Brontekst bekijken van Mens

{{Taxobox
| naam              = Mens
| fossiel           = <br>[[Midden-Pleistoceen]]<ref>{{citeer journal |auteur=Tattersall, I. & Schwartz, J. |year=2009 |title=Evolution of the Genus ''Homo'' |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=37 |issue= 1|pages=67–92 |url=https://doi.org/10.1146/annurev.earth.031208.100202|taal=en}}</ref> – [[holoceen|heden]]
| afbeelding        = Human.svg
| afbeeldingtekst   = Figuur van een [[man (geslacht)|man]] (links) en [[vrouw]] (rechts), <br>detail uit de [[Gouden plaat (Pioneerprogramma)|gouden plaat van Pioneer 11]]
| rijk              = [[Dieren (biologie)|Animalia]] (Dieren)
| stam              = [[Chordadieren|Chordata]] (Chordadieren)
| klasse            = [[Zoogdieren|Mammalia]] (Zoogdieren)
| orde              = [[Primaten|Primates]] (Primaten)
| infraorde         = [[Simiiformes]] (Apen)
| familie           = [[Hominidae]]
| geslacht          = ''[[Homo (geslacht)|Homo]]''
| w-naam            = ''Homo sapiens''
| auteur            = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]]
| datum             = 1758
| origineel         = ''Homo sapiens''
| afbeeldingII      = Habitat-homo-sapiens.svg
| afbeeldingIItekst = Verspreidingsgebied
| portaal2          = Antropologie
}}

'''Mensen''' (''Homo sapiens'') zijn intelligente [[primaten]] die gekenmerkt worden door hun rechtopstaande houding en [[bipedie|tweevoetige]] voortbeweging, hun fijne motoriek en gebruik van [[gereedschap|werktuigen]], hun complex [[taal]]gebruik en geavanceerde en zeer georganiseerde [[samenleving]]en. De mens is de enige nog bestaande vertegenwoordiger van het [[geslacht (biologie)|geslacht]] ''[[Homo (geslacht)|Homo]]'' en maakt samen met [[chimpansees]], [[bonobo|bonobo's]], [[gorilla's]] en [[orang-oetans]] deel uit van de familie [[Hominidae]] (mensachtigen).

De moderne mens ontstond ongeveer 300.000 jaar geleden in [[Afrika]]. Het evolutionaire succes van de mens wordt verklaard door onder meer het [[Encefalisatiequotiënt|grotere brein]] met een goed ontwikkelde [[prefrontale cortex]] en [[temporale kwab]]ben, die nodig zijn voor abstract [[rede]]neren, taalverwerving, probleemoplossing, evenals de ontwikkeling van [[sociale structuur|socialiteit]] en [[cultuur]].<ref>{{citeer journal|auteur=Holloway, R. L.|year=1981 | title= Culture, symbols, and human brain evolution: a synthesis|journal=Dialectical anthropology | volume=5 | issue= 4| pages=287-303 | url = https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/BF00246207.pdf |taal=en}}</ref><ref>{{citeer boek |taal=en|auteur=Toby Ord|title=The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity |jaar=2020 |publisher=Hachette Books |isbn=978-0-316-48489-3}}</ref> Mensen gebruiken werktuigen vaker en effectiever dan welk ander dier dan ook: het zijn de enige levende wezens die [[menselijke vuurbeheersing|vuur beheersen]], voedsel bereiden, zichzelf [[kleding|kleden]] en tal van [[technologie]]ën en [[kunst]]werken kunnen vervaardigen.<ref>{{citeer boek|auteur = Irenaus Eibl-Eibesfeldt|datum = 2017|titel = Human Ethology|uitgever = Routledge |ISBN = 978-1-351-51444-6|chapter=Chapter 8: Man and His Habitat|taal =en}}</ref>

De mens gebruikt symbolische [[communicatie]] als taal en kunst om zichzelf uit te drukken en ideeën uit te wisselen. De sociale interacties tussen mensen gaven aanleiding tot het ontstaan van uiteenlopende [[waarde]]n, sociale [[norm (sociale wetenschappen)|norm]]en en [[ritueel|rituelen]], die samen de grondslag vormden van samenlevingen.<ref>{{Citeer boek|auteur = Poe, Marshall T. |titel = A History of Communications|year = 2011 |url = https://archive.org/details/historyofcommuni0000poem |uitgever = Cambridge University Press |ISBN = 978-0-521-17944-7 |chapter =Introduction|taal =en}}</ref> Uit het menselijke verlangen om de omgeving te begrijpen en te beïnvloeden zijn onder meer [[wetenschap]], [[filosofie]], [[mythologie]], [[religie]] en tal van andere kennisgebieden voortgevloeid.

