Brontekst bekijken van Nederland

{{Zie dp}}
{{Infobox land plus
| naaminlandstaal = Nederland
| vlag            = {{NL-VLAG|125}}
| vlagartikel     = Vlag van Nederland
| wapen           = [[Bestand:Rijkswapen der Nederlanden.svg|100px|Rijkswapen der Nederlanden]]
| wapenartikel    = Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden
| locatiekaart    = EU-Netherlands.svg
| locatiekaart2   = BES islands location map.svg
| talen           = {{lzo|[[Nederlands]]|'''Regionaal ook:''' [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]], [[Westerlauwers Fries|Fries]], [[Papiaments]]<ref>Naast het [[Nederlands]] zijn in [[Friesland (hoofdbetekenis)|]] het [[Westerlauwers Fries|Fries]], op [[Bonaire]] het [[Papiaments]] en op [[Saba]] en [[Sint Eustatius]] het [[Engels (hoofdbetekenis)|]] ook een bestuurstaal (zie {{Citeer web|url=http://wetten.overheid.nl/BWBR0028063/geldigheidsdatum_05-01-2011|titel=Invoeringswet openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba|uitgever=wetten.nl|archiefurl=https://web.archive.org/web/20110609132446/http://wetten.overheid.nl/BWBR0028063/geldigheidsdatum_05-01-2011|archiefdatum=2011-06-09|dodeurl=nee}}).</ref>|'''Erkende talen:''' [[Nederlandse Gebarentaal]], [[Nedersaksisch]], [[Limburgs]], [[Romani|Sinti-Romanes]], [[Jiddisch]]}}
| hoofdstad       = [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]]<ref>De regering zetelt in [[Den Haag]]</ref>
| regeringsvorm   = [[Constitutionele monarchie]] met een [[Parlementair systeem|parlementair stelsel]]
| staatsvorm      = [[Gedecentraliseerde eenheidsstaat]]
| staatshoofd     = [[Willem-Alexander der Nederlanden|Koning Willem-Alexander]]
| regeringsleider = [[Minister-president]] [[Mark Rutte]]
| religie         = ''<small>([[Religie in Nederland|lees verder]])</small>'':<br />57,5%&nbsp; zonder [[religie]],<br />18,3%&nbsp;[[Rooms-Katholieke Kerk|rooms-katholiek]],<br />13,6%&nbsp;[[Protestantisme|protestants]],<br />4,6%&nbsp;[[islam (hoofdbetekenis)|islam]]itisch,<br />6,1%&nbsp;overige (2021)<ref name="CBS Religie">[[Centraal Bureau voor de Statistiek]] (2022): [https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/51/bijna-6-op-de-10-nederlanders-behoren-niet-tot-religieuze-groep Religie in Nederland], 22 december 2022</ref>
| pctwater        = 18,41
| bijv.naamwoord  = Nederlands
| inw.aanduiding  = Nederlander (m./v.)<br />Nederlandse (v.)
| motto           = ''[[Je maintiendrai (hoofdbetekenis)|Je maintiendrai]]''<br />([[Nederlands]]: Ik zal handhaven)
| volkslied       = [[Wilhelmus]] [[Bestand:United States Navy Band - "Het Wilhelmus".wav|20px]]
| munteenheid     = [[Euro]] (in [[Europees Nederland]])
| valutacode      = EUR
| munteenheid2    = [[Amerikaanse dollar]] (in [[Caribisch Nederland]])<ref>De Amerikaanse dollar is sinds januari 2011 [http://www.bes.dnb.nl wettig betaalmiddel]{{dode link|datum=oktober 2017 |bot=InternetArchiveBot}} op Bonaire, Saba en Sint Eustatius en verving daar de Antilliaanse gulden</ref>
| valutacode2     = USD
| tijdzone        = [[UTC+1|+1]] ([[Midden-Europese Tijd|MET]]) (zomertijd [[UTC+2|+2]] ([[Midden-Europese Tijd|MEZT]])) (in [[Europees Nederland]]) <br /> [[UTC−4|−4]] (AST) (in [[Caribisch Nederland]])
| feestdag        = [[27 april]] <small>([[Koningsdag (Nederland)|Koningsdag]])</small><br />[[5 mei]] <small>([[Bevrijdingsdag]])</small>
| tld             = nl
| landcode        = NLD & BES
| tel             = 31 & 599 (Europees Nederland / Caribisch Nederland)
| Ontstaan        = 1830 ([[Belgische Revolutie]])
| Voor1           = Verenigd Koninkrijk der Nederlanden
| Vlag_Voor1      = Flag of the Netherlands.svg
| Voor2           = Hertogdom Limburg (1839-1866)
| Vlag_Voor2      = Flag of the duchy of Limburg (19th century).svg
| CIAkaart        = NederlandCIA-10-10-10.png
| portaal         = Nederland
| a-z             = Nederland
}}
'''Nederland''' is een van de [[Land (geografie)|landen]] binnen het [[Koninkrijk der Nederlanden]].<ref>Onder het koninkrijk vallen ook drie zelfstandige ([[autonomie|autonome]]) landen in het [[Caraïben|Caraïbisch gebied]]: [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]]. Deze landen hebben een eigen regering en wetgeving. Nederland vertegenwoordigt het koninkrijk naar buiten toe.</ref> Nederland ligt voor het overgrote deel in het [[West-Europa|noordwesten]] van [[Europa (werelddeel)|Europa]], aan de [[Noordzee]]. Naast het Europese deel zijn er drie [[Openbaar lichaam|bijzondere gemeenten]] in de [[Caraïbische Zee|Caribische Zee]], die ook wel [[Caribisch Nederland]] worden genoemd. [[Europees Nederland]] wordt in het zuiden begrensd door [[België (hoofdbetekenis)|België]], langs de oostgrens door [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] en aan west- en noordzijde door de zee. De [[hoofdstad van Nederland]] is [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]], de [[regeringszetel]] is [[Den Haag]].

Nederland heeft een inwonertal van {{Statsland-schattingkort}}<ref name=schatting/><!-- Afkomstig uit {{Statsland-schattinglang}} --> en met een oppervlakte van {{formatnum:{{Array landen oppervlakte|OPP=Nederland}}}}&nbsp;km²<ref>{{Bronvermelding oppervlakte landen|OPPB=Nederland}}</ref> een [[bevolkingsdichtheid]] van {{Statsland-dichtheid}} inwoners/km². Daarmee is Nederland het [[Lijst van landen naar bevolkingsdichtheid|op vijftien na dichtst bevolkte land]] van de wereld; met de kleine [[stadstaat|stadstaten]] [[Monaco]], [[Vaticaanstad]] en [[San Marino]] niet meegerekend is Nederland na [[Malta (land)|Malta]] het dichtstbevolkte land in Europa. 18,41% van het oppervlak (7.650&nbsp;km²) bestaat uit water en 81,59% uit land (33.893&nbsp;km²). De bevolkingsdichtheid exclusief de wateroppervlakte is {{formatnum:{{#expr: ({{Array landen schatting|SCH=Nederland}} / 33893) round 0}}}} inwoners/km². Zo'n 27 procent van het land bevindt zich onder zeeniveau.<ref>''55 procent van Nederland gevoelig is voor overstromingen; 26 procent van Nederland ligt onder zeeniveau en 29 procent is gevoelig voor rivieroverstromingen.'' (2010): [https://web.archive.org/web/20170203212454/http://www.pbl.nl/dossiers/klimaatverandering/content/correctie-formulering-over-overstromomgsrisico ''Overstromingsrisicozonering in Nederland''], Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)</ref> Het land wordt beschermd tegen het water door middel van een systeem van [[dijk (waterkering)|dijken]] en waterwerken. Door landwinning zijn [[polder (hoofdbetekenis)|polder]]s gecreëerd. Bestuurlijk is het land verdeeld in [[Provincies van Nederland|twaalf provincies]] en [[Lijst van Nederlandse gemeenten|342 gemeenten]].

Nederland werd onafhankelijk tijdens de [[Tachtigjarige Oorlog]] (1568-1648), waarin de gezamenlijke [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Noordelijke]] en [[Zuidelijke Nederlanden]] tegen de [[Spaanse Nederlanden|Spaanse]] overheersing in opstand kwamen. In 1579 vormden de Noordelijke Nederlanden de [[Unie van Utrecht (1579)|Unie van Utrecht]], waarmee een nieuwe politieke entiteit ontstond. Met de [[Plakkaat van Verlatinghe|Acte van Verlatinghe]] van 1581 werd door de gewesten van die unie, [[Stad en Lande]] (Groningen), [[Heerlijkheid Friesland|Friesland]], [[Heerlijkheid Overijssel|Overijssel]], [[Hertogdom Gelre|Gelderland]], [[Heerlijkheid Utrecht|Utrecht]], [[Graafschap Holland|Holland]], [[Staten van Zeeland|Zeeland]], de onafhankelijkheid van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] uitgeroepen. Deze werd vanaf 1609 bij het begin van het [[Twaalfjarig Bestand]] internationaal erkend en na de [[Vrede van Münster]] (1648) ook door Spanje. Vanaf de [[Bataafse Republiek|Franse tijd]] (1795-1813) ontwikkelde Nederland zich tot een [[natiestaat]]. De Nederlandse vorst regeerde anno 1815 ook over het huidige België en [[Luxemburg (land)|Luxemburg]], evenals een aantal overzeese gebieden ([[Nederlands-Indië]], [[Suriname (kolonie)|Suriname]] en de [[Curaçao en Onderhorigheden|Nederlandse Antillen]]). België werd echter onafhankelijk na de [[Belgische Revolutie]] in 1830 en Luxemburg maakte zich in 1890 los van de Nederlandse Kroon. De [[Dekolonisatie (staatkundig)|dekolonisatie]] maakte in de 20e eeuw ook een einde aan de [[Nederlandse koloniën]].

De drie Caribische bijzondere gemeenten ([[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] en [[Saba]]) en de landen [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]] worden gezamenlijk aangeduid als het [[Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden]] en onderhouden een hechte band met [[Europees Nederland]]. Het geheel vormt ook na de [[staatkundige hervormingen binnen het Koninkrijk der Nederlanden]] in 2010 het [[Koninkrijk der Nederlanden]].

Politiek is Nederland sinds de [[grondwetsherziening van 1848]] een [[parlementaire democratie]] met een [[constitutionele monarchie]], een [[staatsvorm]] waarbij de macht volgens de regels gedeeld wordt door de [[Koning der Nederlanden|koning(in)]], de ministers onder wie de [[minister-president van Nederland|minister-president]] en de twee kamers van het [[Staten-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden|parlement]]. Nederland was medeoprichter van onder meer de [[Europese Unie]], de [[Groep van Tien (industrielanden)|G-10]], de [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie|NAVO]], de [[Wereldhandelsorganisatie]] en de [[Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling|OESO]]. Met België en [[Luxemburg (land)|Luxemburg]] vormt het de [[Benelux]]. Den Haag speelt een belangrijke internationale rol op juridisch gebied, als locatie voor vier internationale tribunalen en [[Europol]]. In 2009 behoorde Nederland als [[Lijst van landen naar bbp per hoofd van de bevolking|'s&nbsp;werelds zevende economie]] naar [[bruto binnenlands product|bbp]] per hoofd van de bevolking tot de meest ontwikkelde landen. Het bezette in 2013 de vierde plaats in de [[index van de menselijke ontwikkeling]]. De Nederlandse economie steunt vooral op een zeer hoog ontwikkelde [[land- en tuinbouw]]sector, de [[dienstensector]] en de [[internationale handel]], met name op de [[transito|doorvoer van goederen]] naar [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]].

== Naam ==
{{Zie ook|Zie ook [[benamingen van de Lage Landen]] en [[benamingen van Nederland]]}}

In de [[vroege middeleeuwen]] vormden de Nederlandse gewesten nog geen eenheid. In de [[Bourgondische tijd]] werden de gezamenlijke [[Lage Landen (hoofdbetekenis)|Lage Landen]] aangeduid als ''les pays de par deça'', de landen van herwaarts over, vanuit het oogpunt van de [[landsheer]], toen de [[hertog van Bourgondië]], die meestal in [[Graafschap Vlaanderen|Vlaanderen]] of [[Hertogdom Brabant|Brabant]] verbleef. Dat wilde niet veel meer zeggen dan deze landen hier, direct om ons heen. Dit in tegenstelling tot ''les pays de par delà'', de landen van derwaarts over, de landen daar, waarmee het eigenlijke Bourgondië werd bedoeld. Ook werd de benaming de lage landen (bij de zee) gebruikt.

In de vijftiende eeuw kwamen de namen ''Nederland'' en ''de Nederlande(n)'' in gebruik voor het huidige grondgebied.<ref>{{Citeer web|url=https://gtb.ivdnt.org/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M040963|titel=Nederland|bezochtdatum=|uitgever=Instituut voor de Nederlandse taal}}</ref> In tegenstelling tot onder meer [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]] en [[Engeland (hoofdbetekenis)|Engeland]] had deze naam geen etnische oorsprong, maar was het aanvankelijk een aardrijkskundige term, die slechts het onderscheid aanduidde met een hoger gelegen gebied. Samengestelde namen met ''Nieder-'' werden op allerlei plaatsen in het Duitse taalgebied gebruikt. ''Niderlant'' was in de late middeleeuwen het gebied tussen [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] en [[Rijn]], het nu Duitse [[Nederrijn (Duitse regio)|Nederrijngebied]] daarbij inbegrepen. Het gebied dat als ''Oberland'' gedacht was, begon dan ongeveer bij het hoger liggende [[Keulen (stad)|Keulen]].<br />Bij uitbreiding kon het begrip ook toepasbaar worden op de [[Rivierdelta|delta]] van [[Schelde (rivier)|Schelde]], Maas en Rijn, waarbij het in de meervoudsvorm optrad. Door het grote belang van de Lage Landen werd de benaming steeds meer specifiek voor dit gebied gehanteerd. Vanaf ongeveer 1490 werden hiermee ook de Bourgondisch-Habsburgse gewesten aangeduid. Naast Vlaanderen was de Nederlanden vanaf halverwege de zestiende eeuw waarschijnlijk de meest gebruikte naam. In het Frans was dit ''Pays-Bas'', in het Italiaans ''Paesi Bassi'' en in het Duits ''Niederlande''. In het Nederlands werd zowel het enkel- als het meervoud gebruikt, terwijl in het Frans en Engels (''Pays Bas/Low Countries'') uitsluitend het meervoud gebruikt werd.

In 1570 gebruikte de cartograaf [[Ortelius]] de benaming Neder-Germanië (Neder-Duitsland). De [[Renaissance-humanisme|humanisten]] grepen terug op de naam ''[[Gallia Belgica|Belgica]]'', ontleend aan [[Julius Caesar (hoofdbetekenis)|Julius Caesar]]. Na de [[Nederlandse Opstand|Opstand]] bleven de benamingen ''Belgium'' en ''Nederlandt'' in gebruik voor zowel de Nederlanden als geheel als voor de beide afzonderlijke staten. De kolonie [[Nieuw-Nederland]] (Engels: ''New Netherland'') heette in het Latijn ''Nova Belgica'' of ''Novum Belgium''. Voor de [[Spaanse Nederlanden|Spaanse]] en later de [[Oostenrijkse Nederlanden]] werd ook wel ''Belgium Regium'' gebruikt, terwijl met ''Belgium Foederatum'' wel de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek der Verenigde Provinciën]] werd aangeduid. Voor de Republiek werd in het buitenland steeds meer Holland als [[pars pro toto]] gebruikt, zoals eerder Vlaanderen voor de Nederlanden. Nederland werd nog in de [[Franse tijd in Nederland|Franse tijd]] en ook onder koning [[Willem I der Nederlanden|Willem I]] vertaald in het Frans als ''Belgique''. In de Franse tijd waren de officiële namen eerst de [[Bataafse Republiek]], daarna het [[Bataafs Gemenebest]] en voor de invoeging in het Franse keizerrijk het [[Koninkrijk Holland]].

== Geografisch overzicht ==
{{Zie hoofdartikel|geografie van Nederland|lijst van Nederlandse streken}}
[[Bestand:The Netherlands compared to sealevel.png|thumb|Nederland zonder [[Dijk (waterkering)|dijken]]. Ongeveer 27% van de oppervlakte van Nederland, waaronder grote delen van het dicht bevolkte en economisch belangrijke westen, ligt beneden [[Normaal Amsterdams Peil|NAP]].]]
[[Bestand:Oosterscheldekering lucht 2.jpg|thumb|De [[Oosterscheldekering]], die de [[Oosterschelde]] afsluit, gezien uit de lucht. Deze [[stormvloedkering]] is onderdeel van de [[Deltawerken]].]]
Nederland ligt in het [[West-Europa|noordwesten]] van [[Europa (werelddeel)|Europa]] en wordt begrensd door de [[Noordzee]], [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] en [[België (hoofdbetekenis)|België]]. De lengte van de [[Rijksgrens van Nederland|landsgrens]] bedraagt 1027&nbsp;km, terwijl de [[kustlijn]] 451&nbsp;km lang is. Daarnaast behoren enkele eilanden rond de Caribische Zee tot Nederland. Deze verschillen geografisch sterk van het Europese deel van Nederland en worden hier afzonderlijk behandeld.

=== Water ===
{{Zie hoofdartikel|waterstaat in Nederland}}
Nederland wordt zowel in het noorden als westen omringd door de [[Noordzee]]. In het noorden wordt een [[duin (hoofdbetekenis)|duin]]enrij gevormd door de [[Waddeneilanden]], een serie [[barrière-eiland]]en waarachter zich de ondiepe [[Waddenzee]] bevindt. Midden in het land ligt het [[IJsselmeer]] (de voormalige [[Zuiderzee (hoofdbetekenis)|Zuiderzee]]), een grote binnenzee die sinds de voltooiing van de [[Afsluitdijk]] in 1932 van de Waddenzee is afgesloten en sindsdien zoet water bevat. Andere zeearmen en [[estuarium|estuaria]] zijn de [[Dollard]] en de [[Lauwers (rivier)|Lauwers]] in het noorden en het [[Hollandsch Diep]], het [[Haringvliet (zeearm)|Haringvliet]], het [[Grevelingenmeer]] en de [[Oosterschelde|Ooster-]] en [[Westerschelde]] in het zuidwesten.
De Nederlandse kust ondervindt een dubbeldaags [[getijde (waterbeweging)|getij]] waarvan de [[amplitude]] langs de kust varieert tussen 1,5 en 2 meter. De wind kan hier een sterke invloed op hebben. Naast de verticale waterbeweging, is er ook een horizontale waterbeweging, de [[getijstroom]]. Door een gunstige zeewatertemperatuur van 3&nbsp;°C in de winter en 16&nbsp;°C in de zomer zijn vooral de Waddenzee en de Oosterschelde belangrijk als kraamkamer van onder meer [[schol (vis)|schol]], [[tong (vis)|tong]] en [[mosselen]].

Uit de [[waterbalans]] van Nederland blijkt dat vooral de toevoer via de [[Rijn]] van belang is voor Nederland. Deze voert zelfs meer dan tweemaal zoveel water aan als door neerslag wordt geleverd. Een groot deel van Nederland is gevormd uit de [[rivierdelta|delta]] van de Rijn, de [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] en de [[Schelde (rivier)|Schelde]]. De Maas en de Rijn vormen samen met de [[Waal (rivier)|Waal]], de [[Lek (rivier)|Lek]] en de [[Merwede]] bovendien de [[grote rivieren van Nederland|grote rivieren]], een rivierengebied dat een natuurlijke barrière tussen het noorden en zuiden van het land is. De [[IJssel]], soms ook tot de grote rivieren gerekend, is een vertakking van de Rijn die noordwaarts stroomt en uitmondt in het IJsselmeer. [[Meer (water)|Meren]] komen vooral in West-Nederland en Zuidwest-Friesland voor. Daarnaast zijn er door het afgraven van veen voor de turfwinning ([[vervening]]) veel plassen ontstaan. Voor de [[drinkwatervoorziening]] is met een aandeel van circa 70% vooral het [[grondwater]] van belang. Uitzondering hierop is de Randstad, die ondanks de aanwezigheid van een zoetwaterzak onder de duinen, vooral is aangewezen op [[oppervlaktewater]].

