Brontekst bekijken van Limes (Romeinse Rijk)

{{Infobox werelderfgoed
| soort=cultuur
| afbeelding=Exercitus romanus 80AD.jpg
| onderschrift = Grenzen van het Romeinse Rijk in 80 AD
| naam=Grenzen van het Romeinse Rijk
| land={{DE}}<br />{{GB}}
| regio=Europa en Noord-Afrika
| criteria=ii, iii, iv
| UNESCO volgnr.=430
| inschrijving=1987
| uitbreiding=2005 en 2008
}}
De '''''limes''''' ([[Latijn]] voor '[[grens]]') is de aanduiding van de grens- en verdedigingszone van het [[Romeinse Rijk]], hoofdzakelijk gebouwd in de periode [[40|40 na Chr.]] - circa [[250|250 na Chr.]] Deze liep van de Atlantische kust in Noord-[[Engeland (hoofdbetekenis)|Engeland]] via de [[Noordzee]] langs de toenmalige hoofdstroom van de [[Rijn]] en [[Donau]] naar de [[Zwarte Zee (hoofdbetekenis)|Zwarte Zee]]. Verder oostwaarts volgde de limes de [[Eufraat]] (vanaf de tijd van keizer [[Septimius Severus]] de [[Tigris]]) naar de [[Rode Zee (hoofdbetekenis)|Rode Zee]]. In het zuiden vormde de [[Sahara (hoofdbetekenis)|Sahara]] een natuurlijke verdedigingsbarrière tegen invallen. Delen van de limes in het [[Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)|Verenigd Koninkrijk]] ([[Muur van Antoninus]], [[Muur van Hadrianus]]) en [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] ([[Opper-Germaans-Raetische limes]]) staan op de [[Werelderfgoedlijst]], de limes in [[Nederland]] stond vanaf 2018 op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed.<ref name=NLS>{{Citeer web |url=http://www.limeswerelderfgoed.nl/ |titel=Op weg naar Werelderfgoed |uitgever=Nederlandse Limes Samenwerking |datum= |bezochtdatum=23 juni 2018 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20180623222023/http://www.limeswerelderfgoed.nl/ |archiefdatum=2018-06-23}}</ref> In 2020 werd een nominatiedossier voor de [[Neder-Germaanse limes]] aan de [[UNESCO]] aangeboden.<ref name=nominatiedossier>{{Citeer web|url=https://www.romeinen.nl/romeinse-limes/nominatiedossier|titel=Nominatiedossier|bezochtdatum=2021-06-08 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20210425013748/https://www.romeinen.nl/romeinse-limes/nominatiedossier |archiefdatum=2021-04-25}}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://whc.unesco.org/en/list/430 |titel=Frontiers of the Roman Empire |uitgever=Unesco |datum= |bezochtdatum=23 juni 2018}}</ref>

In juli 2021 zijn tijdens de vergadering(en) van het Werelderfgoedcomité van de [[UNESCO]] in het [[China|Chinese]] [[Fuzhou (Fujian)|Fuzhou]] de meest complete en best bewaarde onderdelen van de [[Neder-Germaanse limes]] de status van [[Werelderfgoed]] toegekend.<ref name="nos.nl">[https://nos.nl/artikel/2391125-ook-neder-germaanse-limes-toegevoegd-aan-werelderfgoedlijst-unesco Ook Neder-Germaanse Limes toegevoegd aan Werelderfgoedlijst UNESCO], www.nos.nl; 27 juli 2021</ref> In deze vergadering(en) werd ook het westelijke deel van de [[Donaulimes]] in Duitsland, Oostenrijk, Slowakije op de [[Unesco]]-[[Werelderfgoedlijst]] geplaatst.<ref>[https://whc.unesco.org/en/list/1608 Unesco]</ref><ref>Hongarije heeft zich teruggetrokken.</ref>

== Woordbetekenis ==
Het [[Latijn]]se woord ''limes'' is van oorsprong een [[landmeter]]sterm en betekende aanvankelijk "grenspad/grens", bijvoorbeeld tussen twee [[Akker (landbouw)|akker]]s of [[wijngaard]]en. Later kwam daar de betekenis van "[[weg]]" bij. De betekenis van "grensweg" (in de zin van een geplaveide weg langs [[fort (vesting)|forten]]) werd pas in de [[4e eeuw]] gebruikt in de specifieke, militaire betekenis van grens tussen het Romeinse Rijk en de niet-onderworpen gebieden.<ref>[http://books.google.nl/books?id=K7RtK8T11sAC&pg=PA7&source=gbs_toc_r&cad=0_0#PPA21,M1 Colenbrander e.a. (red.) ''Limes Atlas'', p. 21.]</ref> In de [[19e eeuw]] werd ''limes'' dankzij [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitse]] [[archeologen]] het vaste begrip voor de versterkte grens van het [[Romeinse Rijk]].

==Geschiedenis en omvang van de limes==
De Limes is nooit een stabiele [[grens]] geweest, maar wel de scheiding - volgens de Romeinen - tussen de beschaafde wereld  en de [[barbaren]]. Keizer [[Augustus (keizer)|Augustus]], regerend van 27 voor Chr. tot 14 na Chr., was de eerste die na verovering van de [[Alpen]] en [[Spanje]] grenzen voorstelde, in het noorden tot aan de [[Elbe (rivier)|Elbe]].

Rond 19 voor Chr. waren er twee legioenen gelegerd op de [[Hunerberg]] in [[Nijmegen]], langs de [[Rijn]] werden forten aangelegd, van waaruit generaal [[Nero Claudius Drusus]] van plan was om de delen ten noorden van de Rijn te veroveren. Drusus, die de bijnaam "Germanicus" kreeg, zijn zonen en anderen ondernamen wel veldtochten naar het noorden en stichtten kortstondig de provincie [[Germania (Romeinse provincie)|Germania]], met grenzen tot aan de [[Elbe (rivier)|Elbe]], maar na o.a. de nederlaag in de [[Slag bij het Teutoburgerwoud]] werd de Rijn weer de noordelijke grens vanaf [[Katwijk (Zuid-Holland)|Katwijk]] aan de [[Noordzee]] tot aan de [[Moezel (rivier)|Moezel]], en daarvandaan naar de [[Donau]], die de grensrivier werd tot aan de [[Zwarte Zee]].

In het oosten was de [[Eufraat]] de grensrivier en de woestijn in [[Syrië]] een grens, in het zuiden was de Sahara een natuurlijke grens.

In [[Engeland]] was eerst de [[Muur van Hadrianus]] de noordelijke grens, later bij [[Schotland]] de [[Muur van Antoninus]], maar na het jaar 200 trokken de Romeinen zich weer terug naar de Muur van Hadrianus.

== Limes Germanicus ==
[[Bestand:Hadrianswall und Limes - redub NL.webm|thumb|Animatie over de limes]]
{{Zie hoofdartikel|Val van de Limes Germanicus}}
De [[limes Germanicus]] is ontstaan toen de Romeinen in [[47|47 na Chr.]] definitief van de verovering van [[Germania (streek)|Germania]] afzagen. Belangrijk daarbij was de [[Slag bij het Teutoburgerwoud|Varusslag]] in [[9|9 na Chr.]] in het [[Teutoburgerwoud]], waarbij drie Romeinse legioenen in een hinderlaag werden afgeslacht. Op bevel van keizer [[Claudius I]] trokken de Romeinen zich terug op de zuidoever van de [[Rijn]], die de natuurlijke noordgrens werd. Om de grensstreek te verdedigen werden langs de Rijn forten (latijn: [[castra]] en castella, enkelvoud castrum en castellum) gebouwd om militaire [[legioen]]en en [[auxilia|hulptroepen]] te huisvesten. Ook werden [[kade]]s, [[haven]]s, [[uitkijktoren|wachttorens]] en wegen aangelegd. De eerste gebouwen werden uit hout opgetrokken. Bij de militaire vestigingen waren, of ontstonden, ook burgernederzettingen.

De limes was niet alleen bedoeld om het gebied aan de overzijde van de rivier te beheersen en vijandelijke invallen onmogelijk te maken of te bestrijden. De militaire voorzieningen waren ook en vooral bedoeld om controle uit te oefenen over de Rijn als belangrijkste verbinding tussen het [[Rijnland (Duitsland)|Duitse Rijnland]] en [[Brittannië]]. Daarbij speelde ook een rol dat bevoorrading van de legioenen vanuit het centrum van het Rijk via de Rijn aanzienlijk eenvoudiger was dan via de [[Elbe (rivier)|Elbe]].

Bij de [[Bataafse Opstand]] van [[69|69-70 na Chr.]] werden veel forten in brand gestoken. Na de opstand werden ze weer opgebouwd. Een daarop volgende bouwfase lijkt rond [[200]] te hebben plaatsgevonden, toen de versterkingen werden herbouwd uit steen. Verwoestingslagen suggereren dat de limes rond [[240]] is bezweken, werd hersteld, en opnieuw bezweek rond 258. Dat wordt gewoonlijk geassocieerd met een ook uit geschreven bronnen bekende [[Franken (volk)|Frankische]] inval. De Bataafse keizer [[Postumus]] herstelde de grens, die definitief bezweek toen [[Aurelianus]] in 274 het [[Gallische keizerrijk]] liquideerde. De Romeinse aanwezigheid in de [[4e eeuw]] had een totaal ander karakter.

De namen van een aantal castella (met hun afstanden) zijn overgeleverd op de [[Peutinger kaart]] en het [[Itinerarium Antonini]].

=== Neder-Germaanse limes ===
{{Zie hoofdartikel|Neder-Germaanse limes}}
Het deel van de limes dat in de toenmalige Romeinse provincie [[Germania Inferior]] lag, begon in [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]] aan de monding in de [[Noordzee]] van wat nu de [[Oude Rijn (Harmelen-Noordzee)|Oude Rijn]] is, langs de huidige [[Kromme Rijn]] en [[Nederrijn]], van [[Katwijk (Zuid-Holland)|Katwijk]] ([[Lugdunum Batavorum]] en [[Praetorium Agrippinae]]) via [[Leiden (hoofdbetekenis)|Leiden]] ([[Matilo]]), Alphen aan den Rijn ([[Albaniana]]), Zwammerdam ([[Nigrum Pullum]]), Woerden ([[Laurium (castellum)|Laurium]]), Utrecht ([[Traiectum (Utrecht)|Traiectum]]) en [[Arnhem]] (Levevanum). In [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] liep deze grens verder via [[Xanten]] ([[Castra Vetera]]) en [[Neuss]] ([[Novaesium]]) naar de hoofdstad van de provincie, [[Keulen (stad)|Keulen]] ([[Colonia Agrippina]]). Langs deze grens liep de [[limesweg]], die ook wel de limes wordt genoemd. Hij verbond de [[castellum|castella]] en burgernederzettingen die langs de grens waren opgericht met elkaar en met het achterland. Archeologisch onderzoek maakt duidelijk dat in de tijd van de keizers [[Traianus]] en [[Hadrianus]] fors is geïnvesteerd in de uitbouw en het onderhoud van de weg.<ref>{{Citeer web |url=http://ezhlive.blob.core.windows.net/assets/857dae27-3b1e-4af3-bd2c-fdbe452ff297 |titel=De Romeinen en de Limes in Zuid-Holland |uitgever=Erfoedhuis Zuid-Holland |datum= |bezochtdatum=9 juni 2018 |archiefdatum=12 juni 2018 |archiefurl=https://web.archive.org/web/20180612150617/http://ezhlive.blob.core.windows.net/assets/857dae27-3b1e-4af3-bd2c-fdbe452ff297 |dodeurl=ja }}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://www.romeinselimes.nl/ |titel=Romeinse Limes, landstreek van innovatie en diversiteit |uitgever=Stichting Romeinse Limes Nederland |datum= |bezochtdatum=9 juni 2018}}</ref>

=== Opper-Germaans-Raetische limes ===
{{Zie hoofdartikel|Opper-Germaans-Raetische limes}}
Dit grensdeel had een lengte van 550 kilometer en liep van [[Rheinbrohl]] aan de Rijn, in de Duitse deelstaat [[Rijnland-Palts]], tot kasteel Eining aan de [[Donau]]. De versterkingslijn door het [[Odenwald]] en [[Zwarte Woud]] was van hout; het oostelijk deel werd later in steen herbouwd. Het grootste deel van deze verdedigingslinie ligt tegenwoordig ondergronds en is niet opgegraven.

==Donaulimes==
{{zie hoofdartikel|Donaulimes}}
De [[Raetische limes]] werd voortgezet in de [[Donaulimes]]. Bij de Midden-Donau had de grens een karakter dat aan de limes in de Lage Landen doet denken. In [[Dacia (Romeinse provincie)|Dacia]] slingerde de lijn forten zich door de [[Karpaten]].

== Britse limes ==
{{Zie hoofdartikel|Muur van Antoninus|Muur van Hadrianus}}
[[Bestand:Roman fort Gholaia-Bu Njem, Libya.jpg|thumb|Bu Njem in Libië]]
De limes had hier een ander karakter. In Engeland beschermde een stenen muur de Romeinen tegen de [[Picten]]. Deze muur bestaat deels nog en wordt [[Muur van Hadrianus]] genoemd.

== Arabische limes ==
{{zie hoofdartikel|Limes Arabicus|Limes Tripolitanus}}
De woestijngrenzen in Syrië ([[Limes Arabicus]]) en langs de Sahara ([[Limes Tripolitanus]]) hadden een meer open karakter.

== De limes als monument ==
[[UNESCO]] heeft de limes in het [[Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)|Verenigd Koninkrijk]] en [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] op de [[Werelderfgoedlijst]] geplaatst.

[[Bestand:Alphen ad Rijn Onthulling beeld Romeins soldaat langs N11 offer fotoCThunnissen.jpg|thumb|Onthulling beeld Romeins soldaat bij N11 Alphen aan den Rijn]]

In Nederland was de limes lange tijd niet bekend en er was niet veel van te zien. Archeologisch openluchtmuseum [[Archeon]] besteedt sinds de eeuwwisseling aandacht aan de limes en gemeenten zijn de zichtbaarheid ervan aan het vergroten. Zo werd op 9 november 2007 in het centrum van Utrecht, vlak bij de [[Dom van Utrecht (hoofdbetekenis)|Dom]], met een 80 centimeter brede strook van gekleurd licht en nevel de plaats van het oude castellum [[Traiectum (Utrecht)|Traiectum]] aangegeven. De Nederlandse Limes Samenwerking, een samenwerkingsverband tussen de [[Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed]] (RCE) en de provincies [[Zuid-Holland]], [[Utrecht (provincie)|Utrecht]] en [[Gelderland]], plaatste de Nederlandse limes op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed met het doel dit ook als UNESCO Erfgoed te laten beschermen.<ref name=NLS />

In 2003 is door een aantal archeologen in [[Bratislava]] een samenwerkingsverband gestart om delen van de limes te nomineren als [[Werelderfgoed]]. Deze "Bratislava Groep" heeft de volgende definitie geformuleerd:<ref>{{Citeer boek|titel=Frontiers of the Roman Empire, the Lower German limes (en,nl,de)|auteur=David J. Breeze, Sonja Jilek, Erik P. Graafstal, Willem J.H. Willems † & Steve Bödecker|taal=mul|url=https://www.romeinen.nl/uploads/media/5bbc88f517e19/the-lower-german-limes.pdf|uitgever=Sidestone Press|ISBN=978-90-8890-725-8|bezochtdatum=2021-06-14}}</ref>
{{Citaat|"Het Werelderfgoed-monument Frontiers of the Roman Empire omvat de grenslijn van het Romeinse Rijk op het hoogtepunt van het rijk ten tijde van de keizers Trajanus tot Septimius Severus (ca. 100-200 na Christus) alsmede militaire installaties uit andere perioden die aan deze grens lagen. De installaties bestaan uit legerkampen, grensforten, wachttorens, de limesweg, kunstmatige verdedigingswerken en direct hieraan geassocieerde burgerlijke bouwwerken."
}}

De Nederlandse regering en die van de Duitse deelstaten Noordrijn-Westfalen en Rijnland-Pfalz hebben de [[Neder-Germaanse limes]] in 2011 voorgedragen voor de kandidatenlijst van het [[werelderfgoed]].<ref>[https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5636 inschrijving kandidaatlijst werelderfgoed]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20210804140112/https://www.limeswerelderfgoed.nl/unesco-werelderfgoedlijst/nominatieproces-romeinse-limes/ Nominatieproces Romeinse Limes]</ref> In 2014 tekenden minister Jet Bussemaker, de provincies Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland en 26 Nederlandse Gemeenten, een intentieverklaring, het Nederlandse deel van de limes te nomineren als UNESCO Werelderfgoed.<ref>{{Citeer web |url=https://www.archeon.nl/nl/de-limes.html |titel=Archeon - De Limes |uitgever=Archeon |datum= |bezochtdatum=31 juli 2021}}</ref> Het project kwam op de voorlopige lijst Werelderfgoed.<ref name=NLS /> Op 9 januari 2021 is het nominatiedossier aan de [[UNESCO]] aangeboden, met daarin de meest complete en best bewaarde vindplaatsen uit de Romeinse tijd.<ref name=nominatiedossier/> Op 27 juli 2021 kende het Werelderfgoedcomité van [[UNESCO]] ook aan de [[Neder-Germaanse limes]] de status Werelderfgoed toe en werd het opgenomen in de [[Werelderfgoedlijst]].<ref name="nos.nl"/><ref>{{Citeer web |url=https://www.unesco.nl/nl/artikel/ook-de-neder-germaanse-limes-op-werelderfgoedlijst-geplaatst |titel=Neder-Germaanse Limes op Werelderfgoedlijst geplaatst |uitgever=UNESCO |datum=27 juli 2021 |bezochtdatum=31 juli 2021}}</ref>

== Literatuur ==
* Tilmann Bechert en Willem Willems, ''De Romeinse Rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust'' (1995)
* Bernard Colebrander, MUST (redactie), ''Limes Atlas'', (Uitgeverij 010, 2005 Rotterdam)
* Margot Klee, ''Grenzen des Imperiums. Leben am römischen Limes'' (2006 Stuttgart)
* Dr. Vojislav Vujovic, Marlies Vujovic ''Der Limes, Limes - Von der Nordsee bis zum Schwarzen Meer'', Wieser Verlag, 2008 Klagenfurt, {{ISBN|978-3-85129-582-5}}
* Tom Buijtendorp: ''De gouden eeuw van de Romeinen in de Lage Landen''. Omniboek, 2021.  {{ISBN|9789401917193}} |

== Externe links ==
* [https://vici.org/ Vici.org] Gedetailleerde kaart met Romeinse geschiedenis, waaronder de Limes
* [https://www.limeswerelderfgoed.nl Limes Werelderfgoed]

{{Appendix}}
{{Navigatie werelderfgoed Duitsland}}
{{Navigatie werelderfgoed Verenigd Koninkrijk}}
{{Navigatie werelderfgoed Nederland}}

[[Categorie:Limes| ]]
[[Categorie:Canon van Nederland]]