| mange
|-
| moon
| moanne
| moane
| maan
| maan
|maon
| Mond
| måne
| måne
| måne
|-
| night
| nacht
| nach(t)
| nag
| nacht
|nach(t)
| Nacht
| natt
| nat
| natt
|-
| no, nay
| nee
| nee, neu
| nee
| nee, neen
|nein
| Nein
| nej
| nej
| nei
|-
| old
| âld
| old, oald
| oud
| oud
|aod
| alt
| gammal (äldre, äldst)<ref name="trappen">Tussen haakjes staan de [[trappen van vergelijking]].</ref>
| gammel (ældre, ældst)
| gammel (eldre, eldst)
|-
| one
| ien
| iene, eene
| een
| een
|ein
| eins
| en/ett
| en
| en, ein
|-
| ounce
| ûns
| oons, oans
| ons
| ons
|óns
| Unze
| uns
| unse
| unse
|-
| snow
| snie
| sni'j, snee(j)
| sneeu
| sneeuw
|snieë
| Schnee
| snö
| sne
| snø
|-
| stone
| stien
| stien, steen
| steen
| steen
|stein
| Stein
| sten
| sten
| stein
|-
| that
| dat
| da(t), denne
| dit, daardie
| dat, die
|det, dae
| das
| det
| det
| det
|-
| two, twain
| twa
| twee, tweëe, twie, twiëe
| twee
| twee
|twieë
| zwei, zwo
| två
| to
| to
|-
| who
| wa
| wie, wee
| wie
| wie
|wae(m)
| wer
| vem
| hvem
| hvem
|-
| worm
| wjirm
| wörm, worm
| wurm
| wurm, worm
|wurm
| Wurm
| orm<ref name="orm">Betekent 'slang'. Het Zweedse woord voor 'worm' is ''mask''.</ref>
| orm
| orm<ref name="orm2">Kan zowel 'slang' als 'worm' betekenen. Het gewone Noorse woord voor 'worm' is ''makk''.</ref>
|-
! width="75" | [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]]
! [[Westerlauwers Fries|Fries]]
![[Nedersaksisch]] (Sallands & Twents)
! [[Afrikaans]]
! '''Nederlands'''
![[Limburgs]]
! [[Duits]]
! [[Zweeds]]
! [[Deens]]
! [[Noors]]
|}
<nowiki>*:</nowiki>Weerts (Centraal-Limburgs) met de veldekespelling in het woordenboek 'Zoeë kalle vae'.

== Geografische spreiding ==
{{Zie hoofdartikel|Nederlands taalgebied}}

=== Sprekers ===
{{Zijbalk Nederlands wereldwijd}}
Binnen de West-Germaanse tak behoort het Nederlands tot de grotere talen, hoewel het aantal sprekers in vergelijking met het Engels en Duits nog steeds klein is. Van alle [[talen van de wereld|talen wereldwijd]] komt het Nederlands qua aantal sprekers volgens schattingen op de 35e à 40e plaats.<ref name=":0">{{Citeer web|url= https://www.dbnl.org/tekst/_gid001199001_01/_gid001199001_01_0069.php|titel= Het Nederlands in het Europese talenstelsel|auteur= Abram de Swaan|uitgever= |datum= |bezochtdatum= 30 april 2015|archiefdatum= 16 maart 2015|archiefurl= https://web.archive.org/web/20150316091328/http://dbnl.org/tekst/_gid001199001_01/_gid001199001_01_0069.php|dodeurl= no}} Deze cijfers zijn berekend op grond van gegevens in ''The Cambridge Encyclopedia of Language'', David Crystal ed., Cambridge, Cambridge U.P., 1987, pp. 436-44.</ref>

In Europa zijn de drie grootste [[Germaanse talen]] het Duits (95 miljoen), Engels (70 miljoen) en Nederlands (24 miljoen). Het Nederlands alleen wordt door meer mensen gesproken dan de [[Noord-Germaanse talen|Noord-Germaanse]] (Scandinavische) talen bij elkaar: [[Zweeds]] (10 miljoen), [[Noors]] (5 miljoen), [[Deens]] (5 miljoen) en [[IJslands]] (0,3 miljoen). Verder zijn er nog het [[Afrikaans]] (7,1 miljoen) en de kleine West-Germaanse talen zoals het [[Westerlauwers Fries|Fries]] (0,4 miljoen) en het [[Jiddisch]] (4 miljoen).

Het Nederlands wordt voornamelijk gesproken in [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]], [[België (hoofdbetekenis)|België]] (in de [[Vlaamse Gemeenschap]]) en [[Suriname (hoofdbetekenis)|Suriname]]. Ook op [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]] (onderdeel van het [[Koninkrijk der Nederlanden]]) en voorts in de [[Franse Westhoek]] (het uiterste noorden van [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]], onderdeel van [[Frans-Vlaanderen]]) en in kleine delen van [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] (veelal aan de westgrens) spreekt en leert men Nederlands. In het geval van de drie in de eerste alinea genoemde landen spreekt de [[Nederlandse Taalunie]] (NTU) sinds 1980 ook wel van Noord-Nederlands, Belgisch-Nederlands en Surinaams-Nederlands. In [[Zuid-Afrika]] en [[Indonesië]] (ofwel het voormalige [[Nederlands-Indië]]) wordt het Nederlands nog veel als [[bronnentaal]] gebruikt. Oude documenten en wetteksten zijn vaak opgesteld in het Nederlands. In 2005 werd er buiten het Nederlandstalig grondgebied in veertig landen aan ruim 220 [[universiteit]]en door zo'n vijfhonderd docenten Nederlands gedoceerd aan ruim tienduizend studenten, Duitsland voorop met dertig vakgroepen, gevolgd door de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten van Amerika]] en Frankrijk met 20 universiteiten. 0,7% van de Nieuw-Zeelanders zegt dat hun thuistaal Nederlands is. Binnen de [[Europese Unie]] (EU) is het de achtste meest gesproken taal (na het Duits, Frans, Engels, Italiaans, Pools, Spaans en Roemeens).

=== {{NL-VLAG}} Nederland inclusief de gemeenten Bonaire, Sint Eustatius en Saba ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Nederland}}
[[Bestand:Bestand_Intel Dutch Spoken.ogg|thumb|Gesproken Nederlands, met een Nederlands accent]]
Het Limburgs en Nedersaksisch zijn in Nederland, naast het Nederlands, officieel erkende [[streektaal|streektalen]]. De allochtone minderheidstalen zijn [[Turks]] (192.000 sprekers), Marokkaans-[[Arabisch]] (100.000), [[Papiaments]] (80.000), [[Indonesisch]] (45.000) en [[Sranantongo|Sranan]] (7000). Dit blijkt uit een onderzoek uit 2005, uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Taalunie. Het Nederlands wordt (niet in alle gevallen correct) ook wel aangeduid als [[Vlaams]] (in België), [[Hollands (dialect)|Hollands]] (vooral in de Randstad) en [[Nederduits]] (door historisch taalkundigen).

=== {{BE-VLAG}} België ===
[[Bestand:Bestand_Brecht Decoene voice nl.ogg|thumb|Gesproken Nederlands, met een West-Vlaams accent]]
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in België}}
Het Nederlands is de [[moedertaal]] van ongeveer 6.600.000 [[Belgen]] (Vlamingen); daarnaast zijn er ongeveer 4.700.000 Franstaligen en ook 77.000 mensen die het Duits als voertaal gebruiken.{{Bron?|Bron gevraagd|2019|12|23}}

De staatshervorming van 1970 heeft voor een onderscheid gezorgd van vier taalgebieden, waar de drie officieel erkende talen worden gesproken van België, namelijk het Nederlandse taalgebied (overeenkomend met het Vlaamse Gewest), het Franse taalgebied (overeenkomend met het Waalse Gewest minus het Duitse taalgebied) en het Duitse taalgebied en het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad (overeenkomend met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). Deze indeling in taalgebieden werd opgenomen in art. 4 van de Belgische grondwet. Elke gemeente van het koninkrijk moet deel uitmaken van een van deze vier taalgebieden. Een wijziging kan enkel met een [[bijzondere wet]] (dit wil zeggen een wet met een bijzondere meerderheid) worden aangenomen. Sinds de laatste wijziging, op 8 november 1962, is de [[Taalgrens in België|taalgrens]] ongewijzigd gebleven.