De eeuwenlange strijd tegen het water heeft een duidelijke invloed gehad op de inrichting van Nederland. Door overstromingen en menselijk ingrijpen is de kustlijn in de loop van de geschiedenis aanzienlijk veranderd. Ingrijpende rampen waren de [[stormvloed van 1134]], waarbij Zeeland in een [[archipel]] veranderde, de [[Sint-Luciavloed|Sint-Luciavloed (1287)]], de [[Sint-Elisabethsvloed (1421)]] en als laatste de [[watersnood van 1953|watersnoodramp van 1953]]. Bij overstromingen ontstonden nieuwe zeearmen of getijdengebieden op de plek waar eerder land lag. Om het land tegen het water te beschermen worden al sinds de middeleeuwen langs de kust en de rivieren [[dijk (waterkering)|dijken]] aangelegd.<ref>{{aut|Netten, H. van}}, ''[http://www.geologievannederland.nl/landschap/vormende-krachten/mens--handige-kracht Mens - Handige kracht in het landschap]'', Geologie van Nederland</ref> Een ander project in de strijd tegen het water zijn de [[Deltawerken]], die zijn aangelegd tussen 1958 en 1997. Het hele Deltaplan omvatte het ophogen van meer dan 3000 kilometer [[zeedijk]] en meer dan 10.000 kilometer [[Dijk (waterkering)|binnendijk]] langs kanalen en rivieren tot [[deltahoogte]]. Ook werden de zee-armen die in de loop der tijd in het zuidwesten van Nederland waren ontstaan door dijken van de zee afgesloten. Een andere vorm van menselijk ingrijpen in de natuur zijn de grote stukken land die door de mens zijn drooggelegd en gewonnen op het water, de zogenaamde [[polder (hoofdbetekenis)|polder]]s. Bij voormalige meren of plassen worden deze nieuwe stukken land [[droogmakerij]]en genoemd. De grootste polders zijn de [[Zuiderzeewerken]], die in de 20e eeuw zijn aangelegd en gezamenlijk meer dan 2500 vierkante kilometer nieuw land beslaan.

=== Geologie ===
{{Zie hoofdartikel|ontstaan van de Nederlandse ondergrond|geologie van Nederland en Vlaanderen}}
[[Bestand:The Netherlands - Sentinel-1A satellite.jpg|thumb|Radarbeeld van een groot deel van Nederland samengesteld uit 3 opnamestroken van de satelliet [[Sentinel-1|Sentinel-1A]] uit maart 2015.]]
Het tegenwoordige Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 150.000 jaar. De geologische structuur van de Nederlandse [[Ondergrond (geologie)|ondergrond]] wordt gekenmerkt door een serie [[horst (geologie)|horsten]] en [[slenk (geologie)|slenken]], die onderdeel vormen van een grote [[tektoniek|tektonische]] structuur die dwars door Europa loopt, van de [[Middellandse Zee]] bij [[Marseille]] tot onder de Noordzee. Het zuidoosten van het land ligt boven het [[Beneden-Rijnslenk]]ensysteem, waar nog steeds verzakkingen in de [[aardkorst]] plaatsvinden. In [[aardbeving Roermond 1992|1992]] ([[Roermond (stad)|Roermond]]) en [[aardbeving Aken 2002|2002]] ([[Aken (stad)|Aken]], net over de grens) vonden hier nog kleine [[aardbeving]]en plaats. De Beneden-Rijnslenk gaat in het westen van Nederland over in het [[West-Nederlands Bekken]], dat op zijn beurt overgaat in vergelijkbare slenkstructuren in de ondergrond onder de Noordzee.

Zoals de naam van het land al aangeeft, is Nederland laag gelegen. Het grootste gedeelte van Nederland bestaat uit een [[kustvlakte]] die [[geologie|geologisch]] gezien tot het [[Noordzeebekken]] behoort, een groot [[Bekken (geologie)|geologisch bekken]] waarvan de [[Noordzee]] zelf het centrale deel vormt. Het Noordzeebekken vormde zich vanaf het [[Krijt (periode)|Krijt]], ongeveer 60 miljoen jaar geleden. Hoewel er actievere en minder actieve fasen waren, vond gedurende deze tijd in dit bekken [[bodemdaling]] en [[sedimentatie]] plaats. De randen van het Noordzeebekken vormden, tot de mens de laatste duizend jaar een belangrijke invloed op het landschap werd, een voorbeeld van een zich op natuurlijke wijze ontwikkelend kustgebied. Terwijl het centrale deel van de Noordzee bedekt is door de zee zelf, worden de randen opgeëist door [[rivierdelta|delta's]] van de grote rivieren die in de zee uitmonden. Op de overgang tussen water en land vormden zich door de werking van de zee [[strand (kust)|stranden]], [[duin (hoofdbetekenis)|duin]]en en [[wad]]dengebieden. De kustvlaktes, die zich door de afzetting van het [[fluviatiel sediment|riviersediment]] vormden, bevatten ook [[moeras]]sen en [[meer (water)|meren]].

Verreweg het meeste gesteente dat in Nederland [[Dagzomen|dagzoomt]] is afgezet tijdens het [[Kwartair]]. De [[Formatie (stratigrafie)|formaties]] van de [[Boven-Noordzee Groep]] vormen het grootste deel van het oppervlak van Nederland. Belangrijke formaties zijn de [[Formatie van Naaldwijk]], waarvan het zand en de klei in een groot deel van het westen en het noorden van Nederland aan de oppervlakte ligt en de uit veen bestaande [[Formatie van Nieuwkoop]]. Het zand van de [[Formatie van Boxtel]] is te vinden in het oosten en zuiden, terwijl rond de rivieren de afzettingen van de [[Formatie van Echteld]] zijn te vinden. Alleen op kleine plekken komen oudere gesteenten aan het oppervlak. Een uitzondering is Zuid-Limburg, waar het [[Krijt (periode)|Krijt]] op veel plekken aan het oppervlak ligt. Alle gesteenten uit de laatste 65 miljoen jaar, het Kwartair en [[Tertiair]] samen, zijn de [[Noordzee Supergroep]]. Deze kan in de slenken vele tientallen kilometers dik zijn en is op de horsten ook nog steeds kilometers dik.

Zoals in grote delen van West-Europa, bevindt zich in het Nederlandse [[Carboon (periode)|Carboon]] [[steenkool]], die in Zuid-Limburg tot halverwege vorige eeuw door de [[mijnbouw]] gewonnen werd. In de ondergrond van het West-Nederlands Bekken en onder de Noordzee wordt ook [[aardolie]] gewonnen, hoewel dit beperkt is vergeleken met de veel grotere [[Noorwegen|Noorse]] reserves onder de noordelijke Noordzee. Er zijn twee soorten [[aardgas]] in de Nederlandse ondergrond te vinden: [[droog aardgas]], dat samen met de steenkool is ontstaan (voornamelijk in het Carboon) en [[nat aardgas]], dat samen met [[aardolie]] is ontstaan, voornamelijk in het Krijt. De eerste soort komt vooral onder het land voor, de tweede soort onder de Noordzee en in het West-Nederlands Bekken. Het grootste Nederlandse [[Reservoir (geologie)|gasreservoir]] is het [[aardgasveld van Slochteren]] in het noorden van het land. De [[Slochteren Formatie]] maakt onderdeel uit van de [[Rotliegend|Boven Rotliegend Groep]].

=== Landschap ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse landschappen}}
Het landschap van Nederland is bijna overal vlak. Geringe hoogteverschillen komen voor in het oosten en zuiden van het land, grotendeels veroorzaakt tijdens de voorlaatste ijstijd, het [[Saalien]] van 238.000 tot 128.000 jaar geleden. De ijskap reikte zo ver naar het zuiden, dat het noorden van Nederland door [[gletsjer]]s bedekt werd. Dit dwong de [[grote rivieren van Nederland|grote rivieren]] hun loop te verleggen tot de huidige oost-west lopende ligging. Tegelijkertijd werkte de stuwende kracht en het gewicht van de gletsjertongen op de ondergrond. Dit zorgde voor het ontstaan van een afwisseling van [[stuwwal]]len, zoals de [[Utrechtse Heuvelrug (stuwwal)|Utrechtse Heuvelrug]], de [[Veluwe (hoofdbetekenis)|Veluwe]], de [[Nationaal Park Sallandse Heuvelrug|Sallandse Heuvelrug]] en [[glaciaal bekken|glaciale bekkens]], zoals de [[Eemvallei]] en de [[IJsseldal|IJsselvallei]].

[[Bestand:Haarlemmermeerpolder.jpg|thumb|links|De [[Haarlemmermeer]] is een [[droogmakerij]], een door mensen bemalen watervlakte en daarmee de ultieme vorm van een [[cultuurlandschap]]]]
Alleen het uiterste zuiden van de provincie Limburg ([[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburg]]) vertoont significante reliëfverschillen. De 323 meter hoge [[Vaalserberg]] in Limburg, met als top het [[Drielandenpunt (Vaals)|Drielandenpunt]] met Duitsland en België, is de hoogste heuvel van (Europees) Nederland. Het [[laagste punt van Nederland]] bevindt zich in de buurt van [[Nieuwerkerk aan den IJssel]] en bevindt zich 6,76 meter onder NAP.

Het Nederlandse landschap bestaat grotendeels uit [[cultuurlandschap]]pen en daarnaast uit beheerde natuurgebieden. In de afgelopen eeuwen is de levende natuur niet alleen veranderd, maar door verkleining en versnippering van de leefgebieden en milieuvervuiling in kwaliteit en kwantiteit ook achteruitgegaan. Via natuurbeleid en de activiteiten van particulieren wordt geprobeerd het tij te keren, onder andere via [[Natuurontwikkelingsvisie|natuurontwikkeling]] en het herstel van min of meer oorspronkelijke landschappen. Dergelijke natuurontwikkelingsgebieden vinden we bijvoorbeeld langs de grote rivieren, onder andere bij de [[Gelderse Poort (natuurgebied)|Gelderse Poort]]. Daarnaast zijn er in Nederland vele oudere [[natuurgebied]]en met onder meer [[Bos (begroeiing)|bos]], [[duin (hoofdbetekenis)|duin]] en [[heide (vegetatie)|heide]]. Er zijn bovendien eenentwintig [[Lijst van nationale parken in Nederland|nationale parken]], waarvan het Zeeuws [[Nationaal Park Oosterschelde]] het grootste is en [[Nationaal Park Veluwezoom|Veluwezoom]] en [[Nationaal Park De Hoge Veluwe|De Hoge Veluwe]] in Gelderland de oudste zijn.

Het Nederlandse landschap kan worden ingedeeld op verschillen in [[substraat (geologie)|substraat]], [[bodem]], [[Waterbeheer|waterhuishouding]] en de ontginningsgeschiedenis. Het grootste deel van het oppervlak van Nederland bestaat uit de [[Boven-Noordzee Groep]]. Belangrijke landschapstypen zijn het [[duin (hoofdbetekenis)|duin]]landschap, het [[Rivierlandschap (term)|rivierlandschap]], het [[zeeklei]]landschap, het [[veenlandschap]], het [[zandlandschap]] en het [[krijt-lösslandschap]]. Andere indelingen leggen meer de nadruk op de cultuurhistorie. Zo onderscheidt men bijvoorbeeld het [[esdorp]]enlandschap en het [[terp]]enlandschap. In zogenaamde nationale landschappen worden belangrijke cultuurlandschappen beschermd zoals het [[Groene Hart]] in de Randstad.

=== Klimaat ===
{{Zie hoofdartikel|klimaat van Nederland}}
[[Bestand:Canaux d'Amsterdam.jpg|thumb|Sneeuw, zoals hier in Amsterdam, is tijdens de Nederlandse winters geen ongebruikelijk fenomeen]]
Nederland heeft een zogenaamd [[Klimaatclassificatie van Köppen|Cfb-klimaat]], een [[Gematigd klimaat|gematigd]] [[zeeklimaat]] met milde [[winter (hoofdbetekenis)|winter]]s en koele [[zomer (hoofdbetekenis)|zomer]]s. Het [[klimaat]] wordt beïnvloed door de [[Noordzee]] die het gehele jaar de temperatuur matigt, waarbij zowel de dagelijkse als jaarlijkse temperatuurschommelingen toenemen richting het oosten. Hoewel er de laatste decennia een stijging van de gemiddelde temperatuur is waar te nemen, is door de grote natuurlijke temperatuurfluctuaties nog niet met zekerheid te zeggen of dit het gevolg is van een versterkt [[broeikaseffect]] en rechtstreeks samenhangt met de wereldwijde [[opwarming van de Aarde|opwarming]].

Met circa 1600 zonuren heeft de kust de meeste zonuren, terwijl de Achterhoek met ongeveer 1450 uur de minste zonneschijn heeft. Ondanks het imago van regenland, [[Regen (neerslag)|regent]] het gemiddeld slechts 8% van de tijd. In de zomer is er vooral op grasland een [[verdampingsoverschot]], maar gemiddeld is er jaarlijks een [[neerslagoverschot]], het grootst op de Veluwe. Het natst zijn de Veluwe, Drenthe en Zuid-Limburg, het droogst het centrale deel van Limburg met minder dan 700&nbsp;mm.

{{Tabel weergemiddelden
| locatie = De Bilt (1991-2020), extremen voor heel Nederland (1901-heden)
| bron = KNMI<ref>[https://www.knmi.nl/klimaat-viewer weergemiddelden] en [http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn260/5-extremen/260_extremen.pdf extremen] (1971-2000)</ref>
| jan_gem  = 3.6 | jan_gem_ns  = 70.8
| feb_gem  = 3.9 | feb_gem_ns  = 63.1
| mrt_gem  = 6.5 | mrt_gem_ns  = 57.8
| apr_gem  = 9.8 | apr_gem_ns  = 41.6
| mei_gem  = 13.4 | mei_gem_ns  = 59.3
| jun_gem  = 16.2 | jun_gem_ns  = 70.5
| jul_gem  = 18.3 | jul_gem_ns  = 85.2
| aug_gem  = 17.9 | aug_gem_ns  = 83.6
| sep_gem  = 14.7 | sep_gem_ns  = 77.9
| okt_gem  = 10.9 | okt_gem_ns  = 81.1
| nov_gem  = 7.0 | nov_gem_ns  = 80.0
| dec_gem  = 4.2 | dec_gem_ns  = 83.8
| jaar_gem = 10.5 | jaar_gem_ns = 854.7
| jan_gem_min  = 0.9 | jan_gem_max  = 6.1
| feb_gem_min  = 0.7 | feb_gem_max  = 7.0
| mrt_gem_min  = 2.4 | mrt_gem_max  = 10.5
| apr_gem_min  = 4.5 | apr_gem_max  = 14.8
| mei_gem_min  = 8.0 | mei_gem_max  = 18.3
| jun_gem_min  = 10.8 | jun_gem_max  = 20.9
| jul_gem_min  = 13.0 | jul_gem_max  = 23.1
| aug_gem_min  = 12.5 | aug_gem_max  = 22.9
| sep_gem_min  = 10.0 | sep_gem_max  = 19.5
| okt_gem_min  = 7.1 | okt_gem_max  = 14.8
| nov_gem_min  = 3.9 | nov_gem_max  = 9.9
| dec_gem_min  = 1.6 | dec_gem_max  = 6.7
| jaar_gem_min = 6.3 | jaar_gem_max = 14.5
| jan_a_min  = -27.4 | jan_a_max  = 17.2
| feb_a_min  = -26.8 | feb_a_max  = 20.5
| mrt_a_min  = -20.7 | mrt_a_max  = 26.1
| apr_a_min  = -9.4 | apr_a_max  = 32.2
| mei_a_min  = -5.4 | mei_a_max  = 35.6
| jun_a_min  = -1.2 | jun_a_max  = 38.4
| jul_a_min  = 0.7 | jul_a_max  = 40.7
| aug_a_min  = 1.3 | aug_a_max  = 38.6
| sep_a_min  = -3.7 | sep_a_max  = 35.2
| okt_a_min  = -8.5 | okt_a_max  = 30.1
| nov_a_min  = -14.4 | nov_a_max  = 22.0
| dec_a_min  = -22.3 | dec_a_max  = 17.8
| jaar_a_min = -27.4 | jaar_a_max = 40.7
}}

=== Flora en fauna ===
{{Zie hoofdartikel|flora en fauna in Nederland}}
[[Bestand:Collared.dove.jpg|thumb|Pas sinds 1949 komt de [[Turkse tortel]] in Nederland voor]]

De flora en fauna van Nederland zijn relatief goed onderzocht. Er is een lange traditie van floristisch en faunistisch onderzoek, dat uitgevoerd wordt door organisaties als [[Sovon|SOVON]], [[Floron|FLORON]] en [[De Vlinderstichting]]. Sommige verenigingen voor natuurstudie zijn al meer dan honderd jaar actief, zoals de [[Nederlandse Entomologische Vereniging]], de [[Vogelbescherming Nederland]], de [[Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging]] (Vereniging voor veldbiologie) en de [[Nederlandse Mycologische Vereniging]]. Het is bekend dat Nederland relatief erg soortenarm is, deels als gevolg van de [[glaciaal (tijdperk)|IJstijd]]en en deels vanwege de eenvormige geografie. Van de hogere plantensoorten komt de helft uitsluitend voor in twee uitzonderlijke gebieden: Zuid-Limburg en Oostvoorne. Het belangrijkste natuurgebied is de [[Waddenzee]], of, als alleen het landoppervlak beschouwd wordt, het duingebied.

Menselijk ingrijpen, zowel direct (kap van bossen, ontginningen, wegenaanleg, etc) als indirect ([[eutrofiëring|overbemesting]]) heeft grote invloed op het huidige landschap, de flora en de fauna. Veel dier- en plantensoorten dreigen te verdwijnen. Om dit te voorkomen zijn zogenaamde [[rode lijst]]en gemaakt waarop de meest bedreigde soorten staan. Sommige soorten passen zich juist aan aan de menselijke cultuur, zoals de [[merel]] en de [[koolmees]].

In Nederland worden zogenaamde [[floradistrict]]en onderscheiden op grond van verschillen in klimaat, bodem en waterhuishouding; deze districten hebben eigen plantensoorten. De 23e druk van de standaardflora ''[[Heukels' Flora van Nederland]]'' hanteert 15 floradistricten, die dan meest worden ingedeeld bij de West-Europese floraregio. In Nederland komen circa 1400 tot 1700 soorten hogere planten voor en 600 soorten mossen. Daarnaast zijn er duizenden soorten die niet meer tot de planten worden gerekend zoals zo'n 5000 soorten [[Paddenstoel (schimmel)|paddenstoelen]] (macrofungi) of andere schimmels en een paar duizend soorten korstmossen en algen.

Ook voor een aantal dieren worden geografische districten onderscheiden, zoals voor onder andere [[broedvogel]]s. In Nederland komen ruim 50 soorten zoogdieren voor, zo'n 600 soorten broed- en [[trekvogel]]s, tientallen vissoorten, ruim 50 dagvlinders (bij 2000 totaal aan vlinders) en duizenden [[ongewervelden]]. Ondanks de geringe afmetingen heeft Nederland toch [[endemie (biogeografie)|endemische]] dieren (die alleen in Nederland voorkomen), zoals de [[Grote vuurvlinder (ondersoort)|Grote vuurvlinder]] en [[Noordse woelmuis|''Microtus oeconomus arenicola'']] (een [[ondersoort]] van de [[Noordse woelmuis]]).

Door de ligging in Europa en het intensieve verkeer is er een regelmatige aanvoer van [[adventief (biogeografie)|adventieven]], die zich soms met enig succes vestigen, zoals de [[halsbandparkiet]] en de [[driehoeksmossel]], maar slechts vrij zelden een permanente plaag vormen; mogelijke uitzonderingen zijn de [[waterpest]] en de [[Amerikaanse vogelkers]]. De soorten die hier voorkomen zijn bijna allemaal relatieve nieuwkomers (van na de IJstijden); zo zijn het [[konijn (dier)|konijn]], de [[fazant]] en de [[tamme kastanje]] in historische tijden ingevoerd. De hier algemene soorten zijn erg concurrentiekrachtig.

