Brontekst bekijken van Mottekasteel

[[Bestand:Turmhügelburg.jpg|thumb|Reconstructie mottekasteel in [[Lütjenburg]]]]
[[Bestand:The Keep at Arundel Castle (32417433377).jpg|thumb|[[Arundel Castle]]]]
Een '''mottekasteel''' is een [[Hoge middeleeuwen|hoogmiddeleeuws]], veelal torenvormige versterking op een ''motte'', een afgeplatte aangelegde aarden [[heuvel (landvorm)|heuvel]].  De toren op de kunstmatige heuvel werd aanvankelijk in hout opgetrokken en later in steen gebouwd.  Vaak is van dit [[burcht (kasteel)|burchttype]] alleen nog de heuvel overgebleven.

== Benaming en verspreiding ==
[[File:Castell y Rhodwydd, Nant y Garth, Sir Ddinbych.webm|thumb|Luchtvideo van 'Tomen y Rhodwydd' uit [[Wales]] (2022)]]
Een motte is een geheel of gedeeltelijk kunstmatige heuvel met een regelmatige vorm en steile zijden. De heuvel werd gewoonlijk met muren of [[Palissade|palissades]] en brede droge of natte grachten omgeven.  De constructie heeft tot doel de op zijn afgeplatte top staande versterkingen beter te verdedigen en de omgeving te beheersen. Bij dit opperhof sloot meestal nog een neerhof aan waar zich het eigenlijke leven voltrok. 

In [[Vlaanderen]] is vooral de term motte courant, hoewel ook de termen mot, en motteken voorkomen. In Nederland komen naast deze termen meerdere andere voor, namelijk werf, bergh, barch, borg, huus, casteel, die alle op een motteversterking betrekking kunnen hebben.

== Opbouw van een mottekasteel ==
De meest voorkomende verschijningsvorm van een mottekasteel bestond uit twee gedeelten: een ''opperhof'' of  [[hoofdburcht]], met een specifiek militair doel en een ''neerhof'' of [[voorburcht]] waar zich de meer economische aspecten van het dagelijks leven afspeelden. Beide waren gebouwd op verhogingen in het landschap en omgeven door grachten en wallen en houten [[Palissade|pallisades]] of stenen muren.<ref>[https://oar.onroerenderfgoed.be/publicaties/ARBE/255/ARBE255-010.pdf De Meulemeester J.: Castrale motten in België; in: Archaeologia Belgica 255; 1983]</ref> Op de hoogste motteheuvel (de opperhof) werd een [[donjon]], een [[kasteel]], een [[burcht (kasteel)|burcht]] of een ander verdedigingswerk gebouwd in hout of steen. De motteheuvel met zijn toren vertegenwoordigde het residentiële (adellijke) en militaire karakter van de plaats.<ref>M. Bur, ''Le château'', Brepols, Turnhout, 1999, p. 23.</ref> Verder bestond het mottekasteel uit een of meer lager gelegen voorburchten (de neerhof). Hier stonden de nutsgebouwen, zoals stallen en schuren, met soms een kapel of het eigenlijke woonhuis van de heer, in het geval dat de [[donjon]] alleen als noodverblijf werd gebruikt. De neerhof vertegenwoordigde dan het dagelijkse leven. 

De afmetingen van de motteheuvel varieerden gemiddeld tussen 20 en 100 meter [[diameter]]; de hoogte kon tussen 3 en 20 meter bedragen. 

De opbouw van de motheuvel werd bepaald door zijn natuurlijke omgeving. In vlakke gebieden is het een kunstmatige heuvel met aarde uit een uitgegraven gracht rond het bouwwerk en grond aangevoerd van buitenaf om meer hoogte te creëren. In heuvelachtige gebieden zijn het half-kunstmatige verhogingen van een verhevenheid in het landschap en in bergachtige gebieden wordt gebruik gemaakt van het strategisch reliëf van het landschap.<ref>COLLECTIF, Les fortifications de terre en Europe occidentale du X° au XII° siècles, Colloque de Caen, 1980, Archéologie médiévale, XI</ref> 

Een zeldzame variant van het mottekasteel is de [[abschnittsmotte]] waarbij de motteheuvel gecreëerd is door gedeeltelijke afgraving van een heuvelrug. Een andere zeldzame verschijningsvorm is de dubbelmotte waarbij op het terrein twee opperhoven gelegen zijn. Een voorbeeld hiervan is [[Eriksvold]] op [[Lolland (eiland)|Lolland]] in [[Denemarken]].