De mensheid leidde voor het grootste deel van haar geschiedenis het bestaan van [[jager-verzamelaar]]. Ongeveer 12.000 jaar geleden gingen veel samenlevingen over op een [[sedentarisme|sedentaire]] levenswijze; de mens [[domesticatie|domesticeerde]] planten en dieren, zodat nederzettingen uit konden groeien tot de eerste [[beschaving]]en. Wereldwijd werden regeringen, religies en culturen ontwikkeld en verenigde de mens zich in staten en rijken. Vanaf de [[Moderne Tijd]] vonden grote wetenschappelijke, technologische en culturele ontwikkelingen plaats en ontstond er een snelle groei van de [[wereldbevolking]]. Door menselijk handelen werd het [[milieu]] in diverse delen van de wereld ingrijpend veranderd.<ref>{{Citeer boek|auteur =Goudie, Andrew S.  |datum =2018 |titel =Human Impact on the Natural Environment |uitgever =John Wiley & Sons |ISBN = 978-1-119-40355-5 |chapter= Introduction|taal =en}}</ref>

== Naam ==
=== Etymologie ===
Het woord "mens" ([[Duits]] ''Mensch'', [[Zweeds]] ''människa'', [[Deens]] ''menneske'') is een variant van "man" (Duits ''Mann'', [[Engels]] ''man''), dat uiteindelijk zou teruggaan op een [[Indo-Europese talen|Indo-Europese]] stam *''man-'': "denken" of *''ma-'': "meten". Deze stam treft men aan in [[Latijn]] ''mens, mentis'': "geest, verstand" (vergelijk Engels ''mind''), ''memoria'': "geheugen, herinnering", [[Grieks]] ''menos'': "geest", ''mnèmè'': "geheugen", [[Sanskriet]] ''man-'': "denken, geest", [[Russisch]] ''mnit''' "menen, denken". Het [[Iraanse talen|Iraanse]] woord voor "ik" (voornaamwoord) is ''man''. In het [[Sanskriet|Oudindisch]] bestaat tevens ''[[Manu (mythologie)|Manu]]'': "(oer-)mens", modern [[Hindi]] ''manusha'': "mens, man". Deze oerbetekenis kreeg de wetenschappelijke naam ''Homo sapiens'' (Latijn: "verstandige" of "wijze" mens).

=== Nomenclatuur ===
De naam ''Homo sapiens'' werd in 1758 gepubliceerd door [[Carl Linnaeus]] in de tiende druk van [[Systema naturae]].<ref>{{aut|Linnaeus, C.}} (1758). [https://www.biodiversitylibrary.org/page/726909 ''Systema naturae'' ed. 10: 20]</ref> Bij publicatie van de naam noemde Linnaeus vijf ondersoorten of variëteiten: ''ferus'' (de wilde mens), var. {{polytonic|α}} ''americanus'', var. {{polytonic|β}} ''europaeus'', var. {{polytonic|γ}} ''asiaticus'' en var. {{polytonic|δ}} ''afer''. Het onderscheid tussen de laatste vier was voornamelijk de kleur: ''rufus'' (rood), ''albus'' (wit/blank), ''luridus'' (bleekgeel) en ''niger'' (zwart). Deze [[Menselijk ras|indeling]] is biologisch niet houdbaar gebleken. Tegenwoordig wordt soms geopteerd om te spreken over de ondersoort ''Homo sapiens sapiens'' als het over de mens gaat. Dit laat duidelijker het onderscheid zien met de (mogelijke) ondersoorten ''[[Cro-magnonmens|Homo sapiens diluvialis]]'' (cro-magnonmens) en ''[[Homo sapiens idaltu]]'', beide uitgestorven.

==Geschiedenis==
===Evolutie en verspreiding===
{{Zie hoofdartikel|Evolutie van de mens}}
{{Tijdlijn mens}}
Het geslacht ''[[Homo (geslacht)|Homo]]'' is enkele miljoenen jaren geleden ontstaan in Afrika. Samen met de [[chimpansees]] vormt het geslacht ''Homo'' een evolutionaire tak binnen de [[Hominidae]] (mensachtigen) uit de orde [[primaten]].<ref>{{citeer journal|auteur=Tattersall, I. & Schwartz, J.|year=2009|title=Evolution of the Genus Homo|url=|journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|volume=37|issue=1|pages=67–92|taal=en|doi=10.1146/annurev.earth.031208.100202}}</ref> De moderne mens, met name de ondersoort ''Homo sapiens sapiens'', verspreidde zich over alle continenten en grotere eilanden van de wereld in een periode die ongeveer 150.000 jaar geleden begon. Ongeveer 125.000 - 60.000 jaar geleden kwam de mens aan in [[Eurazië]], 40.000 jaar geleden in [[Australië (continent)|Australië]], en 15.000 jaar geleden in [[Amerika (werelddelen)|Amerika]]. Meer afgelegen eilanden zoals [[Hawaï]], [[Paaseiland]], [[Madagaskar]] en [[Nieuw-Zeeland]] raakten bevolkt tussen de jaren 300 en 1280.<ref name=Lowe>{{citeer web|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf |title=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update |last=Lowe |first=David J. |year=2008 |publisher=University of Waikato |taal=en}}</ref><ref>{{citeer journal |author=Appenzeller Tim |year=2012 |title=Human migrations: Eastern odyssey |url= |journal=Nature |volume=485 |issue= 7396|pages=24–26 |doi=10.1038/485024a |pmid=22552074|taal=en}}</ref>