Er is met enig succes [[nieuwe natuur]] aangelegd, met name in het gebied de [[Oostvaardersplassen]], waar veel soorten gedijen. Er wordt geprobeerd soorten die hier in historische tijden zijn uitgeroeid opnieuw te introduceren, soms met succes, zoals de [[raaf (dier)|raaf]] en de [[bever (soort)|bever]]. Van andere soorten zoals de [[otter (dier)|otter]] blijft het resultaat onzeker. Dit laatste geldt voor een Europees project voor herintroductie van de [[Atlantische zalm|zalm]]. De [[Europese Zeearend|zeearend]] vestigt zich, zij het aarzelend, op eigen gelegenheid. Terugkeer van wat grotere roofdieren als de [[wolf (hoofdbetekenis)|wolf]] en de [[Euraziatische lynx|lynx]] blijft controversieel. Dit geldt ook voor herintroductie van plantensoorten door zaaien en herstel van natuurgebieden door ingrepen als bekalken (om de verzuring tegen te gaan).

=== Caribisch Nederland ===
[[Bestand:Knuku Bonaire.jpg|thumb|Bonaire heeft een [[steppeklimaat]]]]
[[Bestand:Quill dormant vulcano.jpg|thumb|[[The Quill]] torent boven Sint Eustatius uit]]
De Caribische eilanden [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] (BES-eilanden) behoren staatkundig tot Nederland. Zij worden gezamenlijk wel als [[Caribisch Nederland]] aangeduid. Hun geografie verschilt aanzienlijk van die van het Europese deel van Nederland. Onderling zijn er ook verschillen, met name tussen enerzijds het benedenwindse eiland [[Bonaire]] en anderzijds de bovenwindse eilanden Sint Eustatius en Saba.

Het eiland [[Bonaire]] maakt deel uit van de [[Benedenwindse Eilanden (Kleine Antillen)|benedenwindse eilanden]] van de Kleine Antillen. Deze eilanden, die naast Bonaire ook [[Aruba]], [[Curaçao (hoofdbetekenis)|Curaçao]] en de [[Federale gebieden|Venezolaanse eilanden]] omvatten, liggen vlak voor de kust van Venezuela. Aangenomen wordt dat ze evenals de bovenwindse eilanden van vulkanische oorsprong zijn, maar alleen de oudste gesteenten zijn vulkanisch en het grootste deel van de eilanden bestaat uit [[kalksteen|kalkachtig]] gesteente. Het klimaat op het westelijke deel van deze eilanden is vergelijkbaar met dat van het nabijgelegen vasteland, semi-aride tot aride. Bonaire heeft een BS-klimaat ([[steppeklimaat]]) in de classificatie van Köppen.

De eilanden [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] behoren tot de [[Bovenwindse Eilanden (Kleine Antillen)|bovenwindse eilanden]] van de [[Kleine Antillen]]. Deze bovenwindse eilanden, waartoe ook [[Sint Maarten (eiland)|Sint Maarten]] behoort, vormen een langgerekte groep, die zich uitstrekt tussen [[Puerto Rico (hoofdbetekenis)|Puerto Rico]] en de [[Venezuela|Venezolaanse]] kust. De groep bestaat uit twee bogen, die zijn ontstaan door [[subductie]] van de [[Zuid-Amerikaanse Plaat]] onder de [[Caribische Plaat]]. De eilanden hebben hun ontstaan dan ook te danken aan [[vulkanisme|vulkanische activiteit]]. De binnenste boog, waartoe Sint Eustatius en Saba behoren, is vulkanisch nog enigszins actief. De beide eilanden worden gedomineerd door een [[slapende vulkaan]] die het hoogste punt van ieder van de eilanden vormt. [[The Quill]] op Sint Eustatius heeft een hoogte van 601 meter en het hoogste punt van Saba, [[Mount Scenery]], is met 887 meter ook het hoogste punt op Nederlands grondgebied (en in het gehele Koninkrijk der Nederlanden).

Het klimaat op de twee Bovenwindse eilanden kan, afhankelijk van de hoogte, in de [[klimaatclassificatie van Köppen]] worden ingedeeld als Aw ([[tropisch savanneklimaat]]) in de laaggelegen gebieden tot Am ([[moessonklimaat]]) in de hoger gelegen gebieden, met Af ([[tropisch regenwoudklimaat]]) op Mount Scenery en wellicht ook op The Quill.<ref>Freitas, J.A. de; Rojer, A.C.; Nijhof, B.S.J.; Debrot, A.O.: [http://www.wageningenur.nl/nl/Publicatie-details.htm?publicationId=publication-way-343236353138 A landscape ecological vegetation map of Sint Eustatius (Lesser Antilles)], IMARES, Den Helder, 2012.</ref>

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|geschiedenis van Nederland}}
{{Zijbalk geschiedenis Nederland
| afbeelding=Pieter Bruegel d. Ä. 093.jpg
| titel=''Winterlandschap met schaatsers en vogelknip'', [[Pieter Bruegel de Oude]], 1565
}}
De bewoningsgeschiedenis van Nederland is sterk verbonden met het [[ontstaan van de Nederlandse ondergrond]]. De omgeving veranderde niet alleen door de verdrinkingsgeschiedenis van de [[Schelde (rivier)|Schelde]], [[Rijn]], [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] en [[Eems]] tijdens het [[Holoceen]], maar andersom is bewoning van grote invloed geweest op het huidige Nederlandse landschap met [[polder (hoofdbetekenis)|polder]]s en [[dijk (waterkering)|dijken]], met name in de laatste 1000 jaar.

De [[Dilemma van de collectieve actie|noodgedwongen collectiviteit]] zorgde voor een bestuur en mentaliteit die mede bijdroegen tot het latere succes van de Nederlandse [[handel (economie)|handel]], waarbij ook de geografisch gunstige ligging aan zee en waterwegen van groot belang was. De Nederlandse gewesten hebben door de geschiedenis heen wisselende onderlinge relaties gehad, soms samenwerkend, soms rivaliserend. Belangrijke keerpunten zijn de [[Nederlandse Opstand|Opstand]] met zijn [[Plakkaat van Verlatinghe|onafhankelijkheidsverklaring]] die voorafging aan een periode van grote voorspoed, een lange periode van verval en in 1795 de [[Franse revolutionaire en napoleontische oorlogen|Franse inval]] die het einde betekende van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek]]. Als het [[Koninkrijk der Nederlanden]] bestaat Nederland sinds 1814 en in min of meer de huidige vorm vanaf 1830 na de [[Belgische Revolutie]].

=== Pre- en protohistorie ===
{{Zie hoofdartikel|prehistorisch Nederland}}
Met het einde van de laatste [[Glaciaal (tijdperk)|ijstijd]] begon het huidige [[Geologisch tijdperk|tijdperk]], het [[Holoceen]] (9700 v.Chr. - heden). Hierin steeg de temperatuur met een [[zeespiegelstijging]] tot gevolg en het volstromen van de Noordzee. De moerassige [[rivierdelta]] die later Nederland genoemd zou worden, was echter nog weinig aantrekkelijk en bewoning bleef aanvankelijk beperkt tot passerende [[jager-verzamelaar]]s. Vanuit [[Zuidwest-Azië]] verspreidde de [[landbouw]] zich tussen 8000 en 6700 jaar geleden over geheel Europa. Als randgebied begon het [[neolithicum]] in de delta relatief laat en dan nog vooral op de hogere [[löss]]gronden. Nederzettingen begonnen zich te vormen, maar steden zoals die zich in het centrum van de [[Oude Wereld|oude wereld]] voorzichtig begonnen te vormen, waren nog ver weg.

Door de introductie van nieuwe technologieën als [[metaalbewerking]] kon voedsel efficiënter vergaard worden, wat een elite vrijmaakte die zich bezighield met andere zaken. De belangrijkste specialisatie was die van [[Animisme (religie)|spirituele leiders]] die gevaren konden duiden of zelfs afwenden. Rondom hen ontstonden centra van toenemende [[welvaart]], aanvankelijk om de goden tevreden te stellen. Ter bescherming werden tijdelijk krijgers als leider aangesteld die echter gaandeweg meer macht verkregen. Relatief [[Egalitarisme|egalitaire]] samenlevingen werden op die manier [[adel (hoofdbetekenis)|adel]]lijk met een aristocratisch bestuur. Dit gold onder meer voor de [[Kelten]] voor wie het latere Nederland een randgebied was en de [[La Tène-periode|La Tène-cultuur]] daarna (ca. 450 v.Chr. tot de [[Romeinen in Nederland|Romeinse periode]] in de eerste eeuw v.Chr.). Aangetrokken door Keltische welvaart, trokken in de tweede eeuw voor Christus [[Germanen]] — waarvan overigens het onderscheid met de Kelten niet goed duidelijk is — naar het westen.

Met de komst van de Romeinen in 57 v.Chr. begon de [[protohistorie]] van de [[Lage Landen (hoofdbetekenis)|Lage Landen]]. Na aanvankelijke pogingen om het rijk uit te breiden tot aan de [[Elbe (rivier)|Elbe]], werd vanaf 47 n.Chr. de [[Rijn]] de noordgrens of ''[[Limes (Romeinse Rijk)|limes]]''. Na de onderdrukking van de [[Bataafse Opstand]] in het [[vierkeizerjaar]] (68 - 69) was het gedurende twee eeuwen, tot ongeveer 250, rustig in de Rijnprovincies. Met de opname in het Romeinse Rijk brak een periode van economische expansie en sterke bevolkingstoename, de ''[[pax Romana]]'', aan. Door de uitbreiding van het wegennet en de scheepvaart nam de [[vervoer|mobiliteit]] en daarmee de handel toe, geholpen door de toenemende beschikbaarheid van [[Munt (betaalmiddel)|muntgeld]]. Het [[Romeinse religie|Romeinse pantheon]] werd geïntroduceerd, maar voordat het [[christendom]] de overheersende godsdienst werd, was er vooral een mengelmoes van [[Heidendom|heidense culten]].

=== Middeleeuwen (400-1500) ===
De Germaanse druk op de limes nam echter toe. De [[Grote Volksverhuizing|volksverhuizingen]], die al met al zo'n twee eeuwen duurden, luidden een periode van instabiliteit in. In 406 werd de Rijngrens doorbroken. Er volgde een periode van neergang, waarvan het Romeinse Rijk zich niet meer herstelde en versnippering van Europa die tot op heden herkenbaar is. De bevolking en de handel namen af; geld raakte in onbruik.

Keizer [[Karel de Grote (hoofdbetekenis)|Karel de Grote]] (768-814) wist naast de [[Friezen]] in het noorden uiteindelijk ook de [[Saksen (volk)|Saksen]] in het oosten aan zich te onderwerpen; de [[tweede kerstening]] vond plaats. In de volgende eeuwen zou het christelijk geloof zich aanpassen en volledig doordringen in de samenleving. Onder Karel de Grote waren de Lage Landen geen randgebied meer, maar lagen zij nabij het centrum van het [[Frankische Rijk|Frankische rijk]].

Het [[leenstelsel (bestuursvorm)|leenstelsel]] — waarbij [[vazal]]len bij ontbreken van een [[geldeconomie]] beloond werden door hun grond in leen te geven — verzwakte het centraal gezag. Ten gevolge van invallen van de [[Vikingen]] en delingen van het [[Frankische Rijk]] was het een instabiele periode. In de tiende eeuw kwam er een einde aan de invasies van Europa door Vikingen, [[Moren]] en Aziatische [[steppevolk]]eren. De hierop volgende stabiliteit had vanaf de elfde eeuw een expansiebeweging tot gevolg. Venen en moerassen werden drooggelegd, bossen gerooid en grond werd ontgonnen. Door verbeteringen in de landbouw konden meer mensen zich aan het primaire productieproces onttrekken

Nu de dreiging van buitenaf was weggevallen, richtte de klasse van krijgers zich tegen elkaar en de lokale bevolking. Een aantal feodale heren wist hun gezag uit te breiden ten koste van hun buren. Uit een onoverzichtelijke lappendeken van gebiedjes ontwikkelden zich wereldlijke en geestelijke [[Landsheerlijkheid|landsheerlijkheden]]. Het [[graafschap Vlaanderen]] onder de aanvankelijk zwakke koning van [[koninkrijk Frankrijk|Frankrijk]] was lange tijd het belangrijkste gewest. In [[Neder-Lotharingen|Lotharingen]] was de [[Heilige Roomse Rijk|Duitse]] keizer een stuk machtiger, doordat hij met het [[rijkskerkenstelsel]] bisschoppen met wereldlijke macht bedeelde en daarmee dynastievorming tegenging. Desondanks groeiden de wereldlijke landsheerlijkheden vanaf ca. 1100 uit tot praktisch onafhankelijke vorstendommen.

[[Bestand:Verovering van Rhenen.jpg|thumb|''De verovering van [[Rhenen]] door [[Johan II van Kleef|Jan II van Kleef]] in 1499'', Meester van Rhenen<br />De hertogen, graven en andere heren betwistten de zwakke macht van de [[Koning van Duitsland|keizer]], maar ook elkaar. De relatieve onafhankelijkheid ten opzichte van de keizer was voor het gewone volk niet noodzakelijkerwijs een zegen]]
De [[bevolkingsgroei]] in deze periode had zijn weerslag op de handel en daarmee op de [[stad|steden]], die vooral door hun muren een machtsfactor van betekenis werden. Dit was het begin van de afbraak van het feodale stelsel. De steden waren niet alleen een inkomstenbron voor de landsheer, maar werden later ook een concurrerende machtsfactor. In gebieden met weinig steden bleef de [[Adel (klasse)|adel]] echter nog eeuwenlang een belangrijke rol spelen. Er ontstond een structuur om het werk aan de [[dijk (waterkering)|dijken]] en [[sluis (waterbouwkunde)|sluizen]] te coördineren, waartoe [[Waterschap (Nederland)|waterschappen]] en heemraadschappen werden opgericht. Door dit alles veranderde de sociale en economische structuur en kon men zich ook gaan richten op de visserij, de [[Lakenindustrie|lakennijverheid]] en overzeese handel. Met de groeiende macht van de [[burgerij]] werd het culturele monopolie van de [[Rooms-Katholieke Kerk|Kerk]] doorbroken. Tijdens deze [[renaissance van de twaalfde eeuw]], de culturele opleving in deze periode, werden ook de eerste [[school (instelling)|scholen]] en [[universiteit]]en gesticht.

De veertiende eeuw was voor Europa een periode van crises in velerlei opzicht, met onder andere de [[Zwarte Dood]] (1347-1351) en de [[Honderdjarige Oorlog]]. In economisch opzicht was er zelfs sprake van een algemene malaise die tot ca. 1475 duurde. Voor de Nederlanden ging dit echter niet op en was er eerder sprake van economische expansie.

De expansiedrang van de landsheren uitte zich in verscheidene onderlinge oorlogen, maar vooral de [[huwelijkspolitiek]] zorgde ervoor — vaak door toevalligheden — dat grote delen van de Lage Landen onder buitenlandse vorstenhuizen vielen. Het succes van de huwelijkspolitiek bleek vooral bij de hertogen van [[Hertogdom Bourgondië|Bourgondië]]. Die wisten tussen 1384 en 1428 een aantal noordelijke en vrijwel alle zuidelijke gebieden voor het eerst sinds de Karolingische tijd te verenigen.

Onder de [[Bourgondische tijd|Bourgondiërs]] werd getracht meer greep te krijgen op de [[Particularisme|particularistische]] gewesten. Ondanks de interne zwakheden en lokaal opspelende onrust profiteerden de gewesten van het wegvallen van de onderlinge rivaliteit van de voorgaande eeuwen en begon er een periode van welvaart.

=== Van Spaanse overheersing naar onafhankelijkheid (16e eeuw) ===
Ook voor de [[Habsburgers]] daarna waren de economische sterke Nederlanden van belang. Onder [[keizer Karel V]] (1515-1555) werd het gebied onderdeel van het [[Spaanse Rijk|Spaanse wereldrijk]]. Het zwaartepunt verschoof naar vooral Spanje, waarbij het bestuur van de Nederlanden werd overgelaten aan een [[landvoogd]]. Dat de Nederlanden deel uitmaakten van het Habsburgse rijk betekende ook dat deze gewesten betrokken raakten in reeds lang aan de gang zijnde [[Italiaanse Oorlogen]] tussen Frankrijk en de Habsburgers. Frankrijk zag zich, nadat Karel V ook koning van [[Spanje (personele unie)|Spanje]] geworden was, voor een groot deel omsingeld door het [[huis Habsburg]]. De Italiaanse Oorlogen beheersten de Europese politiek tot aan 1559 en de Frans-Habsburgse rivaliteit nog twee eeuwen langer. De zogenoemde [[Zeventien Provinciën|XVII Provinciën]] werden in deze periode tot een vergaand onafhankelijke eenheid gemaakt.

De protestantse [[reformatie]] sloeg vanaf het midden van de eeuw aan in dit gebied, dat al lang een kritische houding aannam ten opzichte van de rooms-katholieke kerk. In economisch en [[demografie|demografisch]] opzicht was er vanaf het einde van de vijftiende eeuw sprake van een sterke groei. De oorlogen, met hoge belastingen en handelsblokkades als gevolg, drukten echter zwaar op de bevolking. Deze keer kwam er door de reformatie en vooral de harde vervolging daarvan nog een nieuwe factor bij. Dit explosieve mengsel zou leiden tot de [[Nederlandse Opstand|Opstand]], ook wel aangeduid als de Tachtigjarige Oorlog. De eerste opstand in 1567-1568 kon nog de kop ingedrukt worden, maar het harde beleid riep opnieuw veel weerstand op. Op 1 april 1572 slaagden de [[Geuzen (Tachtigjarige Oorlog)|geuzen]] erin om [[Inname van Den Briel|Den Briel in te nemen]] en begon een tweede opstand.

Op 26 juli 1581 werd door de [[Staten-Generaal van de Nederlanden]] het op 22 juli opgestelde [[Plakkaat van Verlatinghe]] ondertekend. Hierin werd [[Filips II van Spanje|Filips II]] afgezet als heerser van de Nederlanden. Het plakkaat wordt gezien als de officiële onafhankelijkheidsverklaring die het begin inluidde van een autonoom Nederland. Hoewel de staatsvorm in de geschiedenis meerdere malen veranderd is, wordt dit door velen als het begin van Nederland gezien. De [[Beleg van Antwerpen (1584-1585)|val van Antwerpen]] in 1585 bezegelde daarna in militaire zin de scheiding van de noordelijke en zuidelijke Nederlanden. Bij gebrek aan een geschikte andere landsheer ontstond in 1588 de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek]].

=== De Republiek (17e en 18e eeuw) ===
Geholpen door de ''[[imperial overstretch]]'' die Spanje ondervond, kon de Republiek voorkomen heroverd te worden. Sterker nog, het wist maximaal te profiteren van het verschuiven van het economisch middelpunt van de [[Middellandse Zee]] naar [[West-Europa]]. Waar de noordelijke Nederlanden eerder in de schaduw stonden van de zuidelijke gewesten, nam Amsterdam na de val en blokkade van Antwerpen de plaats over als handelscentrum van Europa, terwijl [[Graafschap Holland|Holland]] de scheepvaart in Europa beheerste. Hoewel de winsten vooral in de Europese handel werden bereikt met vooral de [[moedernegotie]], de handel op de [[Oostzee]], wist ook de [[Vereenigde Oostindische Compagnie]] (VOC) grote winsten te bereiken voor de aandeelhouders. De welvaart die hiermee verkregen werd, ging gepaard met verschrikkingen tegen de lokale bevolking. Zo liet [[Jan Pieterszoon Coen]] in 1621 vrijwel alle inwoners van de [[Genocide op Banda|Banda-eilanden uitmoorden]].