=== De shell keep ===
Een speciaal type van motteversterking is de ''[[shell keep]]''. Met deze, uit het [[Engels]] overgenomen term wordt in de castellologie verwezen naar mottekastelen waarbij de houten [[palissade]] die de heuvel bekroont, vervangen is door een stenen omheiningsmuur die de plateaurand van de heuvel volgt. De toren neemt hierbij geen centrale plaats in, maar is tegen de muur aan gebouwd. Indien van toepassing worden ook de nutsgebouwen verwerkt in deze stenen omheiningsmuur, waardoor een cirkelvormige binnenplaats ontstaat. Voorbeelden van dit type vinden we zowel in de [[Lage Landen (staatkunde)|Lage Landen]] ([[Burcht van Leiden|Leiden]], [[Kessel (Limburg)|Kessel]]), [[Groot-Brittannië (eiland)|Groot-Brittannië]] ([[Restormel]], [[Arundel (Engeland)|Arundel]]) als in [[Frankrijk]] ([[Gisors]]).

==Geschiedenis==
[[Bestand:Bayeux_Tapestry_scene19_detail_Castle_Dinan.jpg|thumb|Het tapijt van Bayeux]]
Deze versterkingsvorm wordt traditioneel een ontstaan toegedicht ergens aan het eind van de [[10e eeuw]], in de gebieden tussen de [[Rijn]] en de [[Loire (rivier)|Loire]]. De oudste afbeelding van een mottekasteel vinden we op het 11e-eeuwse [[Tapijt van Bayeux]]. In de loop van de [[11e eeuw|11e]] en de [[12e eeuw]] kent deze versterkingsvorm vervolgens een hoogtepunt en een grote verspreiding: tegen de [[13e eeuw]] vinden we ze van [[Denemarken]] tot [[Italië]] en van de Atlantische kust tot [[Polen]]. Het succes van deze versterkingsvorm valt te verklaren door:
* de relatief makkelijk te verkrijgen bouwmaterialen: hout en aarde zijn immers makkelijk verkrijgbaar, terwijl steen in deze periode duur is, en
* de relatieve snelheid waarmee een motteheuvel opgeworpen en een mottekasteel gebouwd kon worden: de bouwtijd kon variëren van enkele dagen tot enkele weken.

Na de 13e eeuw neemt het mottekasteel in belang af door de opkomst van de artillerie en aangepaste militaire versterkingsvormen.. Vanaf het einde van de 13e eeuw worden er heel wat versterkte kastelen gebouwd in steen, veelal in vierkante vorm met torens op de hoeken<ref>De Meulemeester J.: Les châteaux à motte en Wallonie, in: Domaines et châteaux, Hier, aujourd'hui, demain; in Les cahiers de l'urbanisme n° 45-46, 2003.</ref>. Toch zijn er nadien nog mottekastelen met toren gebouwd, maar het betreft dan vooral constructies met een symbolische functie (als statussymbool) en niet langer met een dominante militaire functie.

== Functie ==
Er kunnen verschillende soorten mottekastelen worden onderscheiden naargelang hun doel: aanvalsmottes, verdedigingsmottes en mottekastelen met een residentiële functie. Vaak is een mottekasteel niet louter in één categorie onder te brengen, maar cumuleert ze meerdere van deze functies tegelijk. Wat de verdediging betreft onderscheiden we publieke functies (het verdedigen van een grondgebied; verdedigingsmottes), private functies (verdedigen van het huis van de heer, samenlopend met het [[residentie|residentiële]] aspect), actieve verdedigende functies (het veroveren en onderwerpen van een gebied) en passieve verdedigende functies (het beschermen van een gebied; de publieke functie). Naast dit defensieve aspect had het mottekasteel ook vaak een residentiële functie, als de residentie van een adellijke figuur. Verder had het mottekasteel ook een niet te onderschatten sociale functie als [[statussymbool]], dat wil zeggen als symbool van de heerlijke macht. Het optrekken van een [[kasteel]] was immers niet iedereen gegund.

== België ==
[[Bestand:Motte Geetbets.jpg|thumb|Motte van Geetbets]]
[[Bestand:Motteheuvelzoutleeuw.jpg|thumb|Motte te Zoutleeuw]]

Op meerdere plaatsen in België zijn nog overblijfselen van de middeleeuwse mottekastelen zichtbaar in het landschap
{{Zie hoofdartikel|Lijst van mottes en mottekastelen in België}}.
=== Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is ===
==== Antwerpen ====
* [[Poederlee]], de ''Ouden Hofberg'' in het natuurgebied Den Haert.