Hedendaagse biologische verwanten van mensen zijn [[chimpansees]] en [[bonobo|bonobo's]] (''Pan'').<ref name=Wood>{{citeer journal |auteur=Wood, B. & Richmond, BG. |title=Human evolution: taxonomy and paleobiology |journal=Journal of Anatomy |volume=197 |issue=1 |pages=19–60 |year=2000 |pmid=10999270 |taal=en|pmc=1468107 |doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x}}</ref> [[Gorilla's]] (''Gorilla''), [[orang-oetans]] (''Pongo'') en [[gibbons (mensaap)|gibbons]] (Hylobatidae) splitsten zich elk eerder af in de evolutie. Op basis van genetische informatie wordt geschat dat de gemeenschappelijke voorouder van de mens en de chimpansee 4–8 miljoen jaar geleden leefde in het late [[Mioceen]].<ref>{{citeer journal | auteur = Ruvolo M | year = 1997 | title = Genetic Diversity in Hominoid Primates | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-anthropology_1997_26/page/515 | taal = en| journal = Annual Review of Anthropology | volume = 26 | issue = | pages = 515–40 | doi=10.1146/annurev.anthro.26.1.515}}</ref> Na de splitsing van deze groepen vormde zich bij de menselijke tak [[chromosoom 2]] door samenvoeging van twee andere chromosomen, waardoor er bij mensen slechts 23 paar chromosomen overbleven, vergeleken met 24 bij andere apen.<ref>{{Citeer journal|auteur= IJdo M, Baldini A, Ward D, Reeders S, & Wells R|jaar=1991 |titel= Origin of human chromosome 2: an ancestral telomere-telomere fusion|journal= PNAS |volume= 88|issue=20 |pages=9051-9055 |url= |doi= 10.1073/pnas.88.20.9051 |taal=en|pmid=}}</ref>

De oudste fossielen waarvan men vermoedt dat ze behoren tot de homininen zijn ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'' (gedateerd op 7 miljoen jaar), ''[[Orrorin tugenensis]]'' (5,7 miljoen jaar) en ''[[Ardipithecus kadabba]]'' (5,6 miljoen jaar). Uit deze soorten ontstond ongeveer 4 miljoen jaar geleden een groep met onder meer de robuuste ''[[Paranthropus]]'' en de slankere ''[[Australopithecus]]''. Eén soort in deze laatste groep – mogelijk ''[[Australopithecus garhi]]'' die 2,5 miljoen jaar geleden leefde – ontwikkelde zich tot de directe voorouder van het geslacht ''Homo''.<ref>{{citeer journal |auteur=McHenry, H. & Coffing, K. |journal=Annual Review of Anthropology |title=Australopithecus to Homo: Transformations in Body and Mind |volume=29 |pages=125–46 |doi=10.1146/annurev.anthro.29.1.125|year=2000|taal=en }}</ref>

Een van de eerste vertegenwoordigers van het geslacht ''Homo'' is ''[[Homo habilis]]'', een soort die ongeveer 2,3 miljoen jaar geleden verscheen. ''H. habilis'' wordt beschouwd als de eerste mensensoort waarvoor duidelijke aanwijzingen bestaan die duiden op het gebruik van [[stenen werktuig]]en.<ref name="Harmand 2015">{{citeer journal |auteur=Harmand S, Lewis J, Feibel C. et al. |title=3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya |journal=Nature |volume=521 |issue=7552 |year=2015 |pages=310–15 |doi=10.1038/nature14464 |pmid=25993961|taal=en}}</ref> De hersenen van ''H. habilis'' waren echter niet veel groter dan die van chimpansees. Pas in de miljoen jaar die volgde nam het hersenvolume toe. Met de opkomst van ''[[Homo erectus]]'' was de schedelcapaciteit verdubbeld. ''H. erectus'' was de eerste mensachtige die buiten Afrika voorkwam. Eén populatie, vaak geclassificeerd als de aparte soort ''[[Homo ergaster]]'', bleef in Afrika en ontwikkelde zich tot ''Homo sapiens''.<ref>{{Citeer boek|auteur = Herron, J. & Freeman, S.|taal=en|datum=2014|titel=Evolutionary Analysis, 5th edition |uitgever = Pearson Education|page=790 |ISBN = 978-0-321-61667-8|chapter=Chapter 20: Human evolution}}</ref>

===Anatomische aanpassingen===
De evolutie van de mens omvat verschillende [[morfologie (biologie)|morfologische]], [[biomechanica|biomechanische]] en [[gedrag|gedragsmatige]] veranderingen die plaatsvonden na de afsplitsing van de mens en de chimpansees. De meest belangrijke fysieke aanpassingen zijn [[bipedie|tweevoetigheid]], een toename van het [[encefalisatiequotiënt|hersenvolume]], een langere [[ontogenie]] (dracht- en zuigelingstijd) en een verminderde [[seksuele dimorfie]]. Hoe deze evolutionaire veranderingen precies samenhangen is nog niet geheel duidelijk. Paleoantropologen hebben verschillende hypothesen voorgesteld over de volgorde waarin ze zouden hebben plaatsgevonden en over hun belang in de totstandkoming van de menselijke uniciteit.<ref>{{Citeer boek|auteur =Foley A, Lewin R. |datum =2013 |titel =Principles of Human Evolution |uitgever = John Wiley & Sons |ISBN = 978-1-118-68799-4 |chapter=The key events in human evolution  |taal =en}}</ref>