De daaropvolgende [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] was een periode met een grotere politieke, culturele en economische betekenis dan ooit daarvoor of daarna in de Nederlanden. Vooral de [[Hollandse School|oude Hollandse meesters]] in de schilderkunst kenmerkten de bloei van deze periode. Deze periode zag echter ook het begin van de latere [[Nederlandse koloniën]], waarbij de Republiek na een reeks veroveringen op de Portugezen ook een aandeel had in de [[trans-Atlantische slavenhandel]]. Handelsroutes van Afrikaanse slaven liepen in de zeventiende eeuw grotendeels via [[Elmina]] in [[Ghana]] (Goudkust) naar [[Suriname]], [[Brazilië]] en de [[Caribische eilanden]]. Elmina werd in 1637 veroverd, [[Santo Antonio de Axim|Axim]] in 1642. In 1641 werd onder aanvoering van [[Cornelis Jol|Pieter Cornelisz. Jol]] ook [[Angola (hoofdbetekenis)|Angola]] veroverd. Naar schatting werden zo ruim 550.000 mensen in slavernij naar Amerika gebracht door Hollandse schepen. Deze reizen waren veelal onder erbarmelijke omstandigheden waarbij mensen onderweg stierven. Naast de persoonlijke ontberingen had dit ook een ontwrichtende uitwerking op de Afrikaanse samenlevingen. Schattingen over de directe winstgevendheid lopen uiteen, maar zonder slavernij was de kolonisatie van Amerika geheel anders verlopen. Ook in Aziatische slaven werd veelvuldig gehandeld. De slaaf was in de economie van het Nederlandse koloniale rijk in de Gouden Eeuw onmisbaar als arbeidskracht; in de tweede helft van de zeventiende eeuw bestond de helft van de inwoners van Batavia uit onvrijen.<ref>[https://web.archive.org/web/20121108191129/http://voc-kenniscentrum.nl/themas.html#Slavernij VOC-kenniscentrum, thema slavernij]</ref>

Door het economische overwicht kon Holland de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]] domineren. Zodra de belangen van Holland en [[Huis Oranje-Nassau|Oranje]] niet meer overeenkwamen, kon dit het bestuur volledig verlammen. Hoewel de overheid protestants was, bestond er [[vrijheid van geweten]], maar er was geen vrijheid van [[eredienst]]. De tolerantie was heel wat groter dan elders in Europa, maar het was een opportunistische keuze, die voorkwam dat men te maken kreeg met een exodus zoals het dogmatische Spanje had meegemaakt. De [[burgerij]] werd de dominerende klasse, terwijl de invloed van de adel en al eerder van de geestelijkheid verminderde. [[Regenten]] begonnen het politieke klimaat te beheersen.

In 1648 werd de oorlog met Spanje beëindigd, tegen de zin van stadhouder [[Willem II van Oranje|Willem II]]. Zijn pogingen de macht naar zich toe te trekken resulteerden na zijn onverwachte dood in 1650 tot het [[Eerste Stadhouderloze Tijdperk|eerste stadhouderloze tijdperk]]. Dit tijdperk werd binnenlands gekenmerkt door de [[Ware vrijheid]] en buitenlands door handelsoorlogen.

[[Bestand:Hendrik Willem Schweickhardt - Landschap met vissers en turfstekende boeren in het laagveen.jpg|thumb|''Landschap met vissers en turfstekende boeren in het [[laagveen]]'', 1783, [[Hendrik Willem Schweickhardt]]]]
Grootschalige mechanische [[Energie (economie)|energieopwekking]] vond voor het eerst plaats met [[Windmolen|wind-]] en [[Watermolen (door water aangedreven molen)|watermolens]]. Een belangrijke bijdrage aan de welvaart van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Verenigde Provinciën]] tijdens de Gouden Eeuw werd geleverd door [[Turf (brandstof)|turf]]. Het geheel maakte een [[Proto-industrie|proto-industrialisatie]] mogelijk die pas voorbij werd gestreefd met de [[industriële revolutie]] in het [[Koninkrijk Groot-Brittannië]]. [[Koninkrijk Engeland|Engeland]] en [[koninkrijk Frankrijk|Frankrijk]] waren ondertussen bevrijd van hun interne problemen en eisten hun deel van de handel en scheepvaart. De daaropvolgende [[Eerste Engels-Nederlandse Oorlog|Eerste Engelse Oorlog]] werd verloren door de Republiek. Hoewel de [[Tweede Engels-Nederlandse Oorlog|Tweede Engelse Oorlog]] overtuigend werd gewonnen en de [[Staatse vloot]] oppermachtig maakte, werd het steeds duidelijker dat de Republiek in de problemen zou komen zodra men de grootmachten niet tegen elkaar wist uit te spelen. Dit bleek in het [[Rampjaar]]. Terwijl de buitenlandse troepen met een verbijsterende snelheid optrokken tot aan de [[waterlinie]], werden de [[Moord op de gebroeders De Witt|gebroeders De Witt gelyncht]] in Den Haag, waarna [[Willem III van Oranje|Willem III]] tot stadhouder werd benoemd.

De crisis gaf de [[Orangisme (Republiek)|orangisten]] de overhand. Onder Willem III wist men uit de benauwde situatie te komen, waarbij [[Michiel de Ruyter (hoofdbetekenis)|Michiel de Ruyter]] de gezamenlijke zeemacht van Frankrijk en Engeland in 1673 wist te verslaan. Hierna zou Willem III zich blijven richten op het vormen van een Europese coalitie tegen het expansionisme van [[Lodewijk XIV van Frankrijk|Lodewijk XIV]]. In 1688 kwam het dan ook tot een ''[[Glorious Revolution]]'' na een gedurfde invasie van Willem III met een groot leger op Engels grondgebied, waarbij hij zijn schoonvader [[Jacobus II van Engeland]] ten val bracht. Toen Willem III ook in Engeland aan de macht was, kon hij zich nog sterker richten op het bestrijden van de Franse hegemonie. Hij speelde een belangrijke rol in anti-Franse coalities tijdens de [[Negenjarige Oorlog (1688-1697)|Negenjarige Oorlog]] (1688-1697) en tot aan zijn dood in 1701 in de [[Spaanse Successieoorlog]] (1701-1713).

Politiek en militair zat de Republiek in het daaropvolgende [[Tweede Stadhouderloze Tijdperk|tweede stadhouderloze tijdperk]] op de tweede rang. Economisch speelde na veertig jaar oorlog met Frankrijk de enorme staatsschuld een grote rol, waarbij vooral na de [[Spaanse Successieoorlog|Spaanse successieoorlog]] bleek dat de Republiek boven haar macht werkte en afhankelijk werd van [[Koninkrijk Groot-Brittannië|Groot-Brittannië]]. De Zeven Provinciën werden een [[nachtwakersstaat]]. Waar het bestuur van het land eerder weliswaar geen democratie was geweest, maar het volk wel invloed uit kon oefenen, was het nu in handen van een regentenklasse die zich steeds meer afsloot. Internationaal kon de politiek lange tijd gebaseerd worden op het uitspelen van de Frans-Britse tegenstellingen, maar na de [[Zevenjarige Oorlog (18e eeuw)|Zevenjarige Oorlog]] had zich in Europa een nieuw machtsevenwicht gevormd, waardoor dit niet meer werkte en de Republiek steeds meer werd overgeleverd aan de welwillendheid van de grootmachten.

[[Bestand:Het Groote Tafereel der Dwaasheid, Wie redeneeren wil is mis, men vind de Lapis by de gis.jpg|thumb|''Het Groote Tafereel der Dwaasheid'', 1720]]Een [[hausse]] brak aan in Engeland toen er een einde kwam aan de [[South Sea Company|South Sea Bubble]] en in Frankrijk aan de [[Mississippi Company]] van [[John Law (econoom)|John Law]]. Ook de beurs in Rotterdam kreeg klappen vanwege een scherpe koersval, maar minder ernstig dan in Londen en Parijs, waar veel [[actionist]]en door windhandel aanzienlijke verliezen leden. In Amsterdam werd het Engelse koffiehuis in de Kalverstraat bestormd. De burgemeesters verboden de makelaars nog langer te handelen in de [[bubbel- en windnegotie]].
Met de [[Vierde Engels-Nederlandse Oorlog|Vierde Engelse Oorlog]] (1780-1784) kwam een einde aan bijna een eeuw van bondgenootschap. De oorlog verliep rampzalig voor de Republiek en de binnenlandse ontevredenheid escaleerde in 1786 en 1787 onder de [[patriotten]]. Op lokaal niveau begon een revolutie af te tekenen, maar met een Pruisische inval kwam het tot de [[Oranjerestauratie]]. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk, waar zij een niet onbelangrijke rol hadden in de [[Franse Revolutie]]. Zij zouden terugkeren naar de Republiek tijdens de [[Bataafse Revolutie|Bataafse revolutie]].

=== Bataafse tijd ===
Na de Franse revolutie vielen in 1795 de Franse troepen Nederland binnen. Zij bezorgden daarbij de patriotten, die samen met de Franse legers weer terugkeerden, alsnog de macht en vestigden de [[Bataafse Republiek]]. Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland. Binnenlands was er aanvankelijk enige onafhankelijkheid. Met de [[Staatsregeling voor het Bataafsche Volk|Staatsregeling van 1798]] werd de eerste [[Nederlandse Grondwet|Nederlandse grondwet]] ingevoerd, een radicale breuk met het provincialisme en op staatkundig gebied de belangrijkste verandering sinds de Opstand.

Economisch gezien was er echter door de oorlog met Engeland sprake van een sterke achteruitgang. Nederland veranderde in een agrarische samenleving waarbij zelfs Amsterdam een groot deel van zijn bevolking verloor. In etappes werd het land daarna ingelijfd door het [[Eerste Franse Keizerrijk|Franse Keizerrijk]]. Van 1806-1810 werd Nederland het [[Koninkrijk Holland]] met [[Lodewijk Napoleon Bonaparte]] als koning. In 1813 verlieten de Franse troepen het land. Hoewel de rol van Oranje in de jaren daarvoor voorbij leek te zijn, werd de zoon van de overleden Willem V gevraagd [[soeverein vorst]] te worden. Vooral de invoering van de [[Code Napoléon|Franse wetgeving]] en bestuur, die gewestelijke en lokale verschillen had uitgewist, zou echter van blijvende betekenis blijken.

=== Koninkrijk der Nederlanden ===
[[Bestand:1815-VerenigdKoninkrijkNederlanden.svg|alt=Kaart van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden anno 1815|miniatuur|Het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] bestond aanvankelijk uit het huidige Nederland en België, en was door een [[personele unie]] ook verbonden aan Luxemburg.]]
[[Willem I der Nederlanden|Willem I]] werd in 1813 soeverein vorst en in 1815 de eerste [[koning der Nederlanden]] van het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] waarbij na het [[Congres van Wenen]] noord en zuid verenigd werden. Daarmee was hij de tweede Nederlandse koning, na Lodewijk Napoleon Bonaparte. Willem I pakte de wederopbouw krachtig aan. Zo liet hij talrijke kanalen graven en wegen verbeteren. De in het zuiden in de Franse tijd florerende industrie werd gestimuleerd, terwijl in het noorden de nadruk lag op het herstel van de handel en scheepvaart. Zo voortvarend als Willem de economie stimuleerde, zo conservatief was echter zijn politiek. De [[taaldwang]] zorgde voor weerstand in het zuiden, terwijl de katholieken vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten en de liberalen bezwaren hadden tegen de autoritaire regeerstijl van Willem I. Dit leidde tot het [[Unionisme (Nederlanden)|Monsterverbond]] en uiteindelijk de [[Belgische Revolutie|Belgische afscheiding]].

De kostbare [[volhardingspolitiek]] van Willem I resulteerde in hoge financiële lasten. Het was duidelijk dat Nederland tot de kleine mogendheden behoorde en het begon noodgedwongen met een [[Neutraal land|neutraliteitspolitiek]]. Het [[revolutiejaar 1848]] verliep in Nederland relatief rustig, omdat [[Willem II der Nederlanden|Willem II]] een [[Grondwetsherziening van 1848|nieuwe grondwet]] liet ontwerpen door [[Johan Rudolph Thorbecke|Thorbecke]]. De [[Schoolstrijd (Nederland)|schoolstrijd]] zou daarna een belangrijk onderdeel van de politiek vormen, waarin zich [[confessionele partij]]en begonnen te vormen in oppositie tegen het jarenlange overwicht van de liberalen.

Aan het einde van de negentiende eeuw kwam eindelijk de industrialisatie op gang die elders in Europa al eerder had plaatsgevonden. Hierdoor werden de onderste sociale lagen van de samenleving zichtbaar als [[Proletariaat|arbeidersklasse]] en uiteindelijk een [[arbeidersbeweging]]. Naast de schoolstrijd werden uitbreiding van het kiesrecht en verbetering van de sociale omstandigheden van de arbeiders belangrijke politieke thema's. Geleidelijk verdween de echte armoede, terwijl arbeidsvoorwaarden een wettelijke basis kregen. Er begon zich een [[verzuiling]] af te tekenen die met het burgerlijk karakter tot in de jaren 1960 de Nederlandse samenleving zou kenmerken.

Tijdens de [[Eerste Wereldoorlog]] wist Nederland neutraal te blijven, maar het was wel het einde van de sterke economische groei. Onder druk van de oorlogsomstandigheden kwam een einde aan de schoolstrijd en voor mannen werd het [[algemeen kiesrecht]] ingevoerd, twee jaar later gevolgd door het [[vrouwenkiesrecht]]. De [[sociale kwestie]] werd echter niet opgelost en na de [[vergissing van Troelstra]] was de positie van de socialisten ernstig verzwakt.

[[Bestand:Rotterdam, Laurenskerk, na bombardement van mei 1940.jpg|miniatuur|Het centrum van [[Rotterdam]] na het [[Bombardement op Rotterdam|bombardement]] in 1940]]
In de periode na de Eerste Wereldoorlog volgde een flinke economische opleving in Nederland en werd de infrastructuur uitgebreid en in de industriële sector groeiden enkele zeer grote bedrijven. Ook begon er langzaam een [[Sociale zekerheid|sociaal stelsel]] te ontstaan. Getracht werd ideologische tegenstellingen op te lossen met een [[pacificatiepolitiek]], wat vooral bij levensbeschouwelijke kwesties niet altijd lukte. De [[Grote Depressie|crisis van de jaren 1930]] die begon in 1929 bracht na een periode van voorspoed werkloosheid die ondanks enorme staatsreserves niet grondig werd bestreden. De crisis duurde in Nederland bijzonder lang om te worden gevolgd door de [[Tweede Wereldoorlog]]. Dit zou uiteindelijk een toenemende invloed van de staat op de samenleving tot gevolg hebben.

Duitsland viel op 10 mei 1940 Nederland onverhoeds aan en Japan deed hetzelfde in Nederlands-Indië in januari 1942. De oorlog kostte in Nederland uiteindelijk tweehonderdduizend mensen het leven, waaronder ruim honderdduizend [[Joden]] – 75% van de Joodse bevolking in Nederland – die werden omgebracht in [[vernietigingskamp]]en. Slechts een klein deel kon overleven door [[onderduiken (Tweede Wereldoorlog)|onder te duiken]]. In Nederlands-Indië stierven ongeveer 3 miljoen burgers de hongerdood. Tijdens de bezetting gebruikte het [[Nationaalsocialisme|nationaalsocialistische]] bestuur Nederland als wingewest om de oorlog te ondersteunen en probeerde daarnaast de bevolking te [[Gleichschaltung|nazificeren]]. Er trad grootschalige [[collaboratie]] op van vrijwel het gehele overheidsapparaat en bedrijfsleven. Ruim 500.000 mannen werden ingezet voor dwangarbeid, voornamelijk in Duitsland. Vanaf de [[Februaristaking]] kreeg het [[Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog|verzet]] meer omvang. Op het hoogtepunt waren er ruim 350.000 mensen ondergedoken.

=== Na de Tweede Wereldoorlog ===
Na de oorlog werd afstand gedaan van de falende neutraliteitspolitiek met het lidmaatschap van de [[Verenigde Naties|VN]], de [[Europese Gemeenschappen|EG]] en vooral de [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie|NAVO]] tijdens de [[Koude Oorlog]]. Nederlands-Indië ging na een [[Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog|onafhankelijkheidsstrijd]] verloren. Dit gold tot [[zwarte Sinterklaas]] in 1957 niet voor de economische banden met [[Indonesië]] die naast het [[Marshallplan]] van groot belang waren voor de [[wederopbouw]].

[[Bestand:Human waste collector.jpg|thumb|Een stronttonnetjesschepper in 1953 met uitwerpselen in de Jordaan in Amsterdam op weg naar de [[Strontkar|beerkar]], spottend [[boldoot]]kar genoemd. De maatschappij veranderde sneller dan ooit|links]]
Hoewel de oorlog het land berooid en vernield achter had gelaten, verliep deze wederopbouw zeer voorspoedig, mede door grote Amerikaanse steun via de [[Marshallhulp]]. De [[verzorgingsstaat]] kon verder uitgebreid worden. In de jaren 1950 was de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland verbeterd door de [[geleide loonpolitiek]]. Het decennium daarop zag de ontdekking van de [[Aardgasveld van Slochteren|aardgasbel]] en met grote loonsverhogingen het begin van de [[consumptiemaatschappij]]. Er ontstond een [[jeugdcultuur]] die zich juist afzette tegen de oudere generatie, terwijl de [[Seksuele revolutie|seksuele moraal vrijer werd]]. Ook andere sociale bewegingen zoals die van de [[Homo-emancipatie in Nederland|homo-emancipatie]] en de [[Vrouwenemancipatie|vrouwenbeweging]] lieten sterk van zich horen. Parallel aan de [[ontzuiling]] speelde zich vanaf deze periode de [[Secularisatie|ontkerkelijking]] af. Met de talloze nieuw gevormde sociale bewegingen, waaronder de [[milieubeweging]], ontstonden nieuwe culturele oriëntaties.

Na de [[Oliecrisis van 1973|oliecrisis]] volgde een economische neergang. Vooral de arbeidsintensieve industrie trok weg naar [[lagelonenland]]en. De daarop volgende grote [[werkloosheid]] sloeg vooral toe onder laag opgeleiden, waaronder veel [[gastarbeider]]s, die tijdens de stormachtige groei van de jaren 1960 waren aangetrokken. Uiteindelijk bleek de verzorgingsstaat hierdoor niet in volle omvang houdbaar te zijn.

In de jaren 1990 trok de Nederlandse economie weer aan. De hier en daar sluimerende bezorgdheid over de omvang en vaak afwijkende gewoonten van etnische minderheden werd gearticuleerd door de nieuwe politicus [[Pim Fortuyn]]. Frustratie over het vermeende falende overheidsbeleid bleek nadat negen dagen na de [[Moord op Pim Fortuyn|moord op Fortuyn]] diens partij, de [[Lijst Pim Fortuyn|LPF]], een ongekende verschuiving teweegbracht in de [[Tweede Kamerverkiezingen 2002|Tweede Kamerverkiezingen van 2002]].

Waar in de jaren 1960 universele waarden voorrang moesten krijgen, werd vanaf nu weer aandacht gevraagd voor de nationale cultuur die gevaar zou lopen door enerzijds de Europese eenwording en anderzijds de grote groepen [[Etnisch-culturele minderheid|etnische minderheden]]. De [[moord op Theo van Gogh]] leek de bevestiging van wat door [[Paul Scheffer (PvdA-politicus)|Paul Scheffer]] is aangeduid als het multiculturele drama van een etnische onderklasse die maar ten dele integreert, met mogelijke radicaliseringstendensen tot gevolg. Terwijl de traditioneel geachte tolerantie jegens immigranten verminderde, bleef deze op andere vlakken bestaan, blijkens de invoering van het [[homohuwelijk]] en de relatief liberale regelgeving omtrent abortus, euthanasie, prostitutie en [[softdrug]]s.

Nationaal is er na de [[ontzuiling]] voor vele mensen geen duidelijke ideologische stroming meer waar zij zich naar kunnen richten, waaraan ook het einde van de [[Koude Oorlog]] en de hiermee samenhangende verschuivingen van de internationale verhoudingen heeft bijgedragen. Nederland is een zeer welvarend land met een stabiele samenleving, een toegankelijk [[Gezondheidszorg in Nederland|zorgstelsel]] en [[sociale zekerheid]]. Het land heeft een relatief geweldsarme ontwikkeling doorgemaakt.

