Brontekst bekijken van Lijst van vaktermen in de vestingbouwkunde

Deze pagina bevat een alfabetische lijst van de belangrijkste '''vaktermen uit de vestingbouw''', met verklaringen.

{{Inhoud beperkt|limit=2}}
== Alfabetische lijst ==
[[Bestand:Grave kanon.jpg|thumb|Affuit voor de stadspoort te [[Grave (plaats)|Grave]]]]
[[Bestand:Het Arsenaal.jpg|thumb|[[Arsenaal (Naarden)|Arsenaal in Naarden]]]]
{{Inhoud abc}}
=== A ===
;[[Acces]]: Toegang tot het achter een [[inundatie]] gelegen land in de vorm van een hoog terreingedeelte, dijk, kade, land-, spoor- of waterweg.
;Accespost: [[Batterij (militair)|Batterij]] of [[fort (vesting)|fort]] om een [[acces]] af te sluiten. Voorbeelden zijn Fort Spion in Loosdrecht of Fort Asperen.
;[[Affuit]]: Onderstel van een [[Kanon (geschut)|kanon]].
;Afsnijding: Wal ter afsluiting van een [[Bres (vesting)|bres]] of verschansing voor de binnenverdediging van een [[buitenwerk]].
;Amorce: Begin van vestingwerkaanleg. Ook: niche in de muur van een mijngalerij.
;[[Approche]]: Naderings[[loopgraaf]], meestal zigzagvormig.
;[[Arsenaal (algemeen)|Arsenaal]]: Opslagplaats voor wapens in een fort of garnizoensstad.
; Avancée: [[Buitenwerk]] voor de uitgang van een stadspoort.

=== B ===
[[Bestand:Heusden bastion.jpg|thumb|Bastion in Heusden]]
[[Bestand:Eben-Emael-Fort01.jpg|thumb|Bunker als onderdeel van Fort Eben-Emael]]
[[Bestand:Cannerberg-Entrance-Outside.jpg|thumb|Ingang NAVO-bunker Cannerberg]]