Tweevoetigheid of ''bipedie'' is een van de meest typerende [[adaptatie (biologie)|adaptatie]]s van de homininen. Ze wordt beschouwd als de oorzaak achter een aantal belangrijke veranderingen in het [[skelet (mens)|skelet]]systeem die alle tweevoetige mensachtigen gemeen hebben. De eerste tekenen van tweevoetigheid zijn teruggevonden bij ''[[Sahelanthropus]]'' of ''[[Orrorin]]'', zo'n zes miljoen jaar geleden.<ref name="Brunet2002">{{citeer journal|auteur=Brunet M, Guy F, Pilbeam D, Mackaye H, et al.|year=2002|title=A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa|journal=Nature| volume=418|issue=6894|pages=145–51| taal = en|doi=10.1038/nature00879| pmid=12110880}}</ref> ''[[Ardipithecus]]'', een latere homininisoort, was waarschijnlijk al volledig tweevoetig.<ref name="White2015">{{citeer journal|last=White|first=T|title=Neither chimpanzee nor human, Ardipithecus reveals the surprising ancestry of both|date= 2015|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=112|issue=16|pages=4877–84 |doi=10.1073/pnas.1403659111|pmc=4413341|pmid=25901308| last2=Lovejoy|first2=C|last3=Asfaw|first3=B| taal=en| last4=Carlson|first4=J|last5=Suwa|first5=G}}</ref> Het rechtop lopen bood verschillende voordelen. Een tweevoetige soort had zijn handen vrij om voedsel te pakken en te dragen, was in staat zich snel voort te bewegen over lange afstanden (wat [[Jacht (activiteit)|jagen]] begunstigt), en had een manier om oververhitting te vermijden door het oppervlak dat wordt blootgesteld aan direct zonlicht te verkleinen.<ref>{{Citeer boek|auteur = John H. Langdon |datum =2016 |titel = The Science of Human Evolution: Getting it Right |url = https://archive.org/details/scienceofhumanev0000lang |uitgever = Springer|ISBN = 978-3-319-41585-7 |pages=[https://archive.org/details/scienceofhumanev0000lang/page/195 195]-199 |taal =en}}</ref>

De mens heeft in vergelijking met andere primaten sterk ontwikkelde [[menselijke hersenen|hersenen]]: het gemiddelde hersenvolume is ongeveer 1330&nbsp;cm<sup>3</sup>, meer dan twee keer zoveel als bij een chimpansee of gorilla. Het evolutionaire proces waarbij de hersengrootte geleidelijk toeneemt wordt [[encefalisatie]] genoemd. Encefalisatie begon al vroeg in de evolutie van het geslacht ''Homo'': ''Homo habilis'' had een hersenvolume van 650 tot 800 cm<sup>3</sup>, de latere ''Homo erectus'' 850 tot ruim 1000 cm<sup>3</sup>, en de [[neanderthalers]] zelfs 1200 tot 1800 cm.<sup>3</sup>.<ref>{{Citeer boek|auteur =Foley A, Lewin R. |datum =2013 |titel =Principles of Human Evolution |uitgever = John Wiley & Sons |ISBN = 978-1-118-68799-4 |chapter=Encephalization |taal =en}}</ref> Met name de [[temporale kwab]], die de centra voor taalverwerking bevat, en de [[prefrontale cortex]], die cognitieve en emotionele functies reguleert, zijn bij de mens zeer sterk ontwikkeld.<ref name="Schoeneman">{{citeer journal|author=P. Thomas Schoenemann|year=2006| title=Evolution of the Size and Functional Areas of the Human Brain|journal=Annu. Rev. Anthropol.| volume=35|taal=en| pages=379–406|doi=10.1146/annurev.anthro.35.081705.123210}}</ref> De [[neuro-ontwikkeling|hersenontwikkeling]] na de geboorte duurt bij de mens – in tegenstelling tot andere huidige hominiden – vele jaren; jonge kinderen zijn gedurende lange tijd in staat [[taalverwerving|talen te verwerven]] en complex sociale signalen te leren.