==== Brabant ====
* De ''Motte'' in [[Geetbets]].
* In het gehucht [[Borgt]] bij [[Grimbergen]] staat de ''[[Senecaberg]]''.
* In [[Landen (België)|Landen]] is er een dubbele motte bij [[Sinte-Gitter]].
* [[Zoutleeuw]], de ''Castelberg'', vlak bij het natuurreservaat [[Het Vinne]].
* In [[Bever (België)|Bever]], de [[Burcht van Bever]].

==== Limburg ====
* Alken (Terkoest), de Mot (Blekkenbergstraat)
*[[Bilzen]] ([[Beverst]]), de ''Schuylenborg''.
* [[Hasselt (België)|Hasselt]] ([[Stevoort]]), de ''[[Asberg]]'', op de grens met [[Wijer (België)|Wijer]].
* [[Heers (België)|Heers]] ([[Horpmaal]]), de ''Motheuvel'' .
* [[Hoeselt]], ''De Motte'' bij het centrum van Hoeselt.
* [[Riemst]] ([[Millen (België)|Millen]]), [[Motheuvel (Millen)|Motheuvel]] bij de Peperstraat .
* [[Wellen (België)|Wellen]], ''De Mot'', in de Houtstraat.

==== West-Vlaanderen ====
* [[Merkem]] ([[Houthulst]]), de ''Hoge Motte'', gelegen tussen de Noord- en Zuidwallandstraat. Deze motteheuvel werd tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers als observatiepost gebruikt.{{Bron?||2017|05|13}}
* [[Werken (Kortemark)]], de ''Hogen Andjoen''.
*[[Werken (plaats)|Werken (Kortemark)]], Vrouw Hille Wal / Rondlopermotte / Onze-Lieve-Vrouwmotte
* [[Kanegem]], de hoeve Strichtensgoed staat op een oude motte.
* In [[Veurne]] werd de motteheuvel na de Eerste Wereldoorlog aangekocht door het stadsbestuur, zodat het stadspark uitgebreid kon worden.
*[[Vichte]], het Oud Kasteel staat op een oude motte.

==== Oost-Vlaanderen ====
* In [[Beveren Waas]] in de polders bevindt zich de motteheuvel met de naam [[Singelberg]].
* In [[Ertvelde]] bevindt zich een van de best bewaarde motteheuvels van Vlaanderen.
* In [[Ressegem]] bevindt zich achter de pastorij van Ressegem een zeer goed bewaarde motteheuvel met volledig intacte omwalling. De slotgracht doet nu dienst als visvijver.
* In [[Oudenaarde]] bevindt zich het "Hof de Bruwaan" met zijn bewaarde motte.
* In [[Erpe-Mere|Erpe]] bevindt zich de <nowiki>'Kasteelberg''</nowiki>, een van de best bewaarde mottes van België.<ref>{{Citeer web|url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/200004|titel=Kasteelberg|bezochtdatum=2022-04-08|werk=inventaris.onroerenderfgoed.be|taal=nl}}</ref> Bovenaan bevindt zich een kleine structuur die deels is opgebouwd uit elementen van de vroegere mottenburcht. Het is echter gelegen op een privéterrein.
* In [[Moorsel (Oost-Vlaanderen)|Moorsel]] bevindt zich '[[Hof te Eksel]]', een kleine motte die diende als uitvalsbasis ter controle van (een deel van) het [[Land van Aalst]].<ref>{{Citeer web|url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/307758|titel=Hof te Eksel|bezochtdatum=2022-04-08|werk=inventaris.onroerenderfgoed.be|taal=nl}}</ref>

=== Luik ===
* In [[Motteheuvel van Lamine|Lamine]] (deelgemeente van [[Remicourt (België)|Remicourt]]).

=== Henegouwen ===

* In [[Lettelingen|Letteringen]] bevindt zich de ''Motte de Brabant''.

=== Nog zichtbare motteheuvels waarop het kasteel (deels) nog aanwezig is ===
[[Bestand:Brustem - Burgtoren.jpg|thumb|Burchttoren van Brustem]]
==== Brabant ====
* [[Diest]], op de Warandeberg is de fundering van een hoogteburcht te zien.
==== Limburg ====
* [[Brustem]], motteheuvel met ruïne van de [[Torenburcht|burchttoren]].
* [[Den Berg (Kessenich)|Motte]] in [[Kessenich (België)|Kessenich]], ruïnes van de mottetoren op de ca. 10 meter hoge kunstmatige heuvel, op de neerhof staat de huidige Sint-Martinuskerk. 
* [[Burcht van Kolmont]] in [[Overrepen]] [[Tongeren (stad)|Tongeren]], ruïne van tienhoekige donjon op indrukwekkende motte.
* [[Burchttoren van Mulken]] in [[Tongeren (stad)|Tongeren]],resten van tienhoekig donjon.
* [[Genk]], [[Waterschei]], de ''Mottetoren'', gelegen tussen de Herenstraat en de E314.