== Bevolking ==
{{Zie hoofdartikel|Bevolking van Nederland}}

Nederland heeft {{Statsland-schattingkort}} inwoners<ref name=schatting/><!-- Afkomstig uit {{Statsland-schattinglang}} -->, met een bevolkingsdichtheid van {{Statsland-dichtheid}} per vierkante kilometer. Vergeleken met de rest van Europa is de Nederlandse bevolking de laatste anderhalve eeuw relatief snel gegroeid:

[[Bestand:Nederlandse bevolking 1900 2006.png|thumb|Bevolkingsgroei in Nederland 1900 t/m 2006 (gebaseerd op gegevens van het CBS)]]

{{BeginKolommen}}
'''1850-1949'''
*3 miljoen in 1850
*5 miljoen in 1900
*6 miljoen in 1911
*8 miljoen in 1931
*9 miljoen in 1941<ref>Vermeld in [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010317192:mpeg21:a0028 Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven, Meierĳ, Peel en Kempenland], 30 januari 1942</ref>
{{NieuweKolom}}
'''1950-1989'''
*10 miljoen in 1950
*11 miljoen in 1957<ref>Vermeld in [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010953117:mpeg21:a0185 Het Vrije Volk], 11 februari 1958.</ref>
*12 miljoen in 1963
*13 miljoen in 1970<ref>Gebaseerd op een prognose van het CBS. Zie [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010837712:mpeg21:a0318 Het Parool], 26 februari 1970</ref>
*14 miljoen in 1979<ref>Zie [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010826966:mpeg21:a0229 Trouw], 27 maart 1979</ref>
{{NieuweKolom}}
'''1990-heden'''
*15 miljoen in 1990
*16 miljoen in 2000
*17 miljoen in 2017<ref>[https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/37296ned/table?dl=1989F Bevolking; kerncijfers]</ref>
{{EindeKolommen}}

Van 1850 tot 1949 is de bevolking van Nederland meer dan verdrievoudigd (en dus in 100 jaar met meer dan 200% gegroeid) en in 1963, over een periode 14 jaar daarna, was deze zelfs al verviervoudigd. Vanaf 1963 tot 2016, in 53 jaar, is deze met nog eens met 5 miljoen (ruim 40%) gegroeid. Ter vergelijking: de [[Bevolking van België|Belgische bevolking]] groeide van anderhalf keer zo groot als die van Nederland (4,5 miljoen in 1850) tot ruim een derde kleiner (10 miljoen in 2000).

Volgens het [[Centraal Bureau voor de Statistiek|Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)]] zal Nederland in 2028 18 miljoen inwoners tellen.<ref>[https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/51/prognose-18-miljoen-inwoners-in-2029 Prognose: 18 miljoen inwoners in 2029]. CBS,18 december 2018. Geraadpleegd op 13 februari 2019</ref>

=== Demografische kenmerken ===
{{Zie hoofdartikel|Demografie van Nederland}}
{{Zie ook|Zie ook [[Lijst van Nederlandse plaatsen met stadsrechten]], [[Lijst van Nederlandse gemeenten]], [[Provincies van Nederland#Overzicht]]}}
[[Bestand:BevolkinsdichtheidNederland.png|thumb|links|[[Bevolkingsdichtheid]] in Nederland per provincie]]

Nederland telt geen enkele stad met meer dan een miljoen inwoners; wel zijn er [[Lijst van grootste gemeenten in Nederland|32 gemeenten]] die meer dan 100.000 inwoners hebben. De vier grootste steden zijn [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]], [[Rotterdam (hoofdbetekenis)|Rotterdam]], [[Den Haag]] en [[Utrecht (stad)|Utrecht]], alle vier gelegen in het westen van het land. Daartussen en daaromheen ligt een krans van middelgrote plaatsen, die tezamen de zogeheten [[Randstad (gebied)|Randstad]] vormen. Ongeveer 40% van de Nederlandse bevolking is hier op een veel kleiner percentage van het landoppervlak geconcentreerd rondom een betrekkelijk open ruimte, het zogeheten [[Groene Hart]].

[[Zuid-Holland]] is met ruim 3,7 miljoen inwoners de bevolkingsrijkste provincie van het land, gevolgd door [[Noord-Holland]] met bijna 2,9 miljoen inwoners en [[Noord-Brabant]] met ruim 2,5 miljoen inwoners. De enige andere provincie met meer dan 2 miljoen inwoners, is [[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]].

De vijf grootste steden in Noord-Brabant vormen het samenwerkingsverband [[BrabantStad]]; met een verzorgingsgebied van 1,5 miljoen mensen en 20% van de industriële productie van Nederland een andere belangrijke stedelijke regio. Deze regio vormt samen met nog 15 andere gemeenten de agglomeratie [[Brabantse Stedenrij]].
De innovatie- en technologieregio Brainport ligt in het westen van de provincie. Dit is de enige Nederlandse regio waarin zoveel innovatieve bedrijven zijn geconcentreerd.
Ondanks de verstedelijking en industrialisatie van Noord-Brabant, is er aanzienlijk meer beschermd natuurgebied (17%)<ref>https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/11/bijna-een-kwart-zuid-holland-nu-bebouwd</ref>

In het oosten zijn de [[Stadsregio Arnhem Nijmegen|Stadsregio Arnhem Nijmegen (SAN)]] (vroeger beter bekend als Knooppunt Arnhem-Nijmegen, KAN) en [[Twentestad]] twee agglomeraties van kleinere omvang, alsmede het verstedelijkte [[Zuid-Limburg (Nederland)|zuiden van Limburg]] in het uiterste zuiden, met daarin de stedelijke gebieden van [[Maastricht]], [[Sittard-Geleen]] en de voormalige [[plusregio]] [[Parkstad Limburg]]. Zuid-Limburg is daarnaast ook deel van de sterk verstedelijkte grensoverschrijdende [[Euregio Maas-Rijn]], waarin het samenwerkt met Duits en Belgisch aangrenzend gebied. In totaal heeft de Euregio Maas-Rijn circa 3,9 miljoen inwoners. Daarnaast is er in het noorden nog het samenwerkingsverband tussen gemeenten rondom de steden [[Groningen (stad)|Groningen]] en [[Assen]], samenwerkend in de [[Regiovisie Groningen-Assen|regio Groningen-Assen]]. In totaal woont 82% van de Nederlanders in een stedelijk gebied.<ref>[https://web.archive.org/web/20200521043249/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nl.html CIA World Factbook: Netherlands - People], 2008</ref>

Nederland heeft door de eeuwen heen een aanzienlijke [[immigratie]] gekend, die in meer of mindere mate [[integratie (sociologie)|geïntegreerd]] en [[culturele assimilatie|geassimileerd]] zijn. Volgens cijfers van het CBS van 1 januari 2005 is 80,9% van de bevolking [[Nederlanders|Nederlands]], 2,4% [[Indonesiërs|Indonesisch]], 2,4% [[Duitsers|Duits]], 2,2% [[Turken|Turks]], 2,0% [[Surinamers|Surinaams]], 1,9% [[Marokkanen|Marokkaans]], 0,8% [[Antillianen|Antilliaans]] en [[Aruba#Demografie|Arubaans]] en 6,0% anders.<ref>{{aut|Garssen, J., Nicolaas, H. en Sprangers, A.}} (2005) [https://web.archive.org/web/20181009222941/https://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/CCD504EA-9D41-40C2-AE28-BFB0A51C2045/0/2005k3b15p096art.pdf Demografie van de allochtonen in Nederland], [[Centraal Bureau voor de Statistiek]], p. 100</ref> In de periode 1845-1860 en de eerste 20 jaar na 1945 zijn ook aanzienlijke aantallen Nederlanders [[emigratie|geëmigreerd]], vooral naar de Verenigde Staten, Canada, Australië, Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland.

Sinds 2005 zijn de [[Friezen]] erkend als nationale minderheid onder het [[Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden]].

=== Talen ===
{{Zie hoofdartikel|Talen in Nederland|Nederlands in Nederland|Nederlandse dialecten}}
[[Bestand:Fries hindeloopen.jpg|thumb|Plaatsnaambord in [[Hindeloopen]] (Fries: ''Hylpen''). In de provincie [[Friesland]] is het [[Westerlauwers Fries|Fries]] een officiële bestuurstaal naast het Nederlands]]
De [[officiële taal|officiële landstaal]] is het [[Nederlands]]. Daarnaast zijn er verschillende andere talen officieel. In de provincie Friesland is het [[Westerlauwers Fries|Fries]] een officiële taal. Op het eiland [[Bonaire]] is [[Papiaments]] een officiële taal en op de eilanden [[Saba]] en [[Sint Eustatius]] is het [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]] een officiële taal.<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/erkende-talen/een-taal-erkennen Een taal erkennen], rijksoverheid.nl, ingezien 2 april 2015</ref> Deze talen worden ook op regionaal-bestuurlijk niveau gebruikt en als voertaal gebruikt op basisscholen. Het [[Jiddisj]] en het [[Sinti-Romanes]] zijn in 1996 door Nederland erkend als non-territoriale talen. Verder worden het [[Nedersaksisch]] en het [[Limburgs]] deels door het [[Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden]] erkend als [[streektaal]].<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/erkende-talen/talen-in-nederland Talen in Nederland], Rijksoverheid, ingezien op 10 november 2014</ref>

Een groot deel van de Nederlandse bevolking spreekt één of meer andere talen. Verantwoordelijk hiervoor is het uitgebreide taalonderwijs; op vrijwel alle basisscholen wordt Engels onderwezen, het contact met buurlanden en de aanwezigheid van migranten zelf. [[Engels (hoofdbetekenis)|Engels]], [[Duits]] en [[Frans (hoofdbetekenis)|Frans]] worden door veel Nederlanders als tweede taal gesproken. Veel mensen met een migratieachtergrond van de eerste en tweede generatie spreken naast het Nederlands ook een taal uit het land van oorsprong. Daardoor zijn er nog grote groepen Nederlanders die [[Indonesisch]], [[Hindi]], [[Ambonees (taal)|Ambonees]], [[Talen in Suriname|Surinaams]], [[Turks]], [[Berbertalen]], [[Marokkaans-Arabisch]], [[Chinese talen|Chinees]], [[Koerdisch]], [[Kaapverdisch Creools|Kaapverdiaans]], [[Urdu]] en [[Vietnamees]] spreken.

=== Religie ===
{{Tabel horizontaal staafdiagram
| float   = right
| titel   = Religie in Nederland in 2021 (CBS)<ref name="CBS Religie" />
| width   = 300px
| bars    =
{{Tabel horizontaal staafdiagram/balk|Niet-religieus|red|57.5|57,5%}}
{{Tabel horizontaal staafdiagram/balk|Rooms-katholiek|green|18.3|18,3%}}
{{Tabel horizontaal staafdiagram/balk|Protestants|blue|13.6|13,6%}}
{{Tabel horizontaal staafdiagram/balk|Moslim|orange|4.6|4,6%}}
{{Tabel horizontaal staafdiagram/balk|Andere gezindte|teal|6|6%}}
}}
{{Zie hoofdartikel|Religie in Nederland}}
Nederland was sinds het midden van de middeleeuwen een [[christendom|christelijk]] land en is tegenwoordig een van de meer [[secularisering|ontkerkelijkte]] landen in Europa. Waar traditioneel de katholieken en de protestanten de hoofdstromingen waren, zijn deze zeer sterk afgenomen. Sinds 1989 is de onkerkelijkheid zelfs de hoofdstroming en in 2021 beschouwde 57,5 % zich als niet behorend tot een godsdienstige groepering. 18,3 % van de Nederlanders zou zich tot de [[Rooms-Katholieke Kerk]] rekenen en naar schatting 13,6 % is [[protestantisme|protestants]]. 4,6 % is [[moslim]] en 6 % geeft aan tot een andere levensbeschouwelijke groepering te behoren.<ref name="CBS Religie" /> 16 procent van de volwassen bevolking bezocht in 2015 minstens een keer per maand een kerk, moskee of andere religieuze bijeenkomst.<ref name="cbs._Dere">{{Citeer web | title = De religieuze kaart van Nederland, 2010–2015 | trans-title = | author = | work = [[Centraal Bureau voor de Statistiek|CBS]] | date = 2016-12-22 | accessdate = 2018-06-23 | url = https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2016/51/de-religieuze-kaart-van-nederland-2010-2015|archiefurl=https://web.archive.org/web/20180623141229/https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2016/51/de-religieuze-kaart-van-nederland-2010-2015|archiefdatum=2018-06-23|dodeurl=nee}}</ref>

Parallel aan de ontkerkelijking is er een toename van een ongebonden spirituele groep die zingeving zoekt in bewegingen als [[New age (beweging)|''new age'']] en [[vrijmetselarij]].<ref>{{aut|Donk, W.B.H.J. van de; Jonkers, A.P.; Kronjee, G.J.; Plum, R.J.J.M. (red.)}} (2006): [http://www.wrr.nl/publicaties/publicatie/article/geloven-in-het-publiek-domein-verkenningen-van-een-dubbele-transformatie-13/ ''Geloven in het publieke domein, verkenningen van een dubbele transformatie''], [[Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid|WRR]], Amsterdam University Press</ref>

== Bestuur en instellingen ==
{{Zie ook|Zie ook: [[Koninkrijk der Nederlanden]]}}
Het [[Koninkrijk der Nederlanden]] is een staat bestaande uit Nederland met grondgebied in West-Europa en het [[Caraïbische gebied]] waar zich [[Bonaire]], [[Saba]] en [[Sint Eustatius]] bevinden die bij Nederland horen en verder de landen [[Aruba]], [[Curaçao]] en [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]]. De vier landen binnen het Koninkrijk zijn gelijkwaardige onderdelen van het grondgebied van het Koninkrijk. De staatkundige positie van de landen binnen het Koninkrijk is echter verschillend. Aruba, Curaçao en Sint Maarten zijn autonoom. Nederland wordt geregeerd volgens de bepalingen van de [[Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden]], waarin ook de instellingen van het Koninkrijk als geheel hun regeling vinden, voor zover het [[Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden]] geen aanvullende regels geeft voor [[Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden|Koninkrijksaangelegenheden]] die ook de andere landen betreffen. Nederland is opgedeeld in twaalf provincies, De eilanden in het Caribisch gebied zijn bijzondere gemeenten die elk afzonderlijk direct onder de verantwoordelijkheid van de landelijke overheid vallen.

=== Overheid ===
[[Bestand:Den Haag Binnenhof.jpg|thumb|links|Het [[Binnenhof (Den Haag)|Binnenhof]] in Den Haag is het centrum van de Nederlandse politiek.]]
{{Zie ook|Zie [[Politiek en overheid in Nederland]], [[Monarchie in Nederland]] en [[Nederlandse regering]] voor de hoofdartikelen over dit onderwerp}}

Nederland is een [[constitutionele monarchie|constitutionele erfmonarchie]] en staatsrechtelijk gezien een [[parlementaire democratie]]. Belangrijke mijlpalen in de politieke geschiedenis waren de [[grondwetsherziening van 1848]] onder leiding van de liberale staatsman [[Johan Rudolph Thorbecke|Thorbecke]], waarbij onder meer een einde werd gemaakt aan de persoonlijke regeermacht van de koning, de [[koninklijke onschendbaarheid]] en de [[ministeriële verantwoordelijkheid]] voor het regeringsbeleid werden ingevoerd en het parlement meer invloed kreeg; en 1919, toen het [[algemeen kiesrecht]] werd ingevoerd. De Nederlandse politiek werd lange tijd gekenmerkt door de [[verzuiling]], de opdeling van de bevolking in verschillende maatschappelijke groepen. Tegelijkertijd is er een sterk streven naar het bereiken van [[consensus]], vaak aangeduid als het [[poldermodel]]. In internationaal perspectief staat Nederland voorts bekend om zijn liberale beleid op het gebied van [[drugsbeleid in Nederland|drugs]], [[geschiedenis van de prostitutie in Nederland|prostitutie]], [[euthanasie in Nederland|euthanasie]] en het [[homohuwelijk in Nederland|homohuwelijk]]. De [[hoofdstad van Nederland]] is [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]]. [[Den Haag]] is echter al sinds de zestiende eeuw bijna onafgebroken de [[regeringszetel]] en de woonplaats van de vorst.

De verdeling van de macht is in Nederland niet geheel volgens de ''[[trias politica]]''. Het [[staatshoofd]] is sinds 30 april 2013 [[Willem-Alexander der Nederlanden|koning Willem-Alexander]]. Hij volgde toen [[Beatrix der Nederlanden|koningin Beatrix]] op. Samen met de [[ministerraad]] vormt hij de [[Nederlandse regering]], die de [[uitvoerende macht]] in handen heeft, al is de invloed van de monarch vrij beperkt. De [[voorzitter]] van de ministerraad is de [[minister-president van Nederland|minister-president]], op dit moment [[Mark Rutte]]. De ministers en de [[staatssecretaris (Nederland)|staatssecretarissen]] die hen bijstaan bij de leiding hun ministeries, vormen tezamen het [[Nederlands kabinet|kabinet]]. Het [[Kabinet-Rutte III|huidige kabinet]] is een kabinet dat wordt gevormd door de [[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie|VVD]], [[Christen-Democratisch Appèl|CDA]], [[Democraten 66|D66]] en de [[ChristenUnie]]. Het belangrijkste adviesorgaan van de regering is de [[Raad van State (Nederland)|Raad van State]], waarvan het staatshoofd ''[[de jure]]'' de voorzitter is.

De [[wetgevende macht]] deelt de regering met het [[parlement]], de [[Staten-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden|Staten-Generaal]], dat bestaat uit [[tweekamerstelsel|twee kamers]]. Beide kamers moeten instemmen met wetgeving en kunnen ministers tot verantwoording roepen. De [[Tweede Kamer der Staten-Generaal|Tweede Kamer]] is het [[lagerhuis (politiek)|lagerhuis]] en heeft 150 zetels die aan de hand van rechtstreekse [[Tweede Kamerverkiezingen|algemene landelijke verkiezingen]] op basis van [[evenredige vertegenwoordiging]] voor vier jaar worden verdeeld. Het [[hogerhuis (politiek)|hogerhuis]] van het parlement is de [[Eerste Kamer der Staten-Generaal|Eerste Kamer]], waarvan de 75 leden voor vier jaar door de leden van Provinciale Staten en van het [[Kiescollege voor de Eerste Kamer]] worden gekozen, die op hun beurt wel rechtstreeks worden gekozen; in tegenstelling tot de Tweede Kamer mag ze geen wetten indienen of wijzigen, maar enkel door de Tweede Kamer goedgekeurde wetten goed- of afkeuren.

Tot slot is er de [[rechterlijke macht]], waarvan de rechters voor het leven worden benoemd door de koning(in). Voor [[burgerlijk recht]] en [[strafrecht]] is de [[Hoge Raad der Nederlanden]] de hoogste rechtbank, voor [[Bestuursrecht (Nederland)|bestuursrecht]] is de [[Raad van State (Nederland)|Raad van State]] de hoogste rechtbank.

=== Politieke partijen ===
[[Bestand:Tweede Kamer 2021.svg|thumb|De [[Tweede Kamer der Staten-Generaal|Tweede Kamerzetels]] zijn sinds de [[Tweede Kamerverkiezingen 2021|verkiezingen in 2021]] verdeeld over 17 partijen (klik voor de [[zetelverdeling]]).]]
{{Zie hoofdartikel|Politieke partijen in Nederland}}

Vanwege het [[meerpartijenstelsel]] en het grote aantal Nederlandse partijen is het sinds de achttiende eeuw nooit één partij gelukt een volledige meerderheid in het parlement te behalen. Sinds de [[Tweede Kamerverkiezingen 2021|verkiezingen in 2021]] telt de Tweede Kamer zeventien fracties.