===De opkomst van ''Homo sapiens''===
{{Zie hoofdartikel|Vroege moderne mens}}
[[Bestand:World map of prehistoric human migrations.jpg|thumb|upright=1.2|[[Enkele-oorspronghypothese|Migratie]] van de moderne mens uit Afrika op basis mitochondriale [[populatiegenetica]] (aantallen in millennia, de noordpool bevindt zich in het midden).]]
Tijdens de vroege verspreiding van ''Homo sapiens'' kwam de mens in contact met verschillende [[Archaïsche Homo sapiens|archaïsche medemensen]], in het bijzonder ''[[Homo neanderthaliensis]]'' in Eurazië en ''[[Homo denisova]]'' in Azië. Sinds de jaren 2010 zijn er, mede binnen de [[ontdekkingsgeschiedenis van de neanderthaler]] bewijzen gevonden die duiden op een [[gene flow|vermenging]] van genetische informatie tussen archaïsche en moderne mensensoorten.<ref>{{citeer journal |journal=Nature |taal=en|volume=464 |pages=838–39 |doi=10.1038/464838a |title=Human evolution: Stranger from Siberia |auteur=Brown, Terence A. |issue=7290 |pmid=20376137 |date= 2010}}</ref><ref>{{citeer journal |auteur=Reich D, Patterson N, Kircher M, Delfin F, et al.|title=Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania |journal=The American Journal of Human Genetics |volume=89 |issue=4 |pages=516–28 |year=2011 |pmid=21944045 |taal=en |doi=10.1016/j.ajhg.2011.09.005}}</ref> Na twee golven van [[Enkele-oorspronghypothese|migratie]] uit Afrika verspreidde moderne mensen zich wereldwijd en vervingen daarbij archaïsche mensensoorten, hetzij door concurrentie of door [[hybride (biologie)|hybridisatie]]. Met de start van het [[laatpaleolithicum]] (50.000 jaar geleden), maar vermoedelijk al eerder, ontwikkelde zich ''moderniteit in gedrag'': [[taal]], [[muziek]] en andere culturele universalia deden hun intrede.<ref name="Emergence of modern human behavior">{{citeer journal |auteur = Henshilwood C, d'Errico F, Yates R. et al. | year = 2002 | title = Emergence of modern human behavior: Middle Stone Age engravings from South Africa | taal = en| journal = Science | volume = 295 | issue = 5558| pages = 1278–1280 | doi=10.1126/science.1067575 | pmid=11786608| bibcode = 2002Sci...295.1278H | s2cid = 31169551 }}</ref><ref name="McBrearty Brooks 2000">{{citeer journal|auteur=McBrearty S, Brooks A. |date=2000|title=The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior|journal=Journal of Human Evolution|volume=39|issue=5|taal=en|pages=453–563|doi=10.1006/jhev.2000.0435|pmid=11102266}}</ref>

Ongeveer 10.000 jaar geleden begonnen de bewoners van de [[Vruchtbare Sikkel]] met de [[domesticatie]] van dieren en planten, wat leidde tot een grote verandering in levensstijl: de [[neolithische revolutie]].<ref>{{citeer journal|auteur=Weisdorf, J. L | year=2005 | title = From foraging to farming: explaining the Neolithic Revolution | journal = Journal of Economic surveys| volume = 19 | issue = 4 | pages= 561-586 | url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/j.0950-0804.2005.00259.x| taal=en}}</ref><ref>Tudge, 1998</ref> Met zijn nieuwe levensstijl kreeg de mens een grote invloed op andere soorten en het milieu. Hoewel de mens in geïsoleerde gebieden waar weinig domesticeerbare planten konden groeien [[nomade|nomadisch]] bleef, ontstonden elders permanente [[nederzetting]]en. Dankzij steeds effectievere [[landbouw]]methoden konden meer mensen samenleven op kleine oppervlakten, waardoor georganiseerdere vormen van samenleving nodig werden waarin [[arbeidsdeling]] optrad.

Culturele ontwikkelingen gaven aanleiding tot het ontstaan van de eerste [[beschaving]]en, zoals in [[Oude Egypte|Egypte]], de [[Indusvallei]] en [[Mesopotamië]]. Deze beschavingen kenmerkten zich door het gebruik van [[schrift]], een [[sociale stratificatie]], een politiek of cultureel [[regering|bestuur]] en een georganiseerde vorm van [[godsdienst]].<ref>{{Citeer journal|auteur= Kradin, N. N.|jaar= 2006|titel=Archaeological criteria of civilization|journal= Social Evolution & History|volume= 5|issue=1 |pages= 89-108|url= |doi= |taal=en|pmid=}}</ref> De groei van de menselijke kennis en technologie ging gestaag door, maar raakte in Europa in een stroomversnelling met de [[wetenschappelijke revolutie]] en later de [[industriële revolutie]].<ref>McNeill, 1999, p. 317–319</ref> Vanaf de [[Moderne Tijd]] kreeg de mens door toegenomen bevolkingsgroei en nieuwe technologieën een steeds grotere invloed op de klimatologische en ecologische processen op Aarde. [[Globalisering]] en internationale samenwerking zorgden voor een versmelting van culturen en economieën.<ref>{{Citeer boek|auteur = Eriksen, T. H. |datum = 2014|titel = Globalization: The Key Concepts|uitgever = Taylor & Francis|ISBN =978-0-85785-581-7 |chapter=Introduction |taal =en}}</ref>

== Biologie ==
=== Anatomie ===
{{Zie ook|Zie [[Menselijke anatomie]] voor het hoofdartikel over dit onderwerp.}}
Een mens behoort tot de gewervelden en beschikt onder meer over twee [[been (ledemaat)|benen]], twee [[arm (ledemaat)|armen]] en een [[hoofd (anatomie)|hoofd]]. Het [[Skelet|geraamte]] van de mens is inwendig.
Voorziening van de cellen van het menselijk lichaam van de juiste voedingsstoffen geschiedt door een apart stelsel, de [[Hart- en vaatstelsel|bloedsomloop]], dat wordt 'aangedreven' door het [[hart]]. Via de [[Long (orgaan)|longen]] wordt het [[bloed]] voorzien van [[Zuurstof (element)|zuurstof]], en via de [[maag]] en [[Maag-darmstelsel#De darmen|darmen]] van andere noodzakelijke stoffen. Afvoer van afvalstoffen vindt plaats door deze vanuit het bloed door de [[Nier (biologie)|nieren]] samen met water af te scheiden via de blaas, en door niet door de darmen opgenomen  stoffen af te voeren via de [[endeldarm]].