In het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad werd oorspronkelijk vooral Nederlands gesproken. Voor de [[verfransing van Brussel]] kunnen een aantal factoren een rol gespeeld hebben. Zo genoot het [[Frans (hoofdbetekenis)|Frans]] lange tijd een hogere sociale status en was de bovenklasse die, tot de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen in 1919, de politieke touwtjes in handen had van huis uit Franstalig of volledig verfranst. Daarnaast was het Frans tot 1898 in België de enige officiële taal (La Belgique sera latine ou elle ne sera pas (Nederlands: ''België zal Latijns zijn of zij zal niet zijn''), zei kardinaal Mercier destijds). Ook de vele immigranten, eerst uit [[Zuid-Europa]] en daarna uit [[Marokko (hoofdbetekenis)|Marokko]] en [[Turkije]] adopteerden het Frans als voertaal in hun contacten met overheid en derden, en deden het aantal Franssprekenden stijgen. Het precieze aantal Nederlandstaligen (als moedertaal) onder de Brusselse bevolking is niet bekend; schattingen hierover lopen uiteen naargelang de politieke strekking die de bron aanhangt.

In een aantal [[taalgrensgemeente]]n in het Franse taalgebied, de zogenaamde [[faciliteitengemeente]]n, is er een bijzonder taalregime voor Nederlandstaligen (waar in de praktijk weinig van gebruik wordt gemaakt), net zoals dat ook in het Nederlandse taalgebied geldt voor Franstaligen (wat daarentegen een hete politieke kwestie is, cf. de problematiek [[Kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde|Brussel-Halle-Vilvoorde]]).

Leerlingen in [[Wallonië]] kunnen hun tweede taal vrij kiezen. In de Brusselse scholen is er geen vrije keuze en is de andere landstaal verplicht de tweede taal. Voor veel Franstaligen is het Nederlands dan ook de tweede taal, toch blijft het spreken van Nederlands voor veel Franstaligen zelfs na jaren onderwijs, nog steeds een heuse opgave. Volgens een recente studie (La dynamique des langues en Belgique) van de [[Université catholique de Louvain]] en de [[Université Libre de Bruxelles]] zou slechts 19% van de Walen het Nederlands machtig zijn (aan Vlaamse zijde zou 59% Frans kennen).

=== {{AW-VLAG}} {{CW-VLAG}} {{SX-VLAG}} Aruba, Curaçao en Sint Maarten ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands op Aruba, Curaçao en Sint Maarten}}
Net als Nederland maken [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]] deel uit van het [[Koninkrijk der Nederlanden]]. Het grote verschil met Nederland is dat het Nederlands wel de [[officiële taal]] en [[voertaal]] is, maar niet de dagelijkse omgangstaal. Op Curaçao met 130.000, Aruba met 100.000 wordt het [[Papiaments]] gebezigd. Op het eiland [[Sint Maarten (eilandgebied)|Sint Maarten]] is [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]] de voertaal. Dit blijkt uit het onderzoek van de Taalunie. Het [[Basisonderwijs (Nederland)|basisonderwijs]] wordt op sommige scholen in het Papiaments onderwezen, de [[voortgezet onderwijs|middelbare school]] heeft het Nederlands als onderwijstaal.

Een veel door jongeren op Sint Maarten gebruikte 'taal' is het ''Denglish'', ook wel ''[[Steenkolenengels]]'' genoemd. Dit is een mengvorm van het Nederlands en het Engels waar ook de naam uit voorkomt (Dutch en English).

=== {{SR-VLAG}} Suriname ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Suriname}}
Hoewel het Nederlands na de onafhankelijkheid in 1975 de officiële taal van Suriname is gebleven, worden er zo'n twintig talen gesproken. Het Nederlands is er de taal van bestuur, rechtspraak en onderwijs. Sinds 2005 is Suriname lid van de Nederlandse Taalunie. In het onderzoek dat de Taalunie bij die gelegenheid hield, gaf ruim zestig procent van de bevolking aan het Nederlands als moedertaal te hebben. Dit duidt op een groei ten opzichte van eerdere gegevens. Als contacttaal tussen de verschillende bevolkingsgroepen wordt ook het [[Sranantongo]] veel gebruikt. Deze taal wordt door vrijwel alle [[Surinamers]] beheerst, al is het de moedertaal van een beperkt deel van de bevolking. Verder hebben het [[Sarnami Hindoestani]] en het Surinaams [[Javaans]] enkele tienduizenden sprekers. Bijna alle Surinamers spreken minstens twee talen.

=== {{FR-VLAG}} Frankrijk ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Frankrijk|Frans-Vlaams}}
[[Bestand:Frans-Vlaanderen.jpg|thumb|Taalverhoudingen in de Franse Westhoek in 1874 en 1972]]
[[Bestand:Kaartfransvlaanderen.jpg|thumb|Verplaatsing van de taalgrens sinds de late middeleeuwen]]
Het arrondissement Duinkerke van het [[Noorderdepartement]], ook wel de [[Franse Westhoek]] genoemd, is vanouds een Nederlandstalig gebied in [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]]. Er worden Vlaamse dialecten gesproken, die behoren tot de dialectgroep van het [[West-Vlaams]]. Het dialectgebruik is echter met name vanaf eind 19e eeuw zeer sterk teruggelopen. De belangrijkste reden hiervoor is, dat het Nederlands en het Vlaamse dialect niet erkend waren door de Franse staat als tot de Franse nationale tradities behorende regionale taal, zoals wel het geval is met het Bretons, Corsicaans, Provençaals en Baskisch. Samen met het Duits van Elzas-Lotharingen werd het gezien als een vreemd, 'traditionellement hostile' idioom, behorende bij een buitenlandse taal, en was het daarom ook na de oorlog nog steeds verboden in het ambtelijk verkeer en op school. Deze officiële afwijzing deed ouders besluiten hun taal steeds minder door te geven aan hun kinderen.

Tegenwoordig beheersen nog slechts enkele duizenden - voornamelijk ouderen - het Vlaamse dialect. Er zijn daarnaast dialectcursussen, waar zeker belangstelling voor bestaat bij degenen die hun voorouderlijke taal willen begrijpen. Maar deze cursussen concurreren dan weer met die in het Nederlands, die populair zijn bij degenen die om meer praktische redenen contacten willen leggen in Vlaanderen en Nederland. Na twee eeuwen verbod mag sinds enkele jaren wel weer 'Nederlands' onderwezen worden op de basisscholen, echter uitdrukkelijk niet als de Vlaamse streektaal van het gebied, maar als 'vreemde taal'. De bijgaande kaarten geven wat betreft de situatie in 1972 mogelijk een te rooskleurig beeld aangezien ze niet gebaseerd zijn op een representatieve enquête onder de bevolking, maar op de opgaven van enkele gezaghebbende personen per gemeente. Het kaartje "taalgrens door de eeuwen heen" geeft aan in welk gebied er mensen met Nederlands als moedertaal te vinden waren, niet hoe hoog hun aandeel op de totale bevolking was.

In de Franse Westhoek zijn de meeste plaatsnamen en familienamen herkenbaar Nederlands. Ook worden steeds meer straatnamen 'vervlaamst', dat wil zeggen dat de verfranste vorm of de vervanging door Franse equivalenten wordt teruggedraaid naar de oorspronkelijke versie. Frankrijk ondertekende echter niet het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]] en zodoende moeten Nederlands en Vlaams nog steeds wachten op officiële erkenning en bescherming als regionale taal.