== Nederland ==
Verschillende voormalige mottekastelen zijn geheel verdwenen uit het landschap, zoals in [[Kasteel van Gouda|Gouda]]. In [[Breust]] is een [[Huis Breust|motte met een kelder]] gevonden van een voormalige mottetoren.<ref>[http://www.volkskrant.nl/binnenland/unieke-kasteelkelder-in-eijsden-gevonden~a314617/ Unieke kasteelkelder in Eijsden gevonden], ''[[de Volkskrant]]'', 26 februari 2009 ([[Algemeen Nederlands Persbureau]])</ref>

Op diverse plaatsen zijn echter nog motteheuvels te zien in het Nederlandse landschap (zie ook [[Lijst van mottes en mottekastelen in Nederland]]):
=== Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is ===
[[Bestand:Vliedberg thof-blaemskinderen.jpg|thumb|Vliedberg 't Hof Blaemskinderen]]
[[Bestand:Ten Esschen4.jpg|thumb|Motte [[Struyver]] bij Ten Esschen (Heerlen)]]
[[Bestand:Kasteel Limbricht.jpg|thumb|Kasteel Limbricht]]
[[Bestand:Burcht (cropped).jpg|thumb|De [[Burcht van Leiden]]]]
[[Bestand:Stinswier Menaldum.jpg|thumb|Hege wier bij [[Menaldum]]]]

==== Drenthe ====
* Het [[Borgbarchien]]
* De [[Klinkenberg (Gees)|Klinkenberg]]
* De [[Wittesheuvel]]
* De waterburcht van [[Eelde]]

==== Overijssel ====
Motteheuvels komen in [[Twente]] een aantal maal voor in waterrijke en moerassige gebieden.
* [[Ypelo]], de [[Koohorst]]
* [[Almelo]], de [[Schuilenborg]]
* [[Zenderen]], de [[De Hondeborg te Zenderen]]<ref>[https://web.archive.org/web/20050826143658/http://www.historischcentrumoverijssel.nl/overijssel/leenrep/repertorium/lenen/39.htm Online versie]</ref>

==== Gelderland ====
* [[Motte te Leur]]
* [[Ubbergen]], de [[Mergelp]] op de Duivelsberg
* [[Zeddam (dorp)|Zeddam]], [[Montferland (heuvel)|Motte Montferland]], de grootste motteheuvel van [[Nederland]]
* [[Zoelen (Nederland)|Zoelen]], [[Aldenhaag]]

==== Limburg ====
* [[Baexem]], de [[Motte Baexem]]
* [[Dieteren]], de [[Koppelberg]]
* [[Epen]], [[Motte Epen]]
* [[Eys]], [[Eys (mottekasteel)|het mottekasteel, Opt Huys]] op de [[Boerenberg]]
* [[Gulpen]], [[Gracht Burggraaf (mottekasteel)|Gracht Burggraaf]]
* [[Guttecoven]], de [[Stoel van Swentibold]]
* [[Heerlen]], [[Struyver]] bij de buurtschap [[Ten Esschen (buurtschap)|Ten Esschen]].
* [[Maastricht]], op de westflank van de [[Sint-Pietersberg]], vaak [[de Tombe]] genoemd.
* [[Maria-Hoop]], de [[Bollenberg (Maria-Hoop)|Bollenberg]]
* [[Merkelbeek]], de [[De Vossenberg|Vossenberg]]
* [[Oostrum (Limburg)|Oostrum]], [[Kasteel Spraland]]
* [[Posterholt]], de [[Bolberg (Posterholt)|Bolberg]]
* [[Schinnen (plaats)|Schinnen]], bij [[kasteel Terborg]]
* [[Wijnandsrade]], de motte [[Wijnandsrade (motte)|Wijnandsrade]] bij [[kasteel Wijnandsrade]]

==== Noord-Brabant ====
* [[Eindhoven]], De motte van het kasteel [[Ten Hage]], nu de locatie van [[klooster (gebouw)|klooster]] [[Klooster Mariënhage|Mariënhage]]<ref name="Thoben">{{Citeer boek |last=Thoben |first=Peter et al. ed.|title=De canon van Eindhoven |year=2009 |publisher=Adr. Heinen |location=[['s-Hertogenbosch]]|language=nl|page=36}}</ref> (resten van de funderingen van het kasteel zijn nog aanwezig in de ondergrond van de motte).
* [[Rosmalen (plaats)|Rosmalen]], de motte waarop de burcht ''Rodenborch'' en het klooster [[Annenborch]] hebben gelegen.
* [[Almkerk]], de motte van [[Kasteel Altena (Almkerk)|Kasteel Altena]].