Biologisch gezien bestaan er naar moderne inzichten binnen de soort ''Homo sapiens'' geen [[Menselijk ras|rassen]]<ref name="Keita2">{{cite journal|last=Keita|author2=Kittles, Royal, Bonney, Furbert-Harris, Dunston, Rotimi| title=Conceptualizing human variation |journal=Nature|date=2004|volume=36|issue=11s|pages=S17–S20|doi=10.1038/ng1455|url= http://www.nature.com/ng/journal/v36/n11s/box/ng1455_BX1.html|quote=Modern human biological variation is not structured into phylogenetic subspecies ('races'), nor are the taxa of the standard anthropological 'racial' classifications breeding populations. The 'racial taxa' do not meet the phylogenetic criteria. 'Race' denotes socially constructed units as a function of the incorrect usage of the term.|pmid=15507998|first1=S O Y|last3=Royal|first3=C D M|last4=Bonney|first4=G E|last5=Furbert-Harris|first5=P|last6=Dunston|first6=G M|last7=Rotimi|first7=C N}}</ref><ref name="harrison1">{{cite book|last=Harrison|first=Guy|title=Race and Reality|url=https://archive.org/details/racerealitywhate0000harr|date=2010|publisher=Prometheus Books|location=Amherst|quote=Race is a poor empirical description of the patterns of difference that we encounter within our species. The billions of humans alive today simply do not fit into neat and tidy biological boxes called races. Science has proven this conclusively. The concept of race (...) is not scientific and goes against what is known about our ever-changing and complex biological diversity.}}</ref><ref name="roberts1">{{cite book|last=Roberts|first=Dorothy|title=Fatal Invention|url=https://archive.org/details/fatalin_rob_2011_00_4041|date=2011|publisher=The New Press|location=London, New York|quote=The genetic differences that exist among populations are characterized by gradual changes across geographic regions, not sharp, categorical distinctions. Groups of people across the globe have varying frequencies of polymorphic genes, which are genes with any of several differing nucleotide sequences. There is no such thing as a set of genes that belongs exclusively to one group and not to another. The clinal, gradually changing nature of geographic genetic difference is complicated further by the migration and mixing that human groups have engaged in since prehistory. Human beings do not fit the zoological definition of race. A mountain of evidence assembled by historians, anthropologists, and biologists proves that race is not and cannot be a natural division of human beings.}}</ref> en algemeen gelden dergelijke indelingen in de wetenschap als verouderd. De genetische verschillen binnen de soort zijn gerelateerd aan klimatologische aanpassingen. Een blanke huidskleur is bijvoorbeeld een voordelige aanpassing bij het weinige zonlicht in het noorden, dat tot gebrek aan vitamine D leidde (in de tropen is een lichte huid juist in het nadeel).

=== Voortplanting ===
[[Bestand:Indonesische vrouw met baby in slendang, Bestanddeelnr 12898.jpg|thumb|upright|Een Indonesische vrouw met haar kind in een [[slendang]]]]
Mensen ontvangen elkaar bij [[geslachtsgemeenschap]] vaak van de voorkant, wat vrij uniek is in de dierenwereld. Behalve de [[bonobo]] en de [[Gorilla's|gorilla]]<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/23148063 Caught in the act! Gorillas mate face to face (auteur Tuan C. Nguyen)] www.msnbc.msn.com</ref> zijn mensen de enige primaten die dat doen. De mens is [[viviparie|levendbarend]]; doorgaans wordt één baby, na een [[zwangerschap]] van ongeveer 40 weken (9 maanden) geboren met het achterhoofd als voorliggend deel. Tweelingen en uitzonderlijk meerlingen komen ook voor. De zuigeling is bij de [[bevalling|geboorte]] nog erg hulpbehoevend en wordt een aantal maanden tot jaren [[borstvoeding|gezoogd]].

De meeste andere jonge zoogdieren zijn na de geboorte minder afhankelijk van de ouders dan de mens, die pas na ongeveer een jaar kan lopen. Met twee jaar kan een [[kind (leeftijdsgroep)|kind]] spreken en het ontwikkelt zich vanaf dat moment veel sneller dan andere dieren. De hulpbehoevendheid bij de geboorte heeft vermoedelijk te maken met de grote [[schedel]] die een langere [[zwangerschap]] gevaarlijk zou maken voor moeder en kind.

=== Leeftijd ===
Tijdens de [[Evolutie van de mens#Grootouders|evolutie van de mens]] is de gemiddelde leeftijd van volwassenen<ref>Bij de vroege mens en onder primitieve omstandigheden was/is er veel kindersterfte</ref> aanvankelijk gedaald bij de overgang naar landbouw, om daarna geleidelijk aan te stijgen, op periodes na van oorlog, hongersnood, epidemieën en het begin van de industriële revolutie. Omstreeks 30.000 jaar geleden is er grote versnelling in deze evolutie gekomen. De [[levensverwachting]] is met de verbetering van de leefomstandigheden en gezondheidszorg met name in de laatste eeuw op veel plaatsen gestegen. Geschat wordt dat met de beste biologische constitutie en gunstigste leefomstandigheden de maximale haalbare leeftijd ongeveer 120 jaar is.<ref>The Economist, Cheating death, artikel Adding ages, 13 augustus 2016</ref> De langst levende persoon over wie betrouwbare documentatie bestaat, is [[Jeanne-Louise Calment]] die 122 jaar en 5 maanden heeft geleefd.