;[[Banket (vesting)|Banket]] of banquette of barbette: Doorgaande ophoging achter de [[Borstwering (verdedigingswerk)|borstwering]] van een [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwal]] of in een [[loopgraaf]], voor [[infanterie]] om over de borstwering te kunnen schieten.
;[[Barbacane]]: Bolwerk als bescherming voor of om een poort, weg of brug. Voorbeelden van intacte barbacanes zijn te vinden in Elburg. Andere voorbeelden zijn de door muren aan de hoofdpoort verbonden voorpoort bij de Amsterdamse Poort in Haarlem en de Noordhavenpoort in Zierikzee.
;[[Barbette]] of geschutsbank: Verhoging voor het opstellen van geschut, zodat het over de borstwering heen kon schieten.
;[[Bastion (hoofdbetekenis)|Bastion]]: Vijfhoekige uitbouw in een [[Vesting (verdedigingswerk)|vestingwal]], speciaal ter bestrijding van een dode hoek.
;[[Bastei (vesting)]]: Grote, lage, halfronde toren met geschutsstellingen in een vestingmuur. Ontworpen door [[Albrecht Dürer]], de voorloper van het [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]].
;[[Batterij (militair)|Batterij]]: Groep geschut van hetzelfde [[Kaliber (wapen)|kaliber]] dat als een eenheid vuur geeft, of een plaats waar deze [[Kanon (geschut)|kanonnen]] worden opgesteld.
;Bedding of batterijhout: Opstelvlak, meestal van hout, voor geschut om het richten te vergemakkelijken.
;[[Bedekte weg]]: Doorlopende weg om een vesting heen, gedekt door een extra vestingwal of door een [[glacis (vesting)|glacis]].
;[[Beer (dam)|Beer]]: [[dam (wal)|Dam]] in een [[Gracht (hoofdbetekenis)|vestinggracht]] om het zoete water in de vestinggracht te scheiden van zout of sterk stromend water van een grote waterpartij (zee, meer, rivier).
;Bekledingsmuur: Muur aan de voet van een verdedigingswerk, die het afkalven van de aarden wal voorkwam. Ook kon men hierdoor het talud van de wal steiler maken.
;[[Berm (vesting)|Berm]]: Smalle strook grond aan de voet van het talud of escarp van de hoofdwal, glacis of dam.
;Bestreken hoek: Punt van een verdedigingswerk (bestrijken = onder vuur nemen).
;Binnenpolygoon: In het [[polygonaal stelsel]] de lijn die loopt door de denkbeeldig naar binnen verlengde [[courtine]]s. De hoekpunten liggen dus in de keel van de bastions.
;Blinde: In aarde of hout uitgevoerde dekking tegen rug- of zijvuur.
;[[Blokhuis (verdedigingswerk)|Blokhuis]]: Oude benaming voor een verdedigingswerk, dat kon variëren van een eenvoudig bouwsel van halve boomstammen tot kasteelachtige bouwwerken.
;[[Bolwerk (bouwwerk)|Bolwerk]]: Vaak ronde uitbouw van een [[vesting (verdedigingswerk)|vestingmuur]]. Hieronder vallen ook [[Rondeel (vesting)|rondeel]] en [[Bastei (vesting)|bastei]].
;Bonnet of bonnete: Verhoging op het bovenvlak van een [[Borstwering (verdedigingswerk)|Borstwering]] ter bescherming tegen [[enfileervuur]].
;[[Bonnet-traverse]]: [[Traverse (oversteek)|Traverse]] aan de [[face (verdedigingswerk)|facen]] van een [[saillant (krijgskunde)|saillant]] die door hun ligging beide saillanten dekking geven.
;[[Borstwering (verdedigingswerk)|Borstwering]]: Dichte, lage muur tot borsthoogte, ter verdediging van de mensen die zich op de vestingwal bevonden.
;[[Bres (vesting)]]: Opening in de muur of wal van een vesting, gemaakt met behulp van kanonvuur, een mijn of een stormram. Als de bres groot genoeg was konden de belegeraars overgaan tot een bestorming.
;[[Bruggenhoofd]]: Versterkte stelling ter verdediging van een brug, waarvan de rugzijde naar de rivier gekeerd is.
;Bruggeschans: Zie [[barbacane]].
;Buitenpolygoon: In het [[polygonaal stelsel]] de lijn die loopt door de [[saillant (krijgskunde)|saillanten]] van de bastions.
;[[Buitenwerk]]en: Alle onderdelen van een vesting die voor de hoofdwal liggen maar nog binnen de bedekte weg/glacis liggen: contregarde, couvre-face, halve maan, hoornwerk, kroonwerk, ravelijn, tenaille.
;[[Bunker (verdedigingswerk)|Bunker]]: Uit het [[Duits]] afkomstige benaming voor in beton uitgevoerde [[kazemat]]ten.

=== C ===
[[Bestand:Namur Citadelle 05.jpg|thumb|[[Citadel van Namen]]]]
[[Bestand:Nieuwpoort vestingwerken.jpg|thumb|Bastions in [[Nieuwpoort (Zuid-Holland)|Nieuwpoort]], met precies in het midden het courtine]]
[[Bestand:Glacis cunette fause-braye.svg|thumb|Vestinggracht met cunette&nbsp;B. Zie ook [[Glacis (vesting)|glacis]]&nbsp;A en [[onderwal]]&nbsp;C.]]