Ruwweg kan gezegd worden dat het politieke systeem traditioneel werd gedomineerd door drie blokken: de [[christendemocratie|christendemocraten]], met het CDA en in zekere mate de ChristenUnie als vertegenwoordigers, de [[sociaaldemocratie|sociaaldemocraten]], met de PvdA als grootste partij en de [[liberalisme|liberaal-democraten]], met de VVD als grootste partij. Sinds de jaren 1970 is het systeem meer versnipperd geraakt: partijen als het CDA verloren zetels en nieuwe partijen, zoals D66 en GroenLinks in de jaren 1990 en de SP in recente jaren, boekten succes bij de verkiezingen.

Aan het begin van de 21e eeuw zijn er vooral ontwikkelingen geweest op het rechtse gebied. In 2002 werd door [[Pim Fortuyn]] de [[Lijst Pim Fortuyn]] opgericht. Deze partij behaalde, zonder de kort voor de verkiezingen [[moord op Pim Fortuyn|doodgeschoten]] Fortuyn, dat jaar als nieuwkomer 26 zetels. Ze viel echter snel weer uiteen en verdween bij de [[Tweede Kamerverkiezingen 2006|verkiezingen van 2006]] helemaal uit de Tweede Kamer. Datzelfde jaar werd ook de [[Partij voor de Vrijheid]] (PVV) opgericht, die in de jaren daarna met [[Geert Wilders]] een duidelijk stempel op de politiek zou drukken.

=== Bestuurlijke indeling ===
{{Zie hoofdartikel|Bestuurlijke indeling van Nederland}}
{| style="text-align: center; float:right; margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%;"
|-
|
{| class="wikitable sortable"
!Provincie||Bevolking<br />per 01-01-2019<ref>[[Centraal Bureau voor de Statistiek|CBS]] Statline, [https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/70072ned/table?dl=29AE9 Regionale kerncijfers Nederland]. Geraadpleegd op 29 december 2019.</ref>||Inw./km²||Hoofdstad
|-
|[[Groningen (provincie)|Groningen]]
|583.990
|251
|[[Groningen (stad)|Groningen]]
|-
|[[Friesland (hoofdbetekenis)|Friesland]]<br /><small>Officieel: Fryslân</small>
|647.672
|194
|[[Leeuwarden (stad)|Leeuwarden]]
|-
|[[Drenthe]]
|492.167
|187
|[[Assen]]
|-
|[[Overijssel]]
|1.156.431
|348
|[[Zwolle (hoofdbetekenis)|Zwolle]]
|-
|[[Flevoland]]
|416.546
|295
|[[Lelystad]]
|-
|[[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]]
|2.071.972
|417
|[[Arnhem]]
|-
|[[Utrecht (provincie)|Utrecht]]
|1.342.158
|904
|[[Utrecht (stad)|Utrecht]]
|-
|[[Noord-Holland]]
|2.853.359
|1071
|[[Haarlem (hoofdbetekenis)|Haarlem]]
|-
|[[Zuid-Holland]]
|3.673.893
|1361
|[[Den Haag]]
|-
|[[Zeeland (provincie)|Zeeland]]
|383.032
|215
|[[Middelburg (Zeeland)|Middelburg]]
|-
|[[Noord-Brabant]]
|2.544.806
|519
|[['s-Hertogenbosch (hoofdbetekenis)|'s-Hertogenbosch]]
|-
|[[Limburg (Nederlandse provincie)|Limburg]]
|1.116.137
|520
|[[Maastricht]]
|}
||
[[Bestand:Karte der Provinzen (Niederlande) - nl.svg|thumb|Overzicht van de 12 Nederlandse provincies, met provinciehoofdsteden en steden met meer dan 120.000 inwoners. De overzeese [[Caribisch Nederland|bijzondere gemeenten]] zijn ook aangegeven]]
|}
Nederland is een [[gedecentraliseerde eenheidsstaat]] waarbij de verschillende territoriale eenheden zelfstandige bevoegdheden hebben. De [[bestuurslaag|bestuurslagen]] bestaan uit de [[Rijksoverheid]] of centrale overheid met daaronder de [[Provincies van Nederland|twaalf provincies]], [[Lijst van Nederlandse gemeenten|342 gemeenten]] en [[lijst van Nederlandse waterschappen|21 waterschappen]]. Daarnaast zijn er drie [[Caribisch openbaar lichaam|Caribische openbare lichamen]] in het Caribisch gebied, die direct onder het Rijk vallen.

De provincies zijn actief op gebieden als [[ruimtelijke ordening]], [[infrastructuur]], economie, cultuur, natuur en milieu. Ook houden ze toezicht op de gemeenten en de waterschappen. Het dagelijks bestuur van elke provincie wordt gevormd door [[Gedeputeerde Staten]], dat wordt gecontroleerd door de [[Provinciale Staten (Nederland)|Provinciale Staten]]. De Provinciale Staten worden door het volk gekozen en moeten daarna een college van Gedeputeerde Staten vormen. Ook de leden van de [[Eerste Kamer der Staten-Generaal|Eerste Kamer]] worden door de leden van de Provinciale Staten en van het Kiescollege voor de Eerste Kamer gekozen. De voorzitter van het College van Gedeputeerde Staten en van Provinciale Staten van een provincie is de [[commissaris van de Koning]]. Binnen een provincie zijn de gemeenten ingedeeld.

[[Bestand:2019-Waterschap-prov-1200.png|miniatuur|Nederlandse Waterschappen per 1 januari 2019]]
[[Bestand:2019-NL-Gemeenten-basis-2500px.png|miniatuur|Nederlandse gemeenten per 1 januari 2019]]
De [[Nederlandse gemeente|gemeenten]] vormen in Nederland de derde bestuurslaag. Het hoogste bestuursorgaan binnen de gemeenten is de [[gemeenteraad]], die om de vier jaar wordt [[gemeenteraadsverkiezing|gekozen]]. Het dagelijkse bestuur is het [[college van burgemeester en wethouders]], dat gevormd wordt door de [[wethouder]]s, die benoemd worden door de raad en door de [[burgemeester]], die op zijn beurt benoemd wordt door [[de Kroon (regering)|de Kroon]]. De taken van het gemeentebestuur behelzen onder andere stadsontwikkeling, verkeer, onderwijs, welzijn en sociale zaken. De gemeenten krijgen het grootste deel van hun geld van de Rijksoverheid, de rest komt uit zaken als [[onroerendezaakbelasting]], [[parkeergeld]] en [[leges]]. Binnen de gemeente zijn de deelgemeenten ingedeeld. De deelgemeenten vormen de vierde bestuurslaag. Het hoogste bestuursorgaan binnen de deelgemeenten is de [[Deelgemeente (Nederland)|deelgemeenteraad]], die gevormd wordt door portefeuillehouders, die worden benoemd door de deelraad en door de voorzitter, die op zijn beurt gekozen wordt door de deelraad.

De [[waterschap (Nederland)|waterschappen]] staan los van de indeling in provincies en gemeenten en regelen de [[waterbeheer|waterhuishouding]] binnen een bepaald gebied. Het bestuur van een waterschap wordt gekozen door de grondeigenaren en inwoners. Het buiten houden van het water is van oudsher een [[algemeen belang]], waarbij polderbewoners genoodzaakt waren samen te werken. Uit die noodzakelijke samenwerking zijn de waterschappen ontstaan.

=== Justitie en politie ===
De rechterlijke macht bestaat uit [[rechter]]s en [[Officier van justitie|officieren van justitie]] die het [[Openbaar Ministerie in Nederland|Openbaar Ministerie]] vormen. Rechters en leden van het Openbaar Ministerie worden door de [[De Kroon (regering)|Kroon]] benoemd. Rechters worden voor het leven benoemd. In de rechtspraak wordt een onderscheid gemaakt in [[strafrecht]], civiel of [[burgerlijk recht]] en bestuursrecht.

Tussen 1993 en 2013 was de [[politie in Nederland]] opgedeeld in 25 [[regiokorps]]en en een [[Korps landelijke politiediensten]] (KLPD). In 2013 werd Nederland verdeeld in 10 [[Politie in Nederland#Regionale eenheden|regionale eenheden van de politie]]. In geval van een [[crisis (situatie)|crisis]] wordt met de [[brandweer]] en [[ambulance]]diensten samengewerkt in de betreffende [[veiligheidsregio]] en met overige overheidsdiensten. De politie viel onder de verantwoordelijkheid van twee ministeries; het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van Justitie. Sinds het aantreden van het [[kabinet-Rutte I]] valt de politie onder het [[Ministerie van Justitie en Veiligheid]].

=== Buitenlandse betrekkingen en defensie ===
{{Zie hoofdartikel|buitenlandse zaken van Nederland|defensie van Nederland}}
[[Bestand:International Court of Justice.jpg|thumb|Het [[Vredespaleis]] in Den Haag huisvest het [[Internationaal Gerechtshof]].]]

Als kernwaarden van het [[buitenlandse zaken van Nederland|buitenlands beleid van de Nederlandse overheid]] werden in 1995 vastgesteld: bevordering van [[Europese integratie]], het onderhouden van betrekkingen met de buurlanden, het verzekeren van Europese veiligheid en stabiliteit en deelname aan conflictbeheersing en [[vredesmissie]]s.

Nederland was medeoprichter van de [[Europese Unie]], de [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie|NAVO]], de [[Verenigde Naties]] en de [[Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling|OESO]] en maakt daarnaast deel uit van onder andere de [[Benelux]], de [[Raad van Europa]], de [[West-Europese Unie]] (WEU), de [[Wereldbank]], het [[Internationaal Monetair Fonds|IMF]] en de [[Wereldhandelsorganisatie]] (WTO). Nederland is thuishaven of gastland van onder meer de volgende internationale instellingen: het [[Internationaal Gerechtshof]], het [[Internationaal Strafhof]], de Europese veiligheidsorganisatie [[Europol]] en de [[Europese Ruimtevaartorganisatie]].

De [[Defensie van Nederland|Nederlandse defensieorganisatie]] valt volledig onder het [[Ministerie van Defensie (Nederland)|Ministerie van Defensie]] en bestaat uit de [[Koninklijke Landmacht]], de [[Koninklijke Luchtmacht]], de [[Koninklijke Marine]] (inclusief [[Marine Luchtvaartdienst]] en [[Korps Mariniers]]) en de [[Koninklijke Marechaussee]]. Sinds de [[opkomstplicht]] voor de [[Dienstplicht#Militaire dienstplicht|militaire dienst]] is opgeschort bestaat de krijgsmacht volledig uit vrijwillig dienend personeel. In totaal dienen ruim 50.000 mannen en vrouwen bij de krijgsmacht. De regering is de opperbevelhebber van de strijdkrachten, in de dagelijkse praktijk wordt die functie waargenomen door de [[Ministerie van Defensie (Nederland)|Minister van Defensie]]. Aan hem rapporteert de [[Commandant der Strijdkrachten]]. De Commandant der Strijdkrachten geeft leiding aan de afzonderlijke krijgsmachtdelen. In 2009 was Nederland het [[lijst van landen naar militaire uitgaven|twintigste land ter wereld]] naar militaire uitgaven.

Nederland heeft vele internationale verdragen omtrent het [[Internationaal humanitair recht|oorlogsrecht]] geratificeerd. Nederland heeft besloten het [[Verdrag inzake het verbod op kernwapens|VN-verdrag inzake het verbod op kernwapens]] niet te ondertekenen.<ref>{{Citeer nieuws |title=Red Cross urges Netherlands to sign UN nuclear weapons ban |url=https://nltimes.nl/2019/02/11/red-cross-urges-netherlands-sign-un-nuclear-weapons-ban |work=NL Times |date=11 February 2019}}</ref><ref>[https://www.paxvoorvrede.nl/actueel/nieuwsberichten/vn-kernwapenverbod-bestaat-twee-jaar VN-kernwapenverbod bestaat twee jaar]</ref>

=== Onderwijs ===
{{Zie hoofdartikel|Onderwijs in Nederland}}
[[Bestand:Universitetet1.jpg|thumb|[[Academiegebouw (Groningen)|Academiegebouw]] van de [[Rijksuniversiteit Groningen]]]]
Onderwijs is verplicht vanaf de eerste dag van de maand nadat een kind vijf jaar is geworden tot het einde van het schooljaar waarin het kind zestien jaar is geworden. De meeste kinderen gaan echter al vanaf hun vierde naar het basisonderwijs. In het schooljaar waarin een kind zeventien jaar wordt, is het gedeeltelijk leerplichtig en moet dan nog minstens twee dagen per week naar school. Als de school een praktijkovereenkomst met een bedrijf heeft gesloten, dan is één dag school per week verplicht.

Onderwijs kan beginnen met peuteronderwijs op een [[peuterspeelzaal]]. Dan volgt primair onderwijs, ofwel [[Basisonderwijs (Nederland)|basisonderwijs]]. Vervolgens is daar het secundair, ofwel [[voortgezet onderwijs]] en tot slot is [[middelbaar beroepsonderwijs]], [[hoger beroepsonderwijs]] of [[universiteit|academisch onderwijs]] mogelijk. Er zijn [[Lijst van hogeronderwijsinstellingen in Nederland|diverse hogeronderwijsinstellingen]] en middelbare beroepsonderwijs-instellingen ([[Regionaal opleidingencentrum|ROC's]]), op verschillende niveaus. De [[Universiteit Leiden]] werd opgericht in 1575 en is de oudste universiteit van Nederland. Er zijn veertien door de overheid bekostigde universiteiten, waarvan de [[Universiteit van Amsterdam]], de [[Rijksuniversiteit Groningen]] en de [[Universiteit Utrecht]] de grootste zijn.

Voor een vergelijking tussen de onderwijsstructuren in Nederland en Vlaanderen, zie [[Onderwijsstructuur (Vlaanderen en Nederland)]], waar de overeenkomstige fasen van het onderwijs zo veel mogelijk naast elkaar worden geplaatst.

=== Milieubeheer ===
Vanwege de hoge bevolkingsdichtheid, de sterke industrialisatie en de intensieve landbouw heeft Nederland te maken met verschillende [[milieu]]problemen.

De [[Hinderwet]] van 1875 was lange tijd de enige wet op het gebied van milieubeheer. In de jaren 1960 werd het publiek zich bewust van de milieuproblemen en sindsdien ontwikkelde Nederland een milieubeleid. Dit richtte zich aanvankelijk op sanering, maar vanaf de jaren 1980 begon men zich ook te richten op preventie en beheer. Zo'n 70% van de regelgeving op dit gebied vindt plaats op Europees niveau. Het beleid heeft ervoor gezorgd dat ondanks de economische groei op een aantal gebieden de vervuiling is afgenomen en de milieukwaliteit is verbeterd.

Het huidige beleid is omschreven in de [[Toekomstagenda milieu]] waarin de overheid ervoor kiest zich te concentreren op de thema's klimaatverandering, luchtkwaliteit en aantasting van biodiversiteit en natuur.<ref>[[Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer|Ministerie van VROM]] (2006): [http://www.vrom.nl/docs/publicaties/6139.pdf ''Toekomstagenda Milieu: schoon, slim, sterk'']</ref> Deze agenda bouwt voort op het laatste [[Nationaal Milieubeleidsplan]].<ref>Ministerie van VROM (2001): [http://www.vrom.nl/get.asp?file=docs/publicaties/milieu14545.pdf&dn=1076&b=vrom ''Nationaal Milieubeleidsplan 4. Een wereld en een wil: werken aan duurzaamheid'']</ref>

== Cultuur ==
=== Nationale symbolen ===
Nationale symbolen bestaan op verschillende niveaus. Zo wordt bijvoorbeeld vaak het portret van het [[staatshoofd]] aangebracht op munten en postzegels. Vooral bij regerende vorstenhuizen is dit het geval. Nederland vormt daarop geen uitzondering. Geijkte officiële symbolen zijn met name de volgende:
[[Bestand:DutchFlagonQueensday.jpg|thumb|links|De [[vlag van Nederland|Nederlandse vlag]] met oranje [[wimpel]]]]
* De [[vlag van Nederland]] bestaat uit drie horizontale banen van gelijke hoogte in de kleuren rood, wit en blauw. De vlag dateert uit 1579, toen de onafhankelijkheid van Nederland werd uitgeroepen en werd officieel goedgekeurd in 1796 en bevestigd als nationaal embleem in 1937. Het wit en blauw zijn de livreikleuren van het Franse vorstendom [[Oranje (land)|Orange]], waar het [[Huis Nassau]], het latere Nederlandse koningshuis, mee verbonden raakte (zie [[René van Chalon]]). Het rood was oorspronkelijk oranje, naar de naam van het vorstendom, maar werd in de loop van de zeventiende eeuw vervangen door [[vermiljoen]]rood, dat tijdens zeeslagen makkelijker te herkennen was. Op feestdagen die te maken hebben met het koningshuis of tijdens diplomatieke reizen naar het buitenland wordt ook wel een oranje wimpel boven de vlag gehangen.
* Het [[Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden]] is oorspronkelijk in 1815 ontworpen en in 1907 aangepast. Het geblokte schild met een leeuw, zwaard en pijlen is het [[heraldiek|heraldisch symbool]] van de Koning en het Land.
* Het [[Wilhelmus]] is het volkslied sinds 10 mei 1932. Daarvoor was vanaf 1817 (met uitzondering van een gat van 1832 tot 1833) [[Wien Neêrlands bloed]] het volkslied. De tekst van het Wilhelmus is omstreeks 1570 aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog geschreven op een bestaande melodie. De huidige variant van die melodie dateert uit het begin van de 17e eeuw. Zij wordt echter in de moderne vorm aanmerkelijk trager en plechtiger ten gehore gebracht dan in vroeger tijden.<ref>'Nederlanders zingen het Wilhelmus veel te langzaam', NOS Nieuws, 24 augustus 2022, [https://nos.nl/artikel/2441909-nederlanders-zingen-het-wilhelmus-veel-te-langzaam]</ref>

Informeel geldt de kleur [[oranje (kleur)|oranje]] in het algemeen als een symbool voor Nederland. Dit komt, behalve in de kleur van de kleding der vertegenwoordigende sportteams, ook tot uitdrukking in de wijze waarop [[fan|supporters]] zich in en aan het buitenland tonen.

Bij al deze symbolen speelt expliciet of impliciet het [[koningshuis]] een rol. De vorst en het koninklijk huis vervullen zelf echter ook een belangrijke symbolische functie voor Nederland, zowel institutioneel als ''in personam''. Dit is te meer het geval omdat het [[Monarchie in Nederland|Huis van Oranje]] al meer dan vier eeuwen zijn geschiedenis deelt met het volk van Nederland. [[Willem van Oranje (hoofdbetekenis)|Willem de Zwijger]] was de [[prins van Oranje (hoofdbetekenis)|prins van Oranje]] die Nederland vanaf 1568 naar de zelfstandigheid leidde.

=== Tradities en feestdagen ===
{{Zie hoofdartikel|Feestdagen in Nederland}}
[[Bestand:Sinterklaas arrives in the Netherlands.jpg|thumb|[[Sinterklaas (hoofdbetekenis)|Sinterklaas]] is geen [[nationale feestdag]], maar wordt wel wijdverbreid gevierd.]]
Nederland telt acht officiële feesten (verdeeld over tien feestdagen),<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vragen-en-antwoorden/welke-feestdagen-kent-nederland-en-wanneer-worden-ze-gevierd.html Welke feestdagen kent Nederland en wanneer worden ze gevierd?], Rijksoverheid</ref> waarvan er twee als [[nationale feestdag]] worden aangeduid. De eerste is [[Koningsdag (Nederland)|Koningsdag]], een dag van eenheid en saamhorigheid die gevierd wordt op [[27 april]], de geboortedag van de huidige koning, [[Willem-Alexander der Nederlanden|koning Willem-Alexander]]. De andere nationale feestdag is [[Bevrijdingsdag]]: op [[5 mei]] wordt de capitulatie van het Duitse leger in Nederland tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] gevierd. Bevrijdingsdag is elk jaar een nationale feestdag; of het als vrije dag geldt is echter afhankelijk van de [[cao]] of de werkgever.

Nederland is sterk beïnvloed door het [[christendom|christelijke geloof]] en daarom staat er ook een groot aantal christelijke feesten op de feestdagenkalender: [[Kerstmis (hoofdbetekenis)|Kerstmis]] (eerste en tweede kerstdag), [[Goede Vrijdag]], [[Pasen]] (eerste en tweede paasdag), [[Hemelvaartsdag|Hemelvaart]] en [[Pinksteren]]. Op deze dagen, behalve Goede Vrijdag, hebben de meeste Nederlanders vrij. Ook [[Nieuwjaarsdag]] staat op de lijst van algemeen erkende feestdagen.

Voorts zijn er nog enkele tradities en feestdagen die hoewel niet officieel, wel op grote schaal gevierd worden. Zo worden tijdens de [[Nationale Dodenherdenking]] op [[4 mei]], één dag voor Bevrijdingsdag, alle oorlogsslachtoffers sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog herdacht.

[[Sint-Maarten (feest)|Sint-Maarten]] is een christelijk feest, maar het wordt vooral in het noorden van het land gevierd. Het eveneens van oorsprong christelijke [[carnaval]] wordt, voorafgaand aan [[aswoensdag]], juist het uitbundigst gevierd in het zuiden van het land. [[Driekoningen]] wordt ieder jaar - ook voornamelijk in het zuiden - op 6 januari gevierd.

Het [[Sinterklaasfeest]] wordt wijdverbreid gevierd, met als hoogtepunt de zogeheten [[Pakjesavond]] op 5 december. Op [[Oudejaarsavond]] wordt het jaar 's avonds traditioneel met [[oliebol]]len, de [[oudejaarsconference]] en [[vuurwerk]] afgesloten.

=== Kunst ===
[[Bestand:The Garden of Earthly Delights by Bosch High Resolution.jpg|thumb|links|''[[De tuin der lusten]]'' (1480-1490) van [[Jheronimus Bosch]]]]
[[Bestand:The Nightwatch by Rembrandt.jpg|thumb|links|''[[De Nachtwacht]]'' (1642) van [[Rembrandt van Rijn|Rembrandt]]]]
[[Bestand:Theodoor van Thulden - The request for admission to the Union.jpg|thumb|links|''Het verzoek om toelating tot de Republiek'' (1650) [[Theodoor van Thulden]]]]
[[Bestand:Comedores de batatas, van gogh.jpg|thumb|links|''[[De aardappeleters]]'' (1885) van [[Vincent van Gogh]]]]

De [[Nederlandse schilderkunst]] wordt vertegenwoordigd door een groot aantal meesters. Gedurende de Brabantse Gouden eeuw (1430 en 1550), waren met name [[Jheronimus Bosch]], [[Petrus Christus]], [[Pieter Bruegel de Oude]] en [[Lucas Gassel]] toonaangevende schilders. Dit was in de tijd van de [[Habsburgse Nederlanden]], waar nog geen sprake was van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]]. De schilders komen wel uit de streek, die we hedendaags kennen als [[Noord-Brabant]].

De bloeiperiode vond plaats in de [[Gouden Eeuw (Nederland)|gouden]] zeventiende eeuw. De bekendste schilder uit deze periode is [[Rembrandt van Rijn|Rembrandt]], maar ook andere [[Hollandse School|oude Hollandse meesters]] als [[Johannes Vermeer]], [[Frans Hals]]. [[Gerard van Honthorst]] en [[Jan Steen (hoofdbetekenis)|Jan Steen]] genieten internationale faam.
In dezelfde eeuw floreerde [[Theodoor van Thulden]] als barokschilder.

Hoewel de schilderkunst uit de periode erna minder bekend is, is het werk van de negentiende-eeuwse [[postimpressionisme|postimpressionistische]] Noord-Brabantse schilder [[Vincent van Gogh (hoofdbetekenis)|Vincent van Gogh]] wel wereldberoemd geworden, zij het pas na zijn dood.

De Nederlandse broers [[Cornelis van Spaendonck]] en [[Gerard van Spaendonck]] waren beroemd in Parijs tijdens de [[Franse Revolutie]]. Ze wisten indruk te maken met botanische aquarellen.

In de 19e eeuw worden [[Petrus van Schendel]], [[Johannes Rosierse]], [[Petrus Kiers]] en [[Jan Hendrik van Grootvelt]] beschouwd als de meesters van het avondlicht.

Uit de eerste helft van de twintigste eeuw dateert de [[abstracte kunst]] van [[Piet Mondriaan]], die betrokken was bij de kunstbeweging [[De Stijl]].
Zijn tijdgenoot [[Jan Sluijters]] wordt beschouwd als pionier van het Nederlandse modernisme.

In 1948 werd de kunstvereniging [[Cobra (kunst)|Cobra]] opgericht, met leden als [[Karel Appel]] en [[Guillaume Cornelis Beverloo|Corneille]]. Een andere Nederlandse kunstenaar uit de twintigste eeuw is [[Maurits Cornelis Escher|M.C. Escher]], die in zijn [[Grafiek (kunstvorm)|grafische]] kunstwerken veelvuldig gebruik maakte van [[onmogelijke figuur|onmogelijke objecten]] en [[gezichtsbedrog]].

De [[Nederlandse literatuur]] bouwde vanaf de Gouden Eeuw een eigen traditie op, samen met het ontstaan van een algemeen geaccepteerde standaard voor de [[Nederlands|Nederlandse taal]], met [[Joost van den Vondel]] en [[Pieter Corneliszoon Hooft]] als bekendste vertegenwoordigers. Het maken van de in 1637 gepubliceerde [[Statenvertaling]] geldt als de eerste echte poging om uit alle dialecten een algemene schrijftaal te destilleren.<ref>{{aut|Liesbeth Koenen|Koenen, E.}}; {{aut|Rik Smits (journalist)|Smits, R.}} (2004): ''Handboek Nederlands'', Erven J. Bijleveld, p. 15-16</ref> [[Eduard Douwes Dekker|Multatuli]] beschreef en bekritiseerde in de negentiende eeuw in zijn [[Max Havelaar (boek)|Max Havelaar]] de situatie in [[Nederlands-Indië]]. [[Louis Couperus]] was een van de eerste Nederlandse vertegenwoordigers van het [[naturalisme (literatuur)|naturalisme]], dat als reactie op de idealistische [[Romantiek (stroming)|romantiek]] gold. Als voornaamste vertegenwoordigers van het [[modernisme]] gelden de dichter [[Martinus Nijhoff]] en de romanschrijver [[Simon Vestdijk]]. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef [[Anne Frank]] in het [[Anne Frank Huis|Achterhuis]] in Amsterdam haar wereldberoemde [[Het Achterhuis (dagboek)|dagboek]], dat na haar dood tijdens de [[Holocaust (hoofdbetekenis)|Holocaust]] door haar vader werd gepubliceerd. In de naoorlogse literatuur domineerden [[De Grote Drie#Literatuur|de grote drie]], [[Willem Frederik Hermans]], [[Gerard Reve]] en [[Harry Mulisch]]. Andere belangrijke schrijvers uit deze periode zijn de romanschrijvers [[Hella S. Haasse]] en [[Jan Wolkers]], welke laatste ook beeldend kunstenaar was. Uiteraard wordt de internationale erkenning van de Nederlandse literatuur gehinderd door een taalbarrière, maar de boeken van hedendaagse{{Wanneer?||2019|12|24}} schrijvers als [[Cees Nooteboom]], [[Herman Koch]] en [[Arnon Grunberg]] vinden ook in het buitenland aftrek. Nooteboom haalt met Duitse vertalingen van zijn werk grotere oplagen dan met het Nederlandse origineel.

De [[Franco-Vlaamse School|Nederlandse School]] was in de vijftiende en zestiende eeuw een grote stroming in de [[renaissancemuziek]]. [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] en [[Jacob van Eyck]] werden internationaal bekende componisten, net als in de twintigste eeuw onder meer [[Willem Pijper]], [[Henk Badings]], [[Lex van Delden (componist)|Lex van Delden]] en recente componisten als [[Peter Schat]], [[Tristan Keuris]], [[Simeon ten Holt]] en [[Louis Andriessen]] - zie [[Lijst van Nederlandse muziek]].

In de jaren 1970 kende de Nederlandse rockband [[Golden Earring]] kort wereldwijd succes, op kleinere schaal waren ook groepen en artiesten als [[Shocking Blue (band)|Shocking Blue]], [[Earth & Fire]] en [[George Baker (zanger)|George Baker]] succesvol. Van de Nederlandse popmuziek, ook wel [[nederpop]], zijn onder meer [[Anouk (zangeres)|Anouk]] en [[Within Temptation]] bekend. Sinds het millennium heeft Nederland veel [[Diskjockey|dj's]] voortgebracht die internationaal zijn doorgebroken, zoals [[Tiësto]], [[Armin van Buuren]], [[Hardwell]], [[Martin Garrix]], [[Oliver Heldens]] en [[Sam Feldt]]. Op Nederlandstalig gebied zijn verscheidene artiesten noemenswaardig: van [[Boudewijn de Groot]], [[Rob de Nijs]] en [[Frank Boeijen (zanger)|Frank Boeijen]] uit het verleden, vanaf de jaren 1990 aangevuld met [[BLØF]], [[Guus Meeuwis]] en [[Marco Borsato]]. Ook het [[levenslied]] is een populair muziekgenre, met namen zoals [[André Hazes]], [[Frans Bauer]] en [[Jan Smit (zanger)|Jan Smit]]. [[Pinkpop]], [[A Campingflight to Lowlands Paradise|Lowlands]] en het [[North Sea Jazz Festival]] zijn enkele grote muziekfestivals.

Kenmerkend voor de Nederlandse [[architectuur]] zijn [[Hendrik Petrus Berlage]], de [[Amsterdamse School (bouwstijl)|Amsterdamse School]] en [[De Stijl]].

=== Cultureel en natuurlijk erfgoed ===
[[Bestand:Kinderdijk11.jpg|thumb|De [[Kinderdijkse molens]] staan op de [[UNESCO]]-[[Werelderfgoedlijst]].]]
[[museum|Musea]] als het [[Rijksmuseum Amsterdam]], [[Van Gogh Museum]], [[Mauritshuis]], [[Nederlands Openluchtmuseum|Openluchtmuseum Arnhem]] en [[Museum Boijmans Van Beuningen]], vormen voor een belangrijk deel het [[Materieel (cultureel) erfgoed|cultureel erfgoed]] van Nederland. Veel grotere musea zijn gevestigd in architectonisch bijzondere gebouwen en sommige zijn landschappelijk fraai gelegen, zoals [[Paleis Het Loo]] en het [[Kröller-Müller Museum]].

Het natuurlijk erfgoed van Nederland bestaat voor een groot deel uit het vlakke natte landschap met onder meer rivieren, [[polder (hoofdbetekenis)|polder]]s en [[molen]]s. Daarnaast zijn er nog natuurgerelateerde gebieden zoals de [[Keukenhof]], de [[Veluwe (hoofdbetekenis)|Veluwe]], de [[Waddeneilanden]] en de [[Nationaal Park De Biesbosch|Biesbosch]]. De natuur in Nederland is sterk door de mens beïnvloed, voornamelijk vanwege het waterbeheer. De bekendste voorbeelden hiervan zijn de [[Zuiderzeewerken|IJsselmeerpolders]] en de [[Deltawerken]]. De [[Kinderdijkse molens|molens van Kinderdijk]] zijn sinds 1997 [[Werelderfgoed]].

=== Eten en drinken ===
{{Zie hoofdartikel|Nederlandse keuken}}
[[Bestand:Boerenkool stamppot.jpg|thumb|links|[[Boerenkool (gerecht)|Boerenkoolstamppot]] met [[rookworst]]]]
De traditionele Nederlandse keuken is voornamelijk beïnvloed door het agrarische leven in vroegere tijden. De hoofdmaaltijd wordt in Nederland 's avonds gegeten en een typisch Nederlandse maaltijd bestaat uit een combinatie van aardappels, groente en vlees. Ook [[stoofpot|stoof-]] en [[stamppot]]ten en [[maaltijdsoep]]en zijn kenmerkend voor de Nederlandse keuken. Bij het ontbijt en in de middag wordt vaak [[brood (hoofdbetekenis)|brood]] gegeten, met boter en allerlei soorten zoet en hartig [[broodbeleg]], variërend van [[vleeswaren]] en [[kaas (hoofdbetekenis)|kaas]] tot [[hagelslag]], [[chocoladepasta]] en [[pindakaas]]; ook [[ontbijtgranen]] als [[muesli]] en [[cornflakes]] worden, met melk of yoghurt, als ontbijt genuttigd.

Bij het ontbijt en de middagmaaltijd wordt vaak koffie of thee gedronken. In de koudere maanden is (warme) [[chocolademelk]] ook een populaire drank. [[Bier]] is veruit de meest gedronken [[alcoholische drank]]: in 2008 werd gemiddeld 78,5 liter per Nederlander gedronken. Van de totale Nederlandse bierproductie in dat jaar, ruim 2,7 miljard liter, werd meer dan 1,6 miljard liter geëxporteerd, waarmee Nederland dat jaar de grootste bierexporteur ter wereld was.<ref>[https://web.archive.org/web/20100603221315/http://www.cbk.nl/Menu_Links/de_branche_in_cijfers/jaarcijfers/ Jaarcijfers 2008], Centraal Brouwerij Kantoor</ref> De [[Bier in Nederland|Nederlandse biercultuur]] ontwikkelde zich de voorbije jaren sterk: een groeiend aantal brouwerijen brouwde bieren in steeds meer verschillende stijlen.

De [[Edammer kaas|Edammer]] en [[Goudse kaas]] zijn ook buiten Nederland erg bekend. Andere bekende [[Lijst van Nederlandse gerechten|Nederlandse gerechten en producten]] zijn veelal zoetigheden, zoals [[pannenkoek]]en en [[poffertjes]], [[Limburgse vlaai]], [[stroopwafel]]s en [[oliebol]]len. [[Kroket]]ten en [[frikandel]]len zijn typisch Nederlandse snacks. Ook vis wordt soms als [[fastfood]] gegeten, bijvoorbeeld in de vorm van [[haring (dier)|haring]] of [[kibbeling]] (stukjes vis in beslag gebakken). Naast deze typisch Nederlandse gerechten zijn er echter ook veel invloeden van buitenaf. Onder andere uit de [[Indische gerechten|Nederlands-Indische]], de [[Chinese keuken|Chinese]] en de [[Italiaanse keuken]] zijn gerechten overgenomen.

=== Media ===
[[Bestand:Dutch newspapers.jpg|thumb|Diverse Nederlandse dagbladen in een krantenrek]]
De belangrijkste Nederlandse dagbladen zijn ''[[De Telegraaf]]'', ''[[Algemeen Dagblad]]'', ''[[de Volkskrant]]'', ''[[NRC Handelsblad]]'' en ''[[Trouw (krant)|Trouw]]''. Historisch gezien is ook ''[[het Parool]]'', dat in de Tweede Wereldoorlog als verzetskrant werd opgericht, een belangrijke krant. ''Het Parool'' is zich met name gaan richten op de stad en regio Amsterdam. Buiten de Randstad worden regionale kranten als [[De Limburger]], [[De Gelderlander]] en het [[Dagblad van het Noorden]] nog altijd veel gelezen. Een groot deel van de landelijke en regionale kranten is eigendom van een klein aantal mediabedrijven, 90 procent is dankzij zulke overnames in Belgische handen.<ref>{{Citeer web|url=https://www.volkskrant.nl/gs-be41aab7|titel=90 procent van Nederlandse kranten in Vlaamse handen, is dat erg?|bezochtdatum=2020-04-23|auteur=Haro Kraak|datum=2016-12-15|werk=de Volkskrant|archiefurl=https://web.archive.org/web/20211031224610/https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=PUBX2BuuZfEPJ6vF&amp;callbackUrl=https%3a%2f%2fwww.volkskrant.nl%2fprivacy-wall%2faccept%3fredirectUri%3d%252fgs-be41aab7|archiefdatum=2021-10-31|dodeurl=nee}}</ref> Uitzonderingen bestaan: zo bedienen de kleine protestantse kranten [[Reformatorisch Dagblad]] en het [[Nederlands Dagblad]] onafhankelijk een landelijk publiek. ''[[Elsevier (opinieweekblad)|Elsevier]]'', ''[[HP/De Tijd]]'', ''[[Vrij Nederland]]'' en ''[[De Groene Amsterdammer]]'' zijn vier opiniebladen.

De [[Televisie in Nederland|Nederlandse televisie]] heeft zowel [[Nederlands publiek omroepbestel|publieke]] als [[commerciële televisie|commerciële]] zenders. Deze laatste werden toegelaten vanaf 1988, later dan in omringende landen. De publieke omroep bestaat uit [[NPO 1]], [[NPO 2|2]] en [[NPO 3|3]] en voor Nederlanders in het buitenland [[BVN]] en wordt gekenmerkt door de [[verzuiling|verzuilde]] structuur. De belangrijkste bedrijven die commerciële televisie verzorgen zijn [[RTL Nederland]] en [[Talpa TV (bedrijf)|Talpa TV]] (de opvolger van SBS broadcasting), die samen in totaal zeven zenders beheren. Enkele andere commerciële zenders zijn [[Nickelodeon Nederland|Nickelodeon]], [[Comedy Central (Nederland)|Comedy Central]] en [[Kindernet]].

Op [[radio (hoofdbetekenis)|radio]]gebied is er eveneens een [[lijst van radiozenders in Nederland|groot aantal zenders]]. Er zijn zes landelijke publieke zenders, met [[NPO Radio 1]], [[NPO Radio 2]] en [[NPO 3FM]] als belangrijkste en verscheidene digitale en regionale publieke zenders. [[Radio 538]], [[Sky Radio]] en [[Q-music (Nederland)|Q-music]] zijn de belangrijkste spelers in de commerciële markt.

In Nederland heerst een grote mate van [[persvrijheid]], zonder controle vooraf op publicaties in de geschreven pers of op radio, tv en internet. In 2019 stond Nederland op een vierde plek op de persvrijheidindex van [[Verslaggevers Zonder Grenzen]].<ref>{{Citeer web|url=https://www.freepressunlimited.org/nl/nieuws/persvrijheid-wereldwijd-verder-onder-druk-nederland-zakt-op-ranglijst|titel=Persvrijheid wereldwijd verder onder druk, Nederland zakt op ranglijst|bezochtdatum=2020-04-23|werk=www.freepressunlimited.org|dodeurl=ja}}</ref> De begrenzing bij de Nederlandse wetgeving is dat wie zich schuldig maakt aan belediging, discriminatie, aanzetten tot haat e.d. de kans loopt zich achteraf te moeten verantwoorden. De [[Mediawet 2008|Mediawet]] zorgt voor [[mediapluriformiteit]] binnen het publieke omroepenbestel. Ook kan het bevoegd gezag [[Kijkwijzer|leeftijdsgrenzen]] stellen voor de toegang tot bepaalde media.

=== Sport ===
[[Bestand:Speed skating in the Netherlands.jpg|thumb|links|[[Schaatsen]] is een van de populairste sporten in Nederland.]]

In Nederland is [[voetbal]] de belangrijkste sport. Het [[Nederlands voetbalelftal (mannen)|Nederlandse voetbalelftal]] won het [[Europees kampioenschap voetbal 1988]] en behaalde op verschillende andere EK's en WK's ereplaatsen. Buitenlandse carrières van voetballers als [[Johan Cruijff]], [[Marco van Basten]] en [[Ruud Gullit]], en van de trainer-coaches [[Guus Hiddink]] en [[Louis van Gaal]] droegen eraan bij dat Nederland op dit gebied wereldwijd bekend werd. Andere populaire sporten zijn onder meer [[veldhockey]], [[schaatsen]], [[wielersport]], [[paardensport]], [[volleybal]], [[handbal]], [[korfbal]], [[tennis]], [[golf (sport)|golf]] en [[zwemsport|zwemmen]]. Ook neemt het [[darts (sport)|darts]] sinds circa 2000 een belangrijker positie in Nederland in. Dit komt mede door de huidige media-aandacht die aan de sport wordt gegeven. Ook is dit succes mede te danken aan (voormalig) wereldkampioenen [[Raymond van Barneveld]], [[Michael van Gerwen]], [[Jelle Klaasen]] en [[Christian Kist]]. Typisch Nederlandse sporten zijn onder meer [[fierljeppen]], [[Fries kaatsspel|kaatsen]], [[klootschieten]] en [[korfbal]].

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden sportclubs en -bonden gevormd. Een belangrijk figuur in de Nederlandse sportgeschiedenis is [[Pim Mulier]], die aan het eind van de 19e eeuw meerdere tot dan toe niet tot nauwelijks bekende sporten in Nederland introduceerde en professionaliseerde. Hij was ook de initiator van de [[Elfstedentocht]], een circa 200&nbsp;km lange schaatstocht over [[natuurijs]] langs de [[Friese elf steden]]. In [[Olympische Zomerspelen 1900|1900]] was het debuut van [[Nederland op de Olympische Spelen]] een feit: sindsdien werden meer dan 300 medailles behaald, waaronder 100 gouden. Daarmee staat Nederland zeventiende op de [[medaillespiegel Olympische Spelen aller tijden|medaillespiegel van de Olympische Spelen aller tijden]].

Het [[NOC*NSF]] is de overkoepelende sportorganisatie van de Nederlandse sportbonden en de Nederlandse vertegenwoordiger binnen de internationale sportkoepel [[Internationaal Olympisch Comité|IOC]]. Nederland heeft vier [[Centrum voor Topsport en Onderwijs|topsportcentra]] waar topsporters kunnen trainen, studeren en wonen. Amsterdam organiseerde de [[Olympische Zomerspelen 1928]]; in 1980 vonden de [[Paralympische Zomerspelen 1980|Paralympische Zomerspelen]] plaats in Arnhem. Samen met België was Nederland gastheer van het [[Europees kampioenschap voetbal 2000]]. Voorts waren er [[Nederlandse kandidatuur voor de Olympische Spelen van 2028|plannen]] om de [[Olympische Zomerspelen 2028]] te organiseren.

== Economie ==
{{Zie hoofdartikel|Economie van Nederland}}

=== Economische basis ===
[[Bestand:Effbeurs1.jpg|thumb|De [[Amsterdamse effectenbeurs]], de oudste financiële handelsbeurs ter wereld]]

Nederland is een welvarend land met een [[open economie]], die sterk leunt op de buitenlandse handel, met name met [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]]. De [[Economie (systeem)|economie]] wordt getypeerd door stabiele verhoudingen, een matige [[inflatie (hoofdbetekenis)|inflatie]], een terughoudend financieel beleid en door zijn belangrijke rol als Europese transportader. Over de gehele linie bekeken hoort Nederland tot de 20 grootste economieën van de wereld, na de grootmachten als de Verenigde Staten, China, Duitsland, Japan en het Verenigd Koninkrijk. Duitsland (24,5%), [[België (hoofdbetekenis)|België]] (11,1%), [[Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)|Verenigd Koninkrijk]] (9,3%), [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]] (8,4%) en [[Italië]] (4,2%) zijn de belangrijkste exportpartners van Nederland. Duitsland (14,7%), China (14,5%), België (8,2%), Verenigde Staten (8,1%) en Verenigd Koninkrijk (5,1%) zijn de belangrijkste importpartners.<ref>[https://web.archive.org/web/20200521043249/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nl.html Netherlands], [[The World Factbook]]</ref>

Na de [[Verenigde Staten (hoofdbetekenis)|Verenigde Staten]] is Nederland, ondanks zijn geringe [[oppervlakte]], in absolute omvang het tweede exportland op het gebied van [[Landbouw|land-]] en [[tuinbouw]]producten ter wereld (2015).<ref>[https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/23/nederland-tweede-landbouwexporteur-ter-wereld Nederland tweede landbouwexporteur ter wereld] CBS, 6 juni 2016</ref> In de intensieve, [[landbouwmechanisatie|gemechaniseerde]] land- en tuinbouw werkt weliswaar slechts 4% van de Nederlandse [[beroepsbevolking]], maar er worden door de sector enorme hoeveelheden [[voedsel]] voor de [[voedingsmiddelenindustrie]] en de export geproduceerd. De [[glastuinbouw]] is van grote omvang en vertegenwoordigt bijna de helft van de totale Europese capaciteit. Ook de [[bloembollenteelt]] met de bekende [[bollenveld]]en (onder andere [[tulpenbol]]len) is van aanzienlijk belang. Nederland is op dit gebied de voornaamste producent voor de Europese- en Noord-Amerikaanse markt.

De [[levensmiddelentechnologie|voedings]]- en [[genotmiddel]]enindustrie, de [[Chemische technologie|chemische industrie]], de [[olieraffinage|aardolie-industrie]] en de [[metaal]]industrie zijn de belangrijkste [[Industrie in Nederland|industriële activiteiten in Nederland]].

Andere belangrijke onderdelen van de economie zijn de [[internationale handel]] en het [[Bank (financiële instelling)|bankwezen]]. Amsterdam is het financiële en zakencentrum van Nederland en behoorde nog in 2008 bij de grootste tien zakencentra ter wereld.<ref>[https://web.archive.org/web/20110724143830/http://www.topstad.amsterdam.nl/nieuws/amsterdam_in_top_10?ActItmIdt=143702 Amsterdam in top 10 zakencentra], Gemeente Amsterdam, 5 september 2008</ref> De [[Amsterdamse effectenbeurs]] is de locatie van de [[AEX|Amsterdam Exchange Index]] (AEX) en is tegenwoordig onderdeel van [[Euronext]]. Sinds 1 januari 2002 is de [[euro]] het enige wettige betaalmiddel. Daarvoor werd betaald met de [[Nederlandse gulden]]. In de bijzondere gemeenten [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] is de [[Amerikaanse dollar]] wettig betaalmiddel.<ref>[http://nos.nl/artikel/208766-exantillen-stappen-over-op-dollar.html Ex-Antillen stappen over op dollar] - nos.nl</ref>

=== Energie ===
[[Bestand:Windmolens maken overuren.jpg|thumb|[[Windturbine]]s in de [[Haarlemmermeer]]polder]]
Als hoogontwikkelde economie heeft Nederland net als andere geïndustrialiseerde landen een hoog [[energie (economie)|energieverbruik]]: 75 miljoen [[ton olie-equivalent]] (Mtoe) in 2016.<ref>1Mtoe = 11,63 [[TWh]], miljard kilowattuur, dat is 41,87 [[Joule|PJ]]. Dit is het [[Total Primary Energy Supply|TPES]] (''total primary energy supply'').</ref> In 90% hiervan wordt voorzien met [[fossiele brandstof]]fen, vooral [[aardolie]], [[aardgas]] en [[steenkool]]. Afgezien van aardgas worden deze voornamelijk geïmporteerd. Een groot deel van de aardolie wordt na [[olieraffinage|raffinage]] weer geëxporteerd. Ook het aardgas uit eigen bodem wordt voor een groot deel uitgevoerd. Per saldo importeerde Nederland in 2016 42 Mtoe meer dan het exporteerde en produceerde 46 Mtoe zelf.{{Bron?||2019|11|23}}

Van de energie ging ongeveer 17 Mtoe verloren bij conversie, vooral bij elektriciteitsopwekking uit fossiele brandstof. 13 Mtoe werd gebruikt voor niet-energetische producten zoals smeermiddelen, asfalt en petrochemicaliën. Voor eindgebruikers resteerde 45 Mtoe waarvan 9 Mtoe = 105 TWh elektriciteit.

Met aardgas en in mindere mate steenkool wordt het grootste deel (80%) van de benodigde elektriciteit opgewekt. Een beperkte bijdrage hierin wordt geleverd door [[duurzame energie]] 11%<ref>{{Citeer web|url=https://www.vemw.nl/Nieuwsoverzicht/2020-12-23-Hernieuwbaar-energieproductie-energiegebruik.aspx|titel=Productie duurzame energie stijgt met kwart in één jaar|bezochtdatum=2021-09-22|werk=www.vemw.nl|archiefurl=https://web.archive.org/web/20210305103022/https://www.vemw.nl/Nieuwsoverzicht/2020-12-23-Hernieuwbaar-energieproductie-energiegebruik.aspx|archiefdatum=2021-03-05|dodeurl=nee}}</ref> en [[kernenergie]] 3% en 4% importeerde de [[Nederlandse elektriciteitsmarkt]] via de [[trans-Europese energienetwerken]] meer dan het exporteerde. In de periode 2012-2016 daalde het eindgebruik met 4% maar het elektriciteitsgebruik bleef ongeveer gelijk. De met zon en wind opgewekte elektriciteit steeg 88% en leverde 9% van alle elektriciteit aan eindgebruikers in 2016. De uitstoot van kooldioxide was 157 megaton, dat is 9 ton per persoon.<ref name="iea.org">[{{en}} IEA [https://www.iea.org/statistics/?country=NETHLAND&year=2016] Show data table, select Balances, Electricity or Key indicators</ref> Het wereldgemiddelde was 4,4 ton per persoon. Om in 2020 30% minder [[broeikasgassen]] uit te stoten, richt het beleid zich hier op energiebesparing en duurzame energie.

=== Toerisme ===
{{Zie hoofdartikel|Toerisme in Nederland}}
[[Bestand:Toverland Avalon 01.jpg|thumb|links|[[Attractiepark Toverland]], een van de snelst groeiende pretparken van Nederland.|alt=]]
[[Bestand:KeizersgrachtLeliegracht.jpg|thumb|Een [[rondvaartboot]] in de Amsterdamse [[Keizersgracht (Amsterdam)|Keizersgracht]]]]
Nederland wordt jaarlijks door ongeveer 10 tot 11 miljoen buitenlandse toeristen bezocht.{{Bron?||2019|11|23}} Onder de belangrijkste bezienswaardigheden zijn de historische steden, vooral [[Amsterdam (hoofdbetekenis)|Amsterdam]], de [[Deltawerken]] en het polderlandschap.

De Nederlandse steden gelden als belangrijke toeristische bestemming. Vooral de hoofdstad Amsterdam is populair onder buitenlandse toeristen, mede dankzij de [[coffeeshop]]s en het prostitutiegebied [[de Wallen]]. Ook de [[grachtengordel]] met een groot aantal historische bouwwerken en belangrijke musea geldt als een belangrijke bezienswaardigheid. Met 4,9 miljoen toeristen (2007) is Amsterdam de op vier na meest bezochte toeristenbestemming in Europa en de op zes na grootste [[congres (bijeenkomst)|congresstad]] ter wereld.<ref>[https://web.archive.org/web/20100311050206/http://www.ez.amsterdam.nl/thema's/toerisme_en Toerisme en congres], Gemeente Amsterdam - Economische Zaken, 1 februari 2010</ref>

Ook de andere drie grote steden hebben hun eigen kenmerken. [[Rotterdam (hoofdbetekenis)|Rotterdam]] heeft een moderne skyline en haven, [[Den Haag]] heeft de [[Ridderzaal]], [[Madurodam]] en de badplaats [[Scheveningen]], en [[Utrecht (stad)|Utrecht]] is bekend om zijn [[Dom van Utrecht (hoofdbetekenis)|Domtoren]] en [[werfkelder (Utrecht)|werfkelders]]. Verder zijn er nog andere bezienswaardige steden en dorpen, bijvoorbeeld historische plaatsen als [[Gouda (hoofdbetekenis)|Gouda]], [[Delft (hoofdbetekenis)|Delft]] en [[Alkmaar (hoofdbetekenis)|Alkmaar]], [[Middelburg (Zeeland)|Middelburg]], [[Veere (stad)|Veere]] en [[Maastricht]]. Daarnaast zijn er plaatsen met een folkloristisch karakter zoals [[Volendam (hoofdbetekenis)|Volendam]], [[Marken (Waterland)|Marken]] en de [[Zaanse Schans]]. Vele grotere en middelgrote steden hebben een heel specifiek eigen karakter, zoals [[Eindhoven]] (met zijn industrieel erfgoed) en de steden [[Groningen (stad)|Groningen]], [[Breda (hoofdbetekenis)|Breda]], [['s-Hertogenbosch (hoofdbetekenis)|'s-Hertogenbosch]], [[Leeuwarden (stad)|Leeuwarden]] en [[Leiden (hoofdbetekenis)|Leiden]], rijk aan historisch erfgoed.

Verder zijn er [[attractiepark]]en, zoals de [[Efteling]], [[Duinrell]], [[Attractiepark Slagharen]] en [[Attractiepark Toverland]] en de miniatuurstad [[Madurodam]]. Nederland kent verschillende [[dierentuin]]en, zoals [[Artis]], [[Koninklijke Burgers' Zoo]], [[GaiaZOO]] en [[Diergaarde Blijdorp]]. Het [[Waddenzee|Waddengebied]] en in het bijzonder de [[Waddeneilanden]] trekken veel toeristen.{{Bron?||2019|11|23}}

=== Transport ===
{{Zie hoofdartikel|Transport in Nederland}}
[[Bestand:EHAM Terminal E.jpg|thumb|links|De E-pier van [[Luchthaven Schiphol]]]]

Van groot belang voor de Nederlandse economie is de [[vervoer|transportsector]]. De [[haven van Rotterdam]] is de grootste van Europa en een van de grootste ter wereld. Andere belangrijke havengebieden zijn [[Haven van Amsterdam|Amsterdam]], [[Eemshaven]] en de [[Haven van Zeeland|Zeeuwse havens]]. Het achterland van deze havens wordt ondersteund door rivieren, en uitgebreid net van kanalen en andere waterwegen. De [[binnenvaart]] en de [[zeevaart]] spelen daarom een belangrijke rol in de Nederlandse economie. De rivieren [[Rijn]], [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] en [[Schelde (rivier)|Schelde]] die vanuit de buurlanden binnenstromen en in de [[Noordzee]] uitmonden, maken Nederland al eeuwenlang een knooppunt voor de Europese binnenvaart.

[[Luchthaven Schiphol|Schiphol]] behoort als [[mainport]] tot 's werelds grootste internationale [[vliegveld|luchthavens]]. [[Eindhoven Airport]] is sinds 2006 het grootste regionale vliegveld van Nederland.{{Bron?||2019|11|23}} [[Rotterdam The Hague Airport]] is het tweede regionale vliegveld van het land en fungeert ook voor koninklijke en diplomatieke ontvangsten.

Mede als gevolg van de hoge bevolkingsdichtheid bezit Nederland een zeer dichte [[verkeersinfrastructuur|infrastructuur]]. Het autowegen- en spoorwegnet worden zwaar belast door de groeiende verkeersdruk. Er is een uitgebreid wegennet van [[autosnelweg]]en en [[autoweg]]en met een totale lengte van circa 116.500 kilometer. Vrijwel alle wegen zijn [[tolweg|tolvrij]], met uitzondering van een aantal [[oeververbinding]]en.

Het [[spoorwegen in Nederland|spoorwegnet]] heeft een totale lengte van 2808 kilometer en is een van de drukst bereden spoornetwerken van Europa. De belangrijkste vervoerder van passagiers is de [[Nederlandse Spoorwegen|NS]]. Andere vervoerders met treinverbindingen in Nederland zijn: [[Arriva Personenvervoer Nederland|Arriva]], [[Connexxion]], [[Syntus]] en [[Breng]]. Het stads- en streekvervoer per bus wordt grotendeels uitgevoerd door deze vervoerbedrijven. In enkele steden rijden lokale vervoerders en in een groot deel van het Noorden exploiteert [[Qbuzz]] de busverbindingen. [[Arriva Personenvervoer Nederland|Arriva]] is te vinden in het zuiden, maar ook in het West- en Noord-Nederland. [[Connexxion]] met name in het Westen en [[Syntus]] in het Oosten. De [[Arnhem (hoofdbetekenis)|Arnhem]]se trolleybus is het enige nog bestaande [[trolleybus]]netwerk in de [[Benelux]] en een van de grootste in West-Europa.<ref>[http://www.Breng.nl www.breng.nl]</ref>

In de agglomeraties van [[Amsterdamse tram|Amsterdam]], [[Rotterdamse tram|Rotterdam]], [[Haagse tram|Den Haag]] en [[Utrechtse sneltram|Utrecht]] rijden [[tram]]s en [[sneltram]]s. [[Metro (vervoersmiddel)|Metrosystemen]] zijn alleen in [[Rotterdamse metro|Rotterdam]] en [[Amsterdamse metro|Amsterdam]] te vinden. [[RandstadRail]] is een [[lightrail]]netwerk rond Den Haag, Zoetermeer en Rotterdam waarin een aantal tram- en metrolijnen en voormalige spoorlijnen zijn geïntegreerd.

Door de korte afstanden binnen de steden, het vlakke landschap en de lage kosten heeft de [[fiets]] een groot aandeel in het personenverkeer. Studentensteden als Groningen, Nijmegen en Amsterdam kennen een fietsgebruik van 40% of meer, maar ook andere steden en gemeenten kennen een hoog fietsgebruik.<ref>[https://web.archive.org/web/20110120075452/http://fietsberaad.nl/index.cfm?lang=nl&section=Kennisbank&mode=detail&repository=Cijfers+over+fietsgebruik+per+gemeente Cijfers over fietsgebruik per gemeente], Fietsberaad, 2010</ref> Bejaarde fietsers zijn, anders dan in veel andere landen, heel gewoon.

== Externe links ==
{{Zusterproject klein
| commons     = Category:Netherlands
| wiktionary  = Nederland
| wikiversity = 
| wikibooks   = Categorie:Nederland
| wikisource  = Categorie:Nederland
| wikiquote   = 
| wikinewscat = Nederland
| wikidata    = 
| wikivoyage  = Nederland
| wikiatlas   = the Netherlands
}}
* [https://www.rijksoverheid.nl/ Officiële website van de Nederlandse overheid]
* [https://www.cbs.nl/ CBS] - Statistieken van het [[Centraal Bureau voor de Statistiek]]
{{Clearboth}}
{{Appendix||2=
== Literatuur ==
=== Algemeen ===
* Encyclopædia Britannica, Ultimate Reference Suite (2009): ''Netherlands, The'', Encyclopædia Britannica, Chicago
=== Geologie ===
* {{aut|Barends, S. e.a. (red.)}} (2005): ''Het Nederlandse landschap. Een historisch-geografische benadering'', Matrijs
* {{Aut|Henk Berendsen|Berendsen, H.J.A.}} (2004): ''De vorming van het land, Inleiding in de geologie en de geomorfologie'', Koninklijke Van Gorcum
* {{Aut|Henk Berendsen|Berendsen, H.J.A.}} (2005): ''Landschap in delen, Overzicht van de geofactoren'', Koninklijke Van Gorcum
* {{Aut|Mulder, E. de, Geluk, M.C., Ritsema, I., Westerhoff, W.E., Wong, T.E. (Eds)}} (2003): ''De ondergrond van Nederland'', Wolters-Noordhoff
* {{Aut|Wong, Th.E., Batjes, D.A.J., Jager, J. de (Eds)}} (2007): ''Geology of the Netherlands'', Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, [http://www.knaw.nl/Content/Internet_KNAW/publicaties/pdf/20011075.pdf Afzonderlijke hoofdstukken als pdf downloadbaar van knaw.nl]
=== Geschiedenis ===
* {{aut|Dick Blok|Blok, D.P.}} (red) ''et al.'' (1977-1983): ''Algemene Geschiedenis der Nederlanden'', Fibula-Van Dishoeck
* {{aut|Hans Blom (historicus)|Blom, J.C.H.}}; {{aut|Emiel Lamberts|Lamberts, E.}} (red) (2006): ''Geschiedenis van de Nederlanden'', HBuitgevers
* Encyclopædia Britannica, Ultimate Reference Suite (2009): ''Low Countries, history of'', Encyclopædia Britannica
== Referenties ==
{{References||2}}
}}
{{Gesproken Wikipedia 2|Nl-Nederland1-article.ogg|Nl-Nederland2-article.ogg|21635983}}
{{Navigatie Koninkrijk der Nederlanden}}
{{Navigatie Europese Unie}}
{{Navigatie statistische informatie Nederland}}
{{Navigatie landen Europa}}
{{Coor title dms|51|55|0|N|5|34|0|E|type:country_scale:1000000_region:NL}}

[[Categorie:Nederland| ]]