== Sociale structuren ==
Mensen zijn, evenals de meeste andere [[primaten]], [[sociaal]] van aard. Ze zijn bijzonder bedreven in het gebruik van communicatiemiddelen voor zelfexpressie, uitwisseling van ideeën en organisatie. Mensen creëren complexe [[sociale structuur|sociale structuren]], die bestaan uit talrijke samenwerkende en concurrerende groepen, die uiteenlopen van [[familie (verwanten)|families]] tot [[natie]]s. Wat de samenleving van mensen uniek maakt, is dat het belang van verwantschap een veel minder dominante rol speelt. Mensen leven grotendeels met elkaar samen op niet-verwante basis, waardoor een individu deel kan uitmaken van verschillende groepen, en binnen iedere groep een andere rol kan innemen.<ref>[https://web.archive.org/web/20160702042730/http://www.dewijzemens.nl/samenleving/ De Wijze Mens]</ref>

De [[sociale interactie]]s tussen mensen hebben een grote variëteit aan [[traditie]]s, [[ritueel|rituelen]], [[ethiek]], [[normen en waarden|normen, waarden]], en [[wet]]ten tot stand gebracht, die samen de basis vormen voor de menselijke [[samenleving]].

== Bewustzijn en intelligentie ==
{{Zie hoofdartikel|Bewustzijn|Intelligentie}}
De [[menselijke hersenen]] zijn zeer goed ontwikkeld, waarmee hij in staat is tot [[abstractie|abstract nadenken]], [[taal]], [[introspectie]], [[Probleemoplossend denken|probleemoplossing]] en [[emotie]]. Dankzij zijn intelligentie en rechtopstaande houding, waardoor de armen vrij zijn om voorwerpen op te pakken en te bewerken, is de mens veel meer dan andere soorten in staat [[gereedschap]]pen te gebruiken. De mens wordt door zichzelf gezien als de meest [[Intelligentie|intelligente]] levensvorm op [[Aarde (planeet)|aarde]]. [[Dierlijke cognitie]] is echter niet beperkt tot de mens, maar is ook vastgesteld bij zoogdieren als [[olifanten]] en [[walvissen|walvisachtigen]] zoals [[dolfijnen]] en [[Orka (dier)|orka's]]. Of deze een soortgelijk [[zelfbewustzijn]] en tijdsbesef hebben als de mens is een open vraag. Mensen zijn evenals andere soorten bevattelijk voor lichamelijke [[ziekte]]n zoals [[kanker]] en geestelijke [[stoornis]]sen, zoals [[fobie]]ën, [[depressief|depressie]] en dergelijke.

== Voedsel ==
Van oorsprong is de mens een [[omnivoor]]. Aanvankelijk zochten de primitieve mensen hun voedsel als jagers en verzamelaars. Voedsel vormden [[Fruit|vruchten]], zaden, wortels, bladeren en honing, naast het relatief schaarse [[vlees]] of [[vis (voeding)|vis]] en andere dierlijke producten zoals eieren. 
Landbouw leidde tot nieuwe producten, ontwikkeling van steden en handel in voedingsmiddelen waardoor het voedselpatroon veranderde.

In de twintigste eeuw is het voedselpatroon in veel landen sterk veranderd, nadat de voedselproductie is geïndustrialiseerd en voedsel in veel landen goedkoper werd. Met name leidde dit tot een hogere inname van koolhydraten en eiwitten.

== Mensheid ==
De mensheid is een verzamelnaam voor alle mensen ter wereld. De mens is in staat over zichzelf na te [[denken]] en zich in anderen te kunnen verplaatsen. Ook kan de mensheid [[technologie]]ën ontwikkelen en nadenken over en [[Probleemoplossing|oplossingen]] vinden voor [[economie|economische]] en [[wetenschap]]pelijke vraagstukken. De mens is meer dan enig andere [[Soort|diersoort]] in staat om zijn [[Habitat|leefomgeving]] te veranderen, ten goede van zichzelf, maar zeker ook ten kwade. Met [[Dam (waterkering)|dammen]] en [[Dijk (waterkering)|dijken]] beheerst de mens de loop van het [[water]], en met de bouw van [[woning]]en, die vaak in groten getale bij elkaar te vinden zijn en zo [[dorp]]en of [[stad|steden]] vormen, weet de mens zich te beschermen tegen het [[klimaat]]. [[Landbouw]] stelt mensen in staat de [[Voedingsmiddelenindustrie|voedselproductie]] te beheersen. De [[geneeskunde]] stelt mensen in staat om zware [[ziekte]]n te boven te komen. Een ziekte als [[pokken]] is door [[vaccinatie]] uitgeroeid.