In 2004 werd de ANVT ([[Akademie voor Nuuze Vlaemsche Taele]]) opgericht. De ANVT is een bond van verenigingen van de [[Franse Westhoek]] en pleitte voor de officiële erkenning van de [[Frans-Vlaams]]e streektaal als regionale taal in Frankrijk. Sinds december 2021 is ''le flamand'' (het (West-)Vlaams) officieel erkend als streektaal door het Franse ministerie van Onderwijs.<ref>[https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/12/17/vlemsch-frans-vlaanderen/ VRT]</ref><ref>[https://www.lavoixdunord.fr/1115130/article/2021-12-16/le-flamand-reconnu-par-l-education-nationale-un-grand-jour-pour-notre-culture La Voix du Nord]</ref>

=== {{DE-VLAG}} Duitsland ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Duitsland|Kleverlands|Nederduits|Maas-Rijnlands}}
In [[Duitsland]] zijn er gebieden die historisch Nederlandstalig waren. Deze gebieden lagen vooral tegen de Nederlandse grens. Rondom [[Kleef (stad)|Kleef]] wordt nog een goed als Nederlands ([[Kleverlands]]) herkenbaar [[Nederfrankisch]] dialect gesproken, het ''Duits-Nederlands''. Een veel groter gebied aan de [[Nederrijn]] echter sluit aan bij de Zuid-Gelderse dialecten en het Limburgs. De overkoepelende term voor de taalvariëteiten in dit gebied is [[Maas-Rijnlands]]. In het [[Graafschap Lingen]], [[Graafschap Bentheim]] en [[Oost-Friesland]] was het Nederlands een tijd lang de cultuurtaal tot de 19e eeuw.

Vandaag de dag wonen veel Nederlandstaligen net over de grens in Duitsland. Het Nederlands wordt op veel scholen in [[Nedersaksen]] en [[Noordrijn-Westfalen]] onderwezen.

=== {{ID-VLAG}} Indonesië ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Indonesië}}
In de voormalig Nederlandse kolonie [[Nederlands-Indië]] wordt het Nederlands vooral nog gesproken door ouderen, die het koloniale bewind nog enige tijd hebben meegemaakt. Er was een grote haat jegens Nederland, maar er was respect voor de Nederlandse taal. Nog steeds zijn enkele gebruikte wetten van [[Indonesië]] in het Nederlands. En er zijn verschillende beroepen waar veel Nederlandse termen moeten worden aangeleerd. Het Nederlands wordt samen met het Engels als handelstaal gebruikt. Het Nederlands was tot 1949 de officiële taal van Indië en tot 1963 van [[Nederlands-Nieuw-Guinea]].

=== {{CA-VLAG}} Canada ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Canada}}
In [[Canada (hoofdbetekenis)|Canada]] wonen zo'n 900.000 mensen van Nederlandse afkomst. Dit zijn bijna allemaal immigranten (en hun kinderen) die na de Tweede Wereldoorlog naar Canada zijn vertrokken. Het aantal inwoners van Canada dat het Nederlands als moedertaal spreekt daalt de laatste jaren sterk. In 2021 waren het er nog zo'n 83.000. Zo bestaan er in Canada ook veel Nederlands-Canadese clubs en Nederlandstalige radioprogramma's. Er is zelfs het Nederlandstalige [[Maandblad de Krant]], die sinds 1969 bestaat en onlangs{{wanneer?||2021|02|03}} weer voor een tijd van de ondergang is gered door sponsors (waaronder ook de Vlaamse regering).

=== {{US-VLAG}} Verenigde Staten ===
[[Bestand:Dutch USC2000 PHS.svg|thumb|300px|Nederlands verspreid over de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]]. Ter indicatie: in het donkerst gekleurde gebied ([[Indiana (hoofdbetekenis)|Indiana]]) spreekt 0,13% van de bevolking Nederlands.]]
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in de Verenigde Staten|Pella-Nederlands|Mohawk Dutch|Jersey Dutch}}
In de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]] wonen zo'n vijf miljoen mensen van Nederlandse of Vlaamse afkomst. Deze zijn of afkomstig uit de vroegere Nederlandse kolonie [[Nieuw-Nederland]] of zijn (voormalige) immigranten die vooral rond 1850 en later na de Tweede Wereldoorlog naar de V.S. zijn getrokken. Er zijn dorpen waar nog redelijk Nederlands wordt gesproken. Het Nederlands is echter slechts een kleine immigrantentaal in de V.S. Er zijn enkele scholen waar Nederlands een keuzevak is en er bestaan Nederlandse clubs.

=== {{NZ-VLAG}} Nieuw-Zeeland ===
Ook in [[Nieuw-Zeeland]] leven mensen van Nederlandse afkomst die na de Tweede Wereldoorlog naar het land zijn vertrokken. Na een onderzoek bleek dat 0,7% van de Nieuw-Zeelandse bevolking het Nederlands als moedertaal sprak. Dat is een aantal van ongeveer 29.000 mensen. Uit onderzoek (Crezee, 2008; 2012) is gebleken dat een groot deel van de Nederlandse migranten die tussen 1950 en 1965 naar Nieuw-Zeeland emigreerden, onder druk van de Engelstalige bevolking ook thuis op het Engels overstapten.

=== {{AU-VLAG}} Australië ===
[[Australië (land)|Australië]] had ook te maken met grote Nederlandse immigratie. Vooral in de grote steden vormen Nederlanders een hechte groep en er verschijnt nog steeds een Nederlandse krant. Er leven echter ook veel Afrikaanssprekenden in Australië.

=== {{CD-VLAG}} Congo-Kinshasa ===
[[Congo-Kinshasa]] was van 1908 tot 1960 een [[Kolonie (staatkundig)|kolonie]] van België. Officieel had Nederlands er een co-officieel statuut. Doch in de praktijk was het bestuur van de kolonie eentalig Frans. Toch was een belangrijk deel van de [[Pionier|kolonisten]] Nederlandstalig.

== Variëteiten van het Nederlands ==
=== Standaardnederlands ===
{{Zie hoofdartikel|Standaardnederlands}}
De [[officiële taal]], zoals die wordt onderwezen op scholen en gebruikt wordt door de autoriteiten, wordt ook wel Standaardnederlands genoemd. De status hiervan als officiële taal is in 1995 officieel vastgelegd, door middel van een wijziging van de [[Algemene wet bestuursrecht]]. Deze wijziging was eigenlijk bedoeld om ook het [[Westerlauwers Fries|Fries]] een officiële status te geven.

=== Nederlandse dialecten ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse dialecten}}
Zie bijgaande kaart voor de locatie van de over het algemeen als vormen van Nederlands beschouwde [[dialect]]en.<ref>De gegevens zijn grotendeels overgenomen van de indeling die dialectologe [[Jo Daan]] maakte. Deze indeling is (nog) steeds een onderwerp van discussie binnen de [[dialectologie]], maar wordt door veel dialectologen en taalkundigen (deels) onderschreven.</ref> Dit is een globale indeling, waarbij de meeste [[overgangsdialect]]en niet zijn opgenomen. Het is dus alleen bedoeld om een algemeen beeld te scheppen van de spreiding van de Nederlandse dialecten.

De grens tussen ''dialect'' en ''taal'' is voor het [[West-Germaans]]e taalgebied, dus ook voor Nederland en Vlaanderen, zeer problematisch. Voorzichtigheid is dus geboden bij het gebruik van dit kaartje, daar de meeste taalgrenzen die erop staan aangegeven vloeiend en vaag zijn en niet door alle taalkundigen worden onderschreven (in het bijzonder de grenzen van het Limburgs en het Nedersaksisch niet).

[[Bestand:Dutch-dialects.svg|300px|thumb|Nederlandse dialecten]]
[[Bestand:Suriname in its region.svg|thumb|Suriname]]
[[Bestand:LocationNetherlandsAntilles.png|thumb|Curaçao, Sint Maarten en de BES-eilanden]]
A. '''Zuidwestelijke dialectgroep (Zeeuws/West-Vlaams)'''

:1. [[West-Vlaams]], inclusief [[Frans-Vlaams]] en [[Zeeuws|Zeeuws-Vlaams]]
:2. [[Zeeuws]]

B. '''Noordwestelijke dialectgroep ([[Hollands (dialect)|Hollands]])'''

:3. [[Zuid-Hollands]]
:4. [[Westhoeks]]
:5. [[Waterlands]]* en [[Volendams]]*
:6. [[Zaans]]*
:7. [[Kennemerlands]]
:8. [[West-Fries (dialectgroep)|West-Fries]]*
:9. [[Bildts]], [[Midslands]], [[Stadsfries]] en [[Amelands]]*

C. '''Noordoostelijke dialectgroep ([[Nedersaksisch]])'''

:10. [[Westerkwartiers|Kollumerlands]]*
:11. [[Gronings]]* en [[Noordenvelds]]
:12. [[Stellingwerfs]]*
:13. [[Midden-Drents]]
:14. [[Zuid-Drents]]
:15. [[Twents (dialect)|Twents]]
:16. [[Twents-Graafschaps]]
:17. [[Gelders-Overijssels]] ([[Sallands]], [[Achterhoeks]] en [[Urkers]]*)
:18. [[Veluws]]

D. '''Noordelijk-centrale dialectgroep'''

:19. [[Utrechts-Alblasserwaards]]

E. '''Zuidelijk-centrale dialectgroep'''
:20. [[Zuid-Gelders]]
:21. [[Noord-Brabants]] en [[Noord-Limburgs]]
:22. [[Brabants (hoofdbetekenis)|Brabants]]
:23. [[Oost-Vlaams]]

F. '''Zuidoostelijke dialectgroep'''

:24.&nbsp;[[Limburgs]], waarvan de positie ten opzichte van het Nederlands enigszins omstreden is; het wordt door de Nederlandse overheid als [[streektaal]] erkend, maar niet door de Belgische overheid. Er is bovendien onder de noemer Limburgs sprake van een grote variëteit aan dialecten, waarvan de westelijke meer aan het Brabants, de oostelijke aan het Rijnlands, en de Zuidelijke aan het [[Ripuarisch]] verwant zijn.