;[[Caponnière]]: Plek waar flankerend geschut opgesteld kon worden in een [[Vesting (verdedigingswerk)|vesting]] die gebouwd is volgens het [[polygonaal stelsel]].
;Cavalier: Zie [[Kat (vesting)|kat]].
;Cingelwal: Buitenste [[bedekte weg]].
;[[Circumvallatielinie (verdedigingswerk)|Circumvallatielinie]]: Verdedigbare [[linie]] rondom een belegerde stad, ter voorkoming van [[ontzet]]tingspogingen.
;[[Citadel (bouwwerk)|Citadel]]: [[fort (vesting)|Fort]] in of bij een stad dat als laatste toevluchtsoord kon dienen voor een in de stad gelegerd [[garnizoen]], maar ook als basis van waaruit een opstandige [[burgerij]] kon worden onderdrukt. In Nederland is de [[Citadel ('s-Hertogenbosch)|Citadel]] van [['s-Hertogenbosch]] als enige nog min of meer intact.
;Commandement: Militaire beheersing van een gebied vanwege hogere ligging.
;Contramineren: Het graven van mijngalerijen als tegenmaatregel tegen vijandelijke naderingsmijnen.
;[[Contre-approche]]: [[Loopgraaf]] met een verdedigende functie, gegraven vanuit een vesting richting de [[approche]]s van de belegeraars.
;[[Contregarde]]: Dekkingswal langs de facen van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]], dat niet door de [[saillant (krijgskunde)|saillant]] wordt gedekt.
;[[Contrescarp]]: Tegenover de [[escarp]] gelegen en soms bekleed [[talud]] van een [[bedekte weg]], soms ook het buitentalud van een gracht.
;Contrescarpgalerij: Zie [[caponnière]].
;Cordon: Vooruitspringende, meestal halfronde, natuurstenen afdekking van een verdedigingswerk, bedoeld als afscherming tegen inwatering.
;[[Coupure (waterbouwkunde)|Coupure]]: Doorsnijding in de stadswallen, bijvoorbeeld om varend verkeer van de singels de stad binnen te laten.
;[[Courtine]]: Wal tussen twee [[Bolwerk (bouwwerk)|bolwerk]]en in.
;[[Couvre-face]]: Voor de facen van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]], in de [[Gracht (hoofdbetekenis)|gracht]] gelegen pijlvormige wal. Niet te verwarren met een halve maan, dat is een eilandje in de gracht. Een couvre-face bestaat enkel uit een wal.
;Crémaillière: Dekkingswal gevormd door een aantal [[face (verdedigingswerk)|facen]], die dekking biedt tegen [[Ricochetschot|ricochetvuur]] en gelegenheid biedt tot kruisvuur op het voorliggend [[Glacis (vesting)|glacis]].
;Croisade: Kruising van verbindingsgalerijen.
;[[Cunette]]: Extra diepe geul in het midden van een [[Vesting (verdedigingswerk)|vestinggracht]]. Bedoeld als hindernis voor vijandelijke troepen die door de [[Gracht (hoofdbetekenis)|gracht]] proberen te waden.

=== D ===
;[[Damsluis (inundatie)|Damsluis]]: Een damsluis voorkomt dat water uit een inundatiegebied stroomt of voorkomt dat bepaalde stukken land tijdens inundatie onder water komen te staan.
;Débouché: Gemetselde aanzet van een nog aan te leggen galerij.
;Defensielijn: Denkbeeldige lijn die loopt van de [[saillant (krijgskunde)|saillant]] van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]] naar de aangrenzende [[courtine]]. De lijn die loopt vanuit de saillant naar de flankhoek van het aangrenzende bastion wordt de bestendige defensielijn genoemd. De lijn vanuit de saillant naar het punt op de courtine waar deze door de denkbeeldig doorgetrokken face wordt geraakt is de strijkende defensielijn.
;Defensiehoek: Hoek van de bestendige defensielijn met de flank van het naastgelegen bastion.
;Defileren: Het onttrekken van een verdedigingswerk aan vijandelijke observatie.
;Demi-lune: [[Frans]]e naam voor een [[ravelijn]]. Niet te verwarren met een [[Halve maan (vesting)|Halve maan]].
;Dode hoek: Gebied vlak voor een [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwal]] dat niet door verdedigingsgeschut kan worden bestreken.
;Droge gracht: [[Gracht (hoofdbetekenis)|Gracht]] zonder water, meestal noodgedwongen door bodemgesteldheid of natuurlijk reliëf.
;[