===Cultuur===
Mensen kennen een [[cultuur]], die te herkennen is aan [[uiterlijk]], [[bestuur]], [[traditie]]s, [[mores (gebruik)|gebruiken]], [[taal]], [[religie]], [[rijkdom]] en [[eetpatroon|eetgewoonten]]. Culturen verschillen over het algemeen per [[regio]], alhoewel verscheidene culturen ook naast elkaar voorkomen. Een cultuur kan een aantal [[subculturen]] bevatten, die elk hun eigen gewoontes, etc. hebben. Sommige culturen botsen met elkaar vanwege onverenigbare ideeën. Vele [[oorlog]]en hebben dan ook hun oorzaak in het verschil tussen enkele culturen. Dit heeft in sommige gevallen zelfs geleid tot [[genocide]].

===Taal===
Mensen hebben [[taal|talen]] [[Glottogonie|ontwikkeld]] waarmee men met anderen kan [[communicatie|communiceren]]. De meeste talen kennen een bijbehorend [[schrift]], waarmee informatie kan worden genoteerd en vervolgens worden bewaard of aan anderen doorgegeven. Door middel van technologische ontwikkelingen in de twintigste eeuw op het gebied van [[telecommunicatie]] is de mens in staat om wereldwijd met andere mensen te communiceren.

===Geloof===
Veel mensen hebben een [[geloof]] in een kracht of macht die buiten het menselijk begrip valt.
Dit geloof kan in georganiseerd verband beleefd worden, zoals binnen het [[christendom]], de [[islam]], het [[hindoeïsme]] of het [[boeddhisme]]. Een geloof kan uit een persoonlijke overtuiging voortkomen.
Dit geloof geeft hun [[gedrag]]sregels en [[Geweten|morele overtuigingen]] en kan steun zijn bij onbegrijpelijke gebeurtenissen. Ook kan geloof helpen om een zin in het leven te vinden.

===Bevolking===
Mede door de ontwikkeling van technologie is de menselijke [[bevolking|populatie]] zeer groot. Sinds 2022 leven er meer dan 8 miljard mensen<ref>{{Citeer web |url=https://www.worldometers.info/world-population/ |titel=World Population Clock: 7.98 Billion People (2022) - Worldometer |bezochtdatum=2022-10-04 |werk=www.worldometers.info |taal=en}}</ref> op aarde. Dit heeft nadelige gevolgen voor de [[Natuur (wereld)|natuur]] en voor de [[Aarde (planeet)|Aarde]]. Natuurgebieden maken plaats voor landbouwgebieden, steden, wegen en andere menselijke bouwsels. Lucht, grond en water raken vervuild en plant- en diersoorten worden met uitsterven bedreigd. Andere soorten profiteren juist van de mens. [[Cultuurvolger]]s als de [[bruine rat]], [[huismuis]], [[huismus]] en [[stadsduif]] en [[Gezelschapdier|huis-]] en gedomesticeerde dieren als [[hond]], [[Kat (dier)|kat]], [[rund]] en [[kip (vogel)|kip]] hebben zich mede dankzij de mens over de aarde weten te verspreiden.

===Ras===
Vroeger werd gesteld dat er binnen het mensdom [[Menselijk ras|rassen]] te onderscheiden waren, wat als [[Biologie|biologisch]] feit werd beschouwd. Rassenleer wordt nu gezien als een verouderde ideologie. Binnen de soort ''Homo sapiens'' zijn er biologisch gezien geen rassen. De door [[Johann Friedrich Blumenbach]] gegeven namen waren: het ''[[Kaukasisch ras|Kaukasisch]]'', ''[[Mongools ras|Mongools]]'', ''[[Indianen|Amerikaans]]'', ''[[Negroïde|Ethiopisch]]'' en het ''[[Maleisië|Maleisisch ras]]''. <!-- Het lijkt mij verstandig hier nadere toelichting of wijzigingen in aan te brengen, maar wel te behouden. -->

== Voorlopers en oude verwanten van de mens ==
{{Tabel voorlopers en oude verwanten van de mens}}

== Zie ook ==
* [[Holocene kalender]]
* [[Menselijk ras]]
* [[Multiregionaal model]]
* [[Homo sapiens (schedelfragment uit Nederland)]]

{{Appendix||2=
==Referenties==
{{References|2=2}}
==Literatuur==
* {{aut|Cowen, R.}} (2000). ''History of Life'', Blackwell Science (3rd ed.), {{ISBN|0-632-04444-6}}.
* {{aut|Lewin, R.}} (2005). ''Human Evolution, an illustrated introduction'', Blackwell Publishing (5th ed.), {{ISBN|1-4051-0378-7}}.
* {{aut|Nanda S, Warms R.}} (2019). ''Cultural Anthropology'', SAGE Publications (12th ed.). {{ISBN|978-1-5443-3390-8}}.
* {{aut|[[William Hardy McNeill|McNeill, W.H.]]}} (1999). ''A World History'' (4th ed.), New York: Oxford University Press, {{ISBN|0-19-511616-X}}.
* {{aut|Ruddiman, W.F.}} (2003). ''The anthropogenic greenhouse era began thousands of years ago''. Climatic Change '''61''': 261–293.
* {{aut|Tudge, C.}} (1998). ''Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began.'' London: Weidenfeld & Nicolson, {{ISBN|0-297-84258-7}}.
}}

{{Navigatie Hominidae}}

{{Taxonbalk|van=Q15978631}}

[[Categorie:Mens| ]][[Categorie:Antropologie]]