==== Zuid-Holland ====
* [[Ouddorp]], [[Kasteelberg Spreeuwenstein]]. Ook wel Blauwe Steen genoemd, aangewezen als rijksmonument.
* [[Rijswijk (Zuid-Holland)|Rijswijk]], [[Den Burch]]
* [[Strijensas]], opnieuw in 2007 opgetrokken kasteeltoren
* [[Burcht van Leiden]]

==== Zeeland ====
Ook in [[Zeeland (provincie)|Zeeland]] komen motteheuvels voor, daar worden ze [[vliedberg]]en genoemd.
* [[Baarsdorp (kasteel)|Baarsdorp]]
* [[Borssele (dorp)|Borssele]], de [[Berg van Troje]], het bekendste voorbeeld van een vliedberg.
* [[Westkerke (Tholen)]], de Westkerkseberg
* [[Zaamslag]], de [[Torenberg (Zaamslag)|Torenberg]]

==== Friesland ====
In [[Friesland]] worden de motteheuvels [[stinswier]]en of [[hege wier]]en genoemd.
* [[Menaldum]]

==== Groningen ====
* [[Marum (dorp)|Marum]]

=== Nog zichtbare motteheuvels waarop het kasteel (deels) nog aanwezig is ===
==== Drenthe ====
* [[Coevorden (stad)|Coevorden]], [[Kasteel van Coevorden]], het enige nog bestaande kasteel in de provincie

==== Limburg ====
* [[Grubbenvorst]], het [[Gebroken Slot]], een motteheuvel met enkele brokstukken van het meermalen verwoeste kasteel.
* [[Kessel (Limburg)|Kessel]], [[Kasteel Keverberg]], een ruïne.
* [[Limbricht]], [[Kasteel Limbricht]] met nog geheel intact zijnde burcht.
* [[Nieuwstadt]], [[Kasteel Millen]] met op de motteheuvel de ruïne van het mottekasteel.
* [[Stein (Limburg)|Stein]], [[Kasteel Stein]] met op de motteheuvel de ruïne van donjon de ''Witte Toren''.

==== Zuid-Holland ====
* [[Leiden]], [[Burcht van Leiden|Burcht]] met nog geheel intact zijnde omringende kasteelmuur
* [[Oostvoorne]], [[Burcht van Voorne]], een ruïne

[[Bestand:Motte_Oostkapelle_Terra_Maris_Reconstructie_2011_05_29.jpg|thumb|Reconstructie Terra Maris, Oostkapelle]]

=== Reconstructies van een mottekasteel ===
==== Zeeland ====
* [[Oostkapelle]], [[Terra Maris]], reconstructie voltooid in 2011

==== Flevoland ====
* [[Luttelgeest]], [[Kuinderbos]], [[Kuinderburcht]], deels gereconstrueerd in 1942

== Andere ==
=== Nog zichtbare motteheuvels waarvan het kasteel verdwenen is ===
==== Duitsland ====
* [[Heinsberg (stad)|Heinsberg]], ''Burgberg'' met ruïne in de binnenstad

==== Frankrijk ====
* [[Audinghen|Framezelle]]

== Zie ook ==
* [[Hege wier|Hege wier of stinswier]]
* [[Lijst van mottes en mottekastelen in Nederland]]
* [[Lijst van mottes en mottekastelen in België]]
* [[Lijst van vliedbergen]]

== Externe links ==
{{Commonscatklein|Motte and bailey}}
* [http://www.basaarts.nl/interessegebieden.php?page=nederland Info over motteburchten en foto's van Nederlandse mottes]

{{Appendix|2=
* {{Aut|R.M. van Heeringen, A.G. Jong, M.J.G.Th. Montforts, A.W.P.M. Penders & C.A.M. van Rooijen}}, ''Monumenten van aarde. Beeldcatalogus van de Zeeuwse bergjes, Koudekerke 2007.
* Horst Wolfgang Böhme: ''Der Hochmittelalterliche Burgenbau. Burgen vom 10. bis Mitte des 12. Jahrhunderts.'' In: ''Burgen in Mitteleuropa. Ein Handbuch.'' 2 Bände, Deutsche Burgenvereinigung (Hrsg.) Stuttgart 1999, Band 1 S. 54 - 77.
----
{{References}}
}}
{{Navigatie landschapselementen}}

[[Categorie:Heuvel]]
[[Categorie:Kasteel]]
[[Categorie:Motte| ]]