G. '''Suriname'''

:25.&nbsp;[[Surinaams-Nederlands]]

H. '''Aruba, Curaçao, Sint Maarten, Bonaire, Sint Eustatius en Saba'''

:26.&nbsp;[[Nederlands op de Nederlandse Antillen en Aruba|Antilliaans-Nederlands]]

'''Overige'''

:'''[[Flevoland|Provincie Flevoland]]'''. Hier heeft zich nog geen dialect gevormd. Algemeen worden hier Zuid-Hollandse varianten gesproken, namelijk ofwel het [[Standaardnederlands]], ofwel het [[Amsterdams (dialect)|Amsterdams]] (in [[Lelystad]] en [[Almere (hoofdbetekenis)|Almere]]). Zie verder [[Nederlands in de IJsselmeerpolders]]. In het noorden en dan met name in en rond [[Urk]] wordt er van oudsher al een dialect van het Nedersaksisch gesproken.

'''Noot'''

'''*''' De dialectgroepen aangeduid met een asterisk worden weliswaar onder het Hollands of Nedersaksisch gerekend, maar hebben vanouds een [[Westerlauwers Fries|Fries]] substraat of Friese invloed. De Noord-Hollandse varianten zijn na de [[Tweede Wereldoorlog]] sterk naar het Standaardnederlands toegegroeid; soms spreekt men in die gebieden zelfs van twee naast elkaar bestaande dialecten: het traditionele (sterke, ook wel zware dialect genoemd) en het moderne (lichte) dialect. Het Stadsfries dat later ontstond, is Frieser van karakter gebleven en wordt vaak als aparte groep genomen. Soms worden de Noord-Hollandse varianten en het Stadsfries samengenomen.

==== Vergelijking dialecten met Standaardnederlands ====
Veel dialecten groeien als gevolg van [[dialectnivellering|nivellering]] en aanpassing aan de Nederlandse standaardtaal steeds meer naar elkaar en het Standaardnederlands, zoals dat in de media gebruikt wordt, toe, zowel in België als in Nederland. Ook doordat de dialecten zich vanouds in het traditionele ambacht en de landbouw profileerden, verliezen zij in de moderne tijd hun kenmerken in [[idioom]] en klank. De basis van het dialect was de lokale gemeenschap. Door de moderne mobiliteit zijn de deelnemers aan deze gemeenschap heterogener geworden en herkennen zij zich steeds minder in een 'eigen taal'. Dialecten ontwikkelen zich zodoende tot [[regiolecten]] op een bredere geografische basis. Van de als Nederlands beschouwde dialecten (dus met uitsluiting van het Fries en het Limburgs) staat het [[Gronings]] het verst af van de standaardtaal. Historisch behoort het Gronings tot de Nedersaksische dialectgroep in noordwestelijk Duitsland.

=== Periferie van het Nederlands ===
{{Zie ook|Zie ook [[Dialectcontinuüm]], [[Nederlandse dialecten#Dialecten tegenover het Standaardnederlands|Dialecten tegenover het Standaardnederlands]] en [[Isoglosse]]}}
Onder het verzamelbegrip "Periferie van het Nederlands" volgt hieronder een overzicht van taalvariëteiten of derivaten van het Nederlands die geografisch, sociolinguïstisch en/of typologisch op een grotere afstand van het 'stamgebied' en/of het Standaardnederlands staan dan andere, meer reguliere variëteiten van het Nederlands. Dit typologisch concept is oorspronkelijk gehanteerd voor het Nederlands, maar is ook toepasbaar op andere taalgebieden (zie ook [[Duits]]).
[[Bestand:Taalafstanden.png|180px|thumb|Taalafstand tussen streektalen/dialecten en de Nederlandse [[standaardtaal]] (1).]]
[[Bestand:NederlandsinDuitsland.png|thumb|180px|Vroegere gebieden met Nederlands als cultuurtaal in Duitsland<br />(17e - 19e eeuw),<br />exclusief het Limburgs/Nederrijns in het Noordelijke Rijnland (de regio [[Heinsberg (district)|Heinsberg]]-[[Düsseldorf]]).<br />Zie ook [[Geldern]]]]
[[Bestand:OosterlauwersFries in hedendaagse gebieden.png|left|180px|thumbnail|Het vroegere taalgebied van het [[Oosterlauwers Fries]]; de rode lijn is de scheiding tussen het [[Eemsfries]] en het [[Wezerfries]], maar ook tussen de tegenwoordige dialecten Gronings-Oost-Fries en Oldenburgs]]
* ''Verspreiding van het Nederlands''
Perifere variëteiten ontstaan uit het contact met en de invloed van een of meer exogene, niet-Nederlandse talen of dialecten. Zij kunnen zowel dialecten, [[regiolect]]en, [[contacttalen]], mengtalen als [[sociolect]]en of groepstalen betreffen. In de meeste gevallen zijn dit variëteiten die in het verdere verleden in de periferie van het Nederlands zijn ontstaan. De kans op het ontstaan van moderne perifere variëteiten is gering, maar nog altijd aanwezig (vergelijk [[Murks]] en [[straattaal]]). Te onderscheiden zijn:
* ''Grens- en [[overgangsdialect]]en''
Standaardnederlands is de officiële standaardtaal, het Nederlands, zoals die wordt onderwezen op scholen en wordt gebruikt door de autoriteiten en media in Nederland, België, Suriname, Aruba, Curaçao en Sint Maarten. Daarnaast worden er binnen het Nederlandse taalgebied vele dialecten gesproken. Niet alle dialecten zijn even sterk afwijkend, de afstand tot de standaardtaal varieert. [[Limburgs]] en [[Nedersaksisch]] zijn net als Fries officieel erkende streektalen binnen de Nederlandse grenzen, waar het Nederlands de [[daktaal]] is. In de betreffende gebieden is sprake van [[diglossie]].
* ''Andere [[cultuur]]taal''
De landsgrenzen zijn op streektaalniveau geen taalgrenzen. Aan en over de grens, in de periferie, vinden vermengingen plaats of lopen de dialecten gewoon door. Grens- en overgangsdialecten zijn: het [[Brussels (dialect)|Brussels]], [[Frans-Vlaams]], [[Stadsfries]], het oostelijke [[Maas-Rijnlands]] met het Kleverlands, het Limburgs/Nederrijns van de oostelijke delen van het [[Opper-Gelre|Overkwartier van Gelder]] (de oude Ambten Geldern; Straelen; Wachtendonck; Krickenbeck met Viersen; Erkelenz met daarin Elmpt, Brempt, Niederkrüchten en Wegberg, zie ook [[Guliks Overkwartier]]) en dieper in het Noordelijke Rijnland (de regio Heinsberg-Düsseldorf), het [[Selfkant]]s, het [[Platdiets]] met het [[Zuidoost-Limburgs]] en het [[Platdiets]]. Het gaat hier om dialecten van het Nederlands, in het verleden verbonden met en / of nog direct grenzend aan het stam- of kerngebied van het Nederlands, die nu sterk onder invloed staan van een andere cultuurtaal dan het Nederlands.
* ''Nederlands of Duits?''
In verschillende van deze gebieden is het Nederlands vroeger ook de cultuurtaal geweest. Aan de oostgrens speelt daarbij een rol of deze dialecten [[Nederfrankisch]] of [[Nedersaksisch]] zijn. In het eerste geval (Kleverlands, het Limburgs/Nederrijns van het oostelijke [[Opper-Gelre]], het Selfkants, Platdiets en Zuidoost-Limburgs) zullen ze eerder als Nederlands gelden, in de andere gevallen eerder als Duits (Nederduits), namelijk Westfaals-Nedersaksisch (met name in de oude Graafschappen [[Graafschap Lingen|Lingen]] en [[Graafschap Bentheim|Bentheim]]), of [[Oosterlauwers Fries|Oost-Fries]] (in Oost-Friesland), evenals het Gronings een variant van het Nedersaksisch op Friese grondslag.
[[Bestand:Verbreitungsgebiet des Niederländischen.png|thumb|300px|Het historisch bereik van het Nederlands in Nederland, België, Frankrijk en Duitsland]]

Het Nederlands heeft vanaf de [[Reformatie]] tot in de eerste helft van de 19e eeuw zijn grootste invloed uitgeoefend op de Duitse gebieden langs de Nederlandse grens - in Oost-Friesland, de graafschappen [[Graafschap Bentheim|Bentheim]], [[Graafschap Lingen|Lingen]] en [[Steinfurt (stad)|Steinfurt]], de gebieden [[Gronau (Noord-Rijnland-Westfalen)|Gronau]], [[Rijksheerlijkheid Gemen|Gemen]], Werth en [[Heerlijkheid Anholt|Anholt]], de hertogdommen [[Hertogdom Kleef|Kleef]], [[Hertogdom Gelre|Gelder]] en [[Hertogdom Gulik|Gulik]], het [[graafschap Moers|graafschap Meurs]] en het keurvorstelijke Keulse gebied Rijnberk ([[Rheinberg]]) heeft het Nederlands als inheemse of vreemde schrijf-, onderwijs- en kerktaal gediend. In gevallen waar het plaatselijke Nederduitse dialect nauw verwant was aan het Nederlands, heeft de taal naast het Hoogduits een functie vervuld als standaardtaal, terwijl ook gereformeerde kerkgemeentes en [[Mennonieten]] om godsdienstige redenen de voorkeur gegeven hebben aan het Nederlands.<ref>Kremer, Ludwig: ''Nachbarn. Das Niederländische als Kultursprache deutscher Gebiete''. Bonn: Presse- und Kulturabteilung der Kgl. Niederländischen Botschaft 1983, bl. 9-22</ref>

=== Afrikaans ===
{{Zie hoofdartikel|Afrikaans|Verwantschap tussen Afrikaans en Nederlands}}
Uit het Nederlands is als enige [[dochtertaal]] het Afrikaans (meer bepaald een dochtertaal van het [[Nieuwnederlands]]) voortgekomen, dat tot 1925 nog als een [[variëteit (taalkunde)|variëteit]] van het Nederlands werd beschouwd. Het Afrikaans ontwikkelde zich uit het Hollands dat de kolonisten in de 17e eeuw naar de [[Kaapkolonie]] brachten. Het heeft sindsdien invloeden van andere talen ondergaan, zoals het [[Maleis]], Engels, Duits en de [[Bantoetalen]]. Het wordt wel beschouwd als (half-)[[creoolse talen|creoolse taal]]. Nederlanders, Vlamingen, Surinamers en Afrikaners kunnen elkaar zonder veel moeite begrijpen. In 1925 werd het Afrikaans in [[Zuid-Afrika]] gelijkgesteld met het Nederlands als ambtelijke taal. In 1961 werd de status als taal officieel bekrachtigd, waarbij het Nederlands gelijkgesteld werd met het Afrikaans - dit is dus de omgekeerde situatie van 1925 - en bij de grondwetswijziging in 1983 werd de bepaling geschrapt, waarin stond dat de "Hollandsche talen" dezelfde status hadden als het Afrikaans.

=== Creooltalen ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse creoolse talen}}
Verspreid over de wereld bestaan of bestonden er ook enkele op het Nederlands gebaseerde [[creoolse talen]]. Sommige hiervan zijn in het bijzonder door het Zeeuws beïnvloed. De meeste van deze talen zijn geheel of grotendeels [[dode taal|uitgestorven]].

* [[Petjo]]h en [[Javindo]] in [[Indonesië]] (''uitgestorven'');
* [[Ceylons-Nederlands]] op [[Sri Lanka]] (''uitgestorven'');
* [[Albany Dutch]], [[Jersey Dutch]] (''uitgestorven'') en [[Mohawk Dutch]] in de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]];
* [[Berbice-Nederlands]] (''uitgestorven'') en [[Skepi]] (''uitgestorven'') in [[Guyana (hoofdbetekenis)|Guyana]];
* [[Negerhollands]] op de [[Maagdeneilanden]] en [[Puerto Rico (hoofdbetekenis)|Puerto Rico]] (uitgestorven);
* [[Papiaments]] op [[Aruba]], [[Bonaire]] en [[Curaçao]];
* [[Sranantongo]] (Surinaams) in [[Suriname (hoofdbetekenis)|Suriname]].

Hier spreekt men van meng- ([[Pidgin (taal)|pidgin]]- en [[Creoolse talen|creool]]-) talen. In Suriname wordt bovendien nog een afwijkende, verbasterde vorm van het Nederlands gesproken, het [[Surinaams-Nederlands]].

=== Interne creool- en [[contacttalen]] en [[sociolect]]en ===
{{Zie ook|Zie ook [[Straattaal]] en [[Tussentaal]]}}
Naast de dialecten die regionaal gebonden zijn, en al dan niet onder druk staan, bestaan er de zogenaamde [[sociolect]]en die bepaald worden door de sociale laag of groep waartoe men behoort of gerekend wil worden. Deze sociolecten zijn soms juist in opkomst:
* [[Joden|Joods]]-Nederlands, Murks, Straattaal, [[Bargoens]] of dieventaal. Hier spreken we van kring- of groepstalen, contacttalen en sociolinguïstische variëteiten die het niveau van vak- en groepsjargon te boven gaan.
* ''Geëmigreerde dialecten''
[[Kaap-Hollands]] (uitgestorven), [[Pella-Nederlands]] (gebaseerd op het Zuid-Gelders), en [[Plautdietsch]].
* '' Externe [[Mengtaal|mengtalen]]'' (in meer of mindere mate op het Nederlands gebaseerd)

Hier spreken we van meng- ([[Pidgin (taal)|pidgin]]- en [[Creoolse talen|creool]]-) talen. In Suriname wordt bovendien nog een afwijkende vorm van het Nederlands gesproken, het [[Surinaams-Nederlands]].

== Nederlandse literatuur ==
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse literatuur}}
Het oudste in het Nederlands geschreven boek dat momenteel bekend is, is het handschrift van de ''[[Wachtendonckse Psalmen]]'', zo genoemd naar de [[Luik (stad)|Luikse]] [[seculiere kanunnik|kanunnik]] [[Arnold Wachtendonck]], die het in de 16e eeuw in bezit had. In 1591 dateerde [[Justus Lipsius]] het op omstreeks 900. Het boek is overgeleverd in de vorm van een gedeeltelijke kopie; na Lipsius is het nooit meer teruggezien. Het is waarschijnlijk ontstaan in de streek waar het zich 700 jaar later nog steeds bevond: in het Nederlandstalig deel van het [[prinsbisdom Luik]], wellicht in de [[Abdij van Munsterbilzen]], een adellijk [[Seculier kapittel|stift]], waaraan Wachtendonck als rector verbonden was. De ''Wachtendonkse psalmen'' zijn geen autonome Nederlandse tekst, maar vertaalde [[Glos (tekst)|glossen]] van een in het Latijn gestelde psalmberijming. Het werk is tevens de oudste vindplaats van het Nederlandse woord '[[boek (document)|boek]]', daar gespeld als 'buok'.

[[Bestand:Vogala.png|thumb|360px|left|Facsimile-weergave van het ''[[Hebban olla vogala]]'' fragment]]
Een van de oudste en bekendste [[literatuur|literaire]] zinnen in het Nederlands is: ''[[Hebban olla vogala]]'' (ca. 1100). Het als de ''[[Egmondse Williram]]'' bekendstaande literaire werk is een bewerkte vertaling uit het [[Hoogduits]], eveneens rond 1100 ontstaan in de [[Benedictijnen|benedictijnse]] [[Sint-Adelbertabdij]] te [[Egmond (hoofdbetekenis)|Egmond]] (sinds ca. 1600 in de [[Universiteitsbibliotheek Leiden|Leidse universiteitsbibliotheek]]). De oudste, in het origineel overgeleverde niet-literaire tekst in het Middelnederlands is de [[statuten van de leprozerie van Gent]] dat van 1235 dateert.

Men laat de Nederlandse literatuurgeschiedenis in grote lijnen meestal in de 12e eeuw beginnen met het werk van de [[Maasland (Limburg-Luik)|Maaslandse]] dichter [[Hendrik van Veldeke]] (onder andere ''[[Leven van Sint-Servaas]]'', ca. 1170). De Nederlandse literatuur uit de [[middeleeuwen]] en de [[Renaissance (hoofdbetekenis)|renaissance]] is hoofdzakelijk in [[poëzie]]vorm geschreven. De bekendste romans uit die tijd zijn de [[ridderroman]]s, terwijl ook [[Hagiografie|heiligenlevens]] en [[dierdicht]]en populair waren. Voorbeelden zijn: ''[[Karel ende Elegast]]'', ''[[Lanseloet van Denemerken]]'', ''[[Beatrijs]]'', ''[[Mariken van Nieumeghen]]'' en ''[[Van den vos Reynaerde]]''. In de 16e eeuw kwamen nieuwe genres in zwang, zoals de [[tragedie (toneel)|tragedie]]. Veel schrijvers kwamen uit de Zuidelijke Nederlanden: [[Anna Bijns]], [[Jan van der Noot]] en [[Filips van Marnix van Sint-Aldegonde]]. Bekende schrijvers uit de 'Hollandse' 17e eeuw zijn [[Joost van den Vondel|Vondel]], [[Gerbrand Adriaensz. Bredero|Bredero]], [[Pieter Corneliszoon Hooft|P.C. Hooft]] en [[Jacob Cats (dichter)|Jacob Cats]]. Na 1750 werden veel [[literair genootschap|literaire genootschappen]] opgericht, en daar begon voor de meeste schrijvers ook een carrière in de letteren.

De invloed van de [[romantiek (stroming)|romantiek]] was in de [[Nederlanden]] veel minder uitgesproken dan bijvoorbeeld in [[Koninkrijk Engeland|Engeland]]. Nederlandstalige auteurs werden vooral beïnvloed door Engelse romantici als [[Walter Scott (dichter)|Walter Scott]] en [[Lord Byron (schrijver)|Lord Byron]]. Een nieuw genre dat opgang maakte waren de zogenaamde fysiologieën, waarbij individuen werden beschreven die model stonden voor een bepaalde groep. Dat was rond 1840.

Als gevolg van de [[Nederland in de Tweede Wereldoorlog|Tweede Wereldoorlog in Nederland]] was er in de jaren 50 een grote omslag in de Nederlandse literatuur. Het [[idealisme|idealistische]] leek te zijn verdwenen en daarvoor in de plaats kwam de rauwe werkelijkheid, de onmenselijkheid, en veel aandacht voor lichamelijkheid en [[seksualiteit]].

In Nederland en België wordt sinds 1956 de [[Prijs der Nederlandse Letteren]] uitgereikt. Deze prijs wordt uitgereikt door de [[Nederlandse Taalunie]].

== Officiële status en erkenningen ==
Het Nederlands is een officiële taal in België, maar in Nederland is de status vrijwel nergens juridisch vastgelegd.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /> In zowel Frankrijk als Duitsland wordt het Nederlands niet erkend als minderheidstaal. Buiten Europa geniet het Nederlands een officiële status in [[Suriname (hoofdbetekenis)|Suriname]] (een voormalige Nederlandse kolonie die in 1975 onafhankelijk werd), [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint-Maarten]] (landen binnen het [[Koninkrijk der Nederlanden]]). Afrikaans, de dochtertaal van het Nederlands, is een van de elf officiële talen in [[Zuid-Afrika]] en wordt als regionale taal erkend in [[Namibië]].

=== Status in het Koninkrijk der Nederlanden ===
De status van het Nederlands in Nederland is bijna nergens juridisch vastgelegd.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl">{{Citeer web |url=https://www.denederlandsegrondwet.nl/id/viivckl8ibxx/nederlandse_taal_in_de_grondwet |title=Nederlandse taal in de Grondwet |author= |work=denederlandsegrondwet.nl |publisher=Montesquieu Instituut |date=2018 |accessdate=21 maart 2023}}</ref> De Nederlandse taal wordt bijvoorbeeld in Nederland, als een van de weinige landen in Europa,<ref>{{Citeer web |title=Grondwet ‘De officiële taal van Nederland is het Nederlands’. De taalartikelen in de grondwetten van de EU-landen |author=Dick Wortel, Els Ruijsendaal |work=Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111 - DBNL.org |date=2007 |access-date=21 maart 2023 |url=https://www.dbnl.org/tekst/_nee003200701_01/_nee003200701_01_0061.php}}</ref> niet vermeld in de [[Nederlandse Grondwet]].<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /> Er is wel een korte bepaling in de [[Algemene wet bestuursrecht]] Artikel 2.6 van het Nederlands als de gebruikstaal bij bestuursorganen, hoewel daar verschillende wettelijke en praktische uitzonderingen op mogelijk zijn.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /><ref>{{Citeer web |title=Algemene wet bestuursrecht - BWBR0005537 |work=wetten.overheid.nl |date=1 januari 2023 |access-date=21 maart 2023 |url= https://wetten.overheid.nl/BWBR0005537/2023-01-01}}</ref> De [[Spellingwet]] bepaalt ook hoe de [[Nederlandse spelling|Nederlandse taal moet worden gespeld]] wanneer zij wordt gebruikt 'bij de overheidsorganen, bij de uit de openbare kas bekostigde onderwijsinstellingen, alsook bij de examens waarvoor wettelijke voorschriften zijn vastgesteld.'<ref>{{Citeer web |title=Spellingwet - BWBR0018784 |work=wetten.overheid.nl |date= |access-date=21 maart 2023 |url= https://wetten.overheid.nl/BWBR0018784/2021-07-01/0}}</ref> Daarnaast bepaalt de [[Wet gebruik Friese taal]] sinds 2014: 'De officiële talen in de provincie [[Fryslân]] zijn het Nederlands en het [[Westerlauwers Fries|Fries]].'<ref>{{Citeer web |title=Wet gebruik Friese taal - BWBR0034047 |work=wetten.overheid.nl |date=2 oktober 2013 |access-date=21 maart 2023 |url=https://wetten.overheid.nl/BWBR0034047/2014-01-01}}</ref>

In [[Caribisch Nederland]], [[Curaçao]], [[Aruba]] en [[Sint-Maarten (land)|Sint-Maarten]] naast het Nederlands, afhankelijk van het eiland, ook het [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]] en het [[Papiaments]] erkend.{{Bron?||2023|03|21}}

In september 2010 deed het [[kabinet-Balkenende IV]] een voorstel om het Nederlands in de Grondwet op te nemen, wat leidde tot een lange discussie tussen verschillende instellingen zoals de [[Raad van State (Nederland)|Raad van State]] (die afwijzend reageerde), experts en politieke partijen.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /> Volgens verschillende spelers in het debat was het al een [[gewoonterecht|ongeschreven regel]] dat het Nederlands de officiële taal van Nederland was,<ref>{{Citeer web |title=Verklaring dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering in de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een bepaling over de Nederlandse taal en het doen vervallen van additionele artikelen die zijn uitgewerkt {{!}} Tweede Kamer der Staten-Generaal |author=J.P. Balkenende, E.M.H. Hirsch Ballin, A. Rouvoet |work=tweedekamer.nl |date=27 september 2010 |access-date=21 maart 2023 |url=https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2010Z13686&did=2010D37018 |quote=Het kabinet haalde naast de [[Algemene wet bestuursrecht]] Artikel 2.6 ook enige jurisprudentie aan die zou hebben geconcludeerd dat het Nederlands de officiële rechtstaal van Nederland zou zijn: 'Afdeling rechtspraak van de Raad van State (ARRS) 17 januari 1985, AB 1986, 73; ARRS 29 juni 1990, ABkort 1990, 726; College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) 19 januari 2009, AB 2009, 100.'}}</ref> hoewel sommigen meenden dat dit niet per se betekende dat het een geschreven regel moest gaan worden vanwege onbedoelde gevolgen.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /><ref>{{Citeer web |title=Verklaring dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering in de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een bepaling over de Nederlandse taal en het doen vervallen van additionele artikelen die zijn uitgewerkt {{!}} Tweede Kamer der Staten-Generaal |work=tweedekamer.nl |date=1 december 2010 |access-date=21 maart 2023 |url= https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2010Z13686&did=2010D48749 |language=nl}}</ref> Uiteindelijk vond het merendeel dat het officieel/officiëler vastleggen van de Nederlandse taal onnodig of onwenselijk is.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" /> Na veel bezwaren, onduidelijkheden en vergaderingen over de meerwaarde en praktische gevolgen ervan, en wat men dan moest doen met onder andere het Fries, Engels, Papiaments en streektalen, werd het voorstel in februari 2018 door het [[kabinet-Rutte III]] weer ingetrokken.<ref name="https://www.denederlandsegrondwet.nl" />

=== Status in België ===
{{Zie hoofdartikel|Taalwetgeving in België}}
In België zijn er drie officiële talen, namelijk Nederlands, [[Frans (hoofdbetekenis)|Frans]] en [[Duits]]. In [[Vlaanderen (hoofdbetekenis)|Vlaanderen]] is Nederlands de enige officiële taal en in het [[Brussels Hoofdstedelijk Gewest]] deelt de taal deze status met het Frans. Het Nederlands is in België een officiële landstaal sinds 1898, na een langdurige [[taalstrijd in België|taalstrijd]] met de Franstalige machthebbers.

=== Status in Zuid-Afrika ===
[[Bestand:Burgersdorp-Language Monument-001.jpg|thumb|Het [[Nederlandse taalmonument]], het enige taalmonument gewijd aan het Nederlands, opgericht in 1893 om de erkenning van het Nederlands in de Britse kolonie aan de Kaap te herdenken.]]
{{Zie hoofdartikel|Nederlands in Zuid-Afrika|Erkenning van Nederlands in Zuid-Afrika}}
Nadat de Kaapkolonie in Britse handen overging in het begin van 19e eeuw, drongen de Nederlandse kolonisten tot erkenning van het Nederlands. Toen in 1882 erkenning kwam, werd de gebeurtenis herdacht met de oprichting van het [[Nederlandse taalmonument]] in 1893. Toen in 1909 de ''Zuid-Afrikawet'' werd aangenomen door alle vier de provincies betekende dit de erkenning van zowel Engels als Nederlands in de nieuwgevormde Unie. Op 9 mei 1925 werd de spreektaal van de Afrikaners gestandaardiseerd en naast Engels en Nederlands erkend als [[Afrikaans]], maar beschouwd als synoniem met het Nederlands. De nieuwe grondwet van 1961 bepaalde dat onder Afrikaans ook het Nederlands bedoeld werd. In 1983 kwam er een eind aan de officiële status van het Nederlands, toen er geen nieuwe erkenning werd gegeven. Deze status door de jaren heen gold ook voor [[Zuidwest-Afrika]], het huidige [[Namibië]].{{Bron?||2023|03|21}}

Het enige monument dat gewijd is aan de Nederlandse taal werd op 18 januari 1893 in [[Burgersdorp]] onthuld. Het monument staat in [[Zuid-Afrika]] ook bekend als het Eerste Taalmonument, met het Tweede Taalmonument wordt het [[Die Afrikaanse Taalmonument|taalmonument]] in [[Paarl]] bedoeld. Het monument, dat uit een vrouw bestaat die met haar hand wijst naar een boek met daarop ''Overwinning van de Hollandsche Taal'', werd opgericht om de erkenning van het Nederlands in het door de [[Britten (volk)|Britten]] bezette [[Kaapkolonie]] te herdenken. Het taalmonument heeft echter veel te verduren gehad in de [[Tweede Boerenoorlog]] en bestaat vandaag de dag uit twee identieke beelden. De door de Britten verwoeste en een replica, die een geschenk was van de Britse regering aan de Nederlandse kolonisten in [[Zuidelijk Afrika]].

=== Nederlandse Taalunie ===
[[Bestand:NedTaalunie.png|thumb|'''Nederlandse Taalunie:'''
{{Legenda|#0000FF|Lidstaten}}
{{Legenda|#FF0000|Speciale banden met de Taalunie}}
{{Legenda|#FFFF00|Andere gebieden waar Nederlands (of Afrikaans) wordt gesproken.}}]]
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse Taalunie}}
Nederland, België en Suriname, de landen waar het Nederlands een officiële taal is, zijn tevens de drie lidstaten van de [[Nederlandse Taalunie]], een internationale instelling die onder meer de regels voor het [[Standaardnederlands]] vastlegt.

Op 9 september 1980 werd het ''Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie'' (NTU) door de Belgische en Nederlandse Ministers van Buitenlandse Zaken ondertekend. Vlaanderen en Nederland spraken af de Nederlandse taal en haar sprekers voortaan samen te behartigen. Sinds 2004 is ook Suriname geassocieerd lid van de Unie. De NTU opereert als een soort gemeenschappelijk ministerie van Taal voor de drie gebieden. Beslissingen worden genomen door de leden van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie; de ministers en/of staatssecretarissen van Cultuur en Onderwijs van Nederland en Vlaanderen, in totaal 4. De Surinaamse ambassadeur in Nederland vertegenwoordigt Suriname als geassocieerd lid. De Taalunie is onder andere verantwoordelijk voor de uitgave van het [[Groene Boekje (hoofdbetekenis)|Groene Boekje]]. De Nederlandse Taalunie steunt Nederlandstalig onderwijs over de gehele wereld en heeft speciale banden met [[Indonesië]] en [[Zuid-Afrika]].

=== Status in internationale organisaties ===
In internationale samenwerkingsverbanden is het Nederlands een officiële taal in de [[Benelux]] en in de [[Europese Unie]] (EU), vanwege het lidmaatschap van België en Nederland. Tevens geniet het Nederlands sinds een paar jaren een officiële status in de [[Caribische Gemeenschap]] en de [[Unie van Zuid-Amerikaanse Naties]] (UZAN) dankzij het lidmaatschap van Suriname.{{Bron?||2023|03|21}}

=== Voormalige koloniën/gebiedsdelen ===
Daar Nederland en België beide koloniale machten waren, ging het Nederlands ook een rol spelen in de desbetreffende koloniën. Het Nederlands was namelijk ook een officiële taal in:{{Bron?||2023|03|21}}
* {{NL-VLAG}} [[Nederlands-Indië]] (tot 1949), thans [[Indonesië]];
* [[Bestand:Flag of West Papua.svg|20px]] [[Nederlands-Nieuw-Guinea]] (tot 1963), thans deel van Indonesië;
* [[Bestand:Flag of Congo Free State.svg|20px]] [[Belgisch-Congo]] (tot 1960), Frans is echter een officiële taal gebleven in onafhankelijk Congo;
* {{BE-VLAG}} [[Ruanda-Urundi]] (tot 1962), Frans is echter een officiële taal gebleven in [[Boeroendi]] en [[Rwanda]] (waar sinds de hervormingen eind de jaren '90 ook het Engels een officiële taal is);
* {{ANHH}} (1953 - 2010), tot het gebied in 2010 een andere staatkundige indeling kreeg.

=== Kaapkolonie en Boerenrepublieken ===
{{Zie hoofdartikel|Erkenning van Nederlands in Zuid-Afrika}}
{{Zie ook|Zie ook [[Erkenning van Nederlands in Zuid-Afrika#Overzicht|Erkenning van Nederlands in Zuid-Afrika § Overzicht]]}}
De van oorsprong Nederlandse kolonisten in Zuidelijk Afrika, eerst [[Afrikaners|Boeren]] en later [[Afrikaners]] genoemd, hebben destijds gepleit voor de erkenning van de Nederlandse taal in verschillende republieken en Britse gebieden.{{Bron?||2023|03|21}}

* [[Bestand:Flag of the Netherlands.svg|20px]] [[Boerenrepublieken]], (van 1795 tot 1902), zoals;
** [[Bestand:Flag of Transvaal.svg|20px]] [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] (1856-1902)
** [[Bestand:Flag of the Orange Free State.svg|20px|border]] [[Oranje Vrijstaat]] (1854–1902)
* [[Bestand:Flag_of_the_Cape_Colony_(1876–1910).svg|20px]] [[Britse Kaapkolonie]] (1882–1902)
* {{ZA-1928-VLAG}} [[Unie van Zuid-Afrika]] (1910–1961) en Republiek [[Zuid-Afrika]] (1961 – 4 september 1984). Tot 4 september 1984 werden "Afrikaans" en "Hollands" in de Grondwet gezien als synoniemen, daarna werd "Hollands" geschrapt.
* {{ZA-1928-VLAG}} [[Zuidwest-Afrika]] (was van 1915 tot 1990 onder Zuid-Afrikaans bestuur) tot 4 september 1984, Afrikaans tot 1990.

==Meestgebruikte woorden in het Nederlands==
Hoe vaak Nederlandse woorden gebruikt worden in spreek- en schrijftaal, kan worden weergegeven in [[wikt:nl:WikiWoordenboek:Woordfrequentie in het Nederlands#Tussenresultaat|frequentielijsten]] voor bestanden van teksten. Het [[Corpus (taalkunde)|Corpus]] Hedendaags Nederlands van het [[Instituut voor de Nederlandse Taal]] bevat vele tientallen miljoenen woordvormen. Een andere verzameling, het PAROLE-corpus, telt zo’n 20 miljoen woorden uit boeken, kranten en tijdschriften uit de periode 1982-1998.<ref name="Onzetaal">[https://web.archive.org/web/20190616150013/https://onzetaal.nl/taaladvies/woordfrequentie Onzetaal.nl Woordfrequentie Wat zijn de meestgebruikte woorden in het Nederlands?]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200815023005/https://ivdnt.org/nieuws/1012-corpus-hedendaags-nederlands Ivdnt.org Corpus Hedendaags Nederlands]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20190616151525/https://ivdnt.org/taalmaterialen/1978-tstc-parole-lexicon?highlight=WyJwYXJvbGUiXQ== Ivdnt.org PAROLE-lexicon]</ref>
Volgens het Corpus Gesproken Nederlands zijn de meestgebruikte woorden op rangorde: 1. ''ja'' 2. ''dat'' 3. ''de'' 4. ''en'' 5. ''uh'' 6. ''ik'' 7. ''een'' 8. ''is'' 9. ''die'' 10. ''van'' 11. '''t'' 12. ''maar'' 13. ''in'' 14. ''niet'' 15. ''je''.<ref name="Onzetaal" /> De meestgebruikte zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden zijn als volgt:

{| class="wikitable sortable"
![[Woordsoort]]
!Corpus Gesproken Nederlands
!PAROLE
|-
|Zelfstandige naamwoorden||beetje, mensen, jaar, tijd, dag, dingen, man, moment, kinderen|| jaar, mens, onderwerp (?), tijd, dag, gemeente, plaats, uur, land, Nederland
|-
|Bijvoeglijke naamwoorden||goed, heel, gewoon, eigenlijk, ander, natuurlijk, leuk, groot, lang ||goed, groot, nieuw, lang, hoog, oud, mogelijk, klein, belangrijk
|-
|Werkwoorden||zijn, hebben, gaan, kunnen, moeten, zeggen, doen, zullen, worden, weten||zijn, worden, hebben, kunnen, zullen, moeten, komen, gaan, maken, willen
|}

== Zie ook ==
* [[Nederlands als tweede taal]]
* [[Diets]]
* [[Opperlans]]
* [[Lijst van getallen in diverse talen]]

=== Verwante onderwerpen ===
* [[Nederlanders]]
* [[Vlamingen]]
* [[Afrikaners]]

== Externe links ==
* [https://www.dbnl.org/ DBNL]
* [https://www.dbnl.org/algemeen/taal.php Afdeling Nederlandse taal in DBNL]
* [https://web.archive.org/web/20081015010301/http://www.taalunie.org/ Taalunie]
* [http://www.onzetaal.nl/ Genootschap Onze Taal]
* [http://www.meldpunttaal.org/ Meldpunt taal]
* [http://www.woorden.org/ Woorden.org]
* [http://ans.ruhosting.nl/ Algemene Nederlandse Spraakkunst]
* [http://www.etymologiebank.nl/ Etymologiewoordenboek]
* [http://www.taaltelefoon.be/ Taaltelefoon]
* [http://www.vrt.be/taal/ Taaldienst VRT]

{{Appendix|2=
{{References}}
'''Literatuur'''
* [[Matthias de Vries|M. de Vries]] e.a., ''[[Woordenboek der Nederlandsche Taal]]'' (1882-1998) (ook op cd-rom).
* [https://www.dbnl.org/tekst/hert003nede01/ C.H. den Hertog, ''Nederlandsche spraakkunst'' (3 dln.) (1903-1904)].
* A.A. Weijnen, Het Algemeen Beschaafd Nederlands historisch beschouwd, Assen 1974.
* G. Geerts, Voorlopers en varianten van het Nederlands, Leuven 1975.
* [https://web.archive.org/web/20070512125701/http://oase.uci.kun.nl/~ans/ W. Haeseryn e.a., ''Algemene Nederlandse Spraakkunst'' (1984), 2e druk 1997].
* H. Niebaum, Naar een taalgeschiedenis van Oostnederland, Groningen 1985.
* [[P.C. Paardekooper]], [https://www.dbnl.org/tekst/paar001bekn01_01/ ''Beknopte ABN-syntaksis'' 7e druk 1986].
* J. Goossens, Zwischen Niederdeutsch und Niederländisch, In: Niederdeutsches Jahrbuch 1991.
* W. de Haas & M. Trommelen, ''Morfologisch handboek van het Nederlands; een overzicht van de woordvorming'', 1993.
* De Bijdragen van R. Willemyns en J.A. van Leuvesteijn in: Geschiedenis van de Nederlandse taal (onder redactie van M.C. van den Toorn en anderen), Amsterdam 1997.
* G. Booij & A. van Santen, ''Morfologie; de woordstructuur van het Nederlands'', 2e druk 1998.
* J. Heemskerk & W. Zonneveld ''Uitspraakwoordenboek'', 2000.
* [https://www.dbnl.org/tekst/weij005nede01/ ''Nederlandse dialectkunde'', 1966], [[Toon Weijnen|A.A. Weijnen]]
* [[Coenraad van Haeringen|C.B. van Haeringen]], [https://www.dbnl.org/tekst/haer001nede01_01/ ''Nederlands tussen Duits en Engels'' 1956].
* [[Moritz Schönfeld|M. Schönfeld]] & A. van Loey, [https://www.dbnl.org/tekst/scho074hist01/ ''Historische grammatica van het Nederlands''].
* [https://www.dbnl.org/tekst/vooy001gesc01/ C.G.N. de Vooys, ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', 1931].
* [[Joop van der Horst|J.M. van der Horst]] & F.J. Marschall, ''Korte geschiedenis van de Nederlandse taal'' (1989) 4e druk 2000.
* [https://www.dbnl.org/tekst/toor004gesc01_01/ M.C. van den Toorn e.a. (eds.), ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', 1997].
* Guy Janssens & [[Ann Marynissen]], ''Het Nederlands vroeger en nu'', 2003.
* Crezee, Ineke H. M. (2008). I understand it well, but I cannot say it proper back. Language use among older Dutch migrants in New Zealand. Unpublished doctoral thesis, Auckland University of Technology, Auckland, New Zealand.
* Crezee, I. (2012). Language shift and host society attitudes: Dutch migrants who arrived in New Zealand between 1950 and 1965. International Journal of Bilingualism, published online March 26, 2012.
}}
{{Navigatie Germaanse talen}}
{{Navigatie talen Zuid-Afrika}}
{{Navigatie Nederlands}}

[[Categorie:Nederlands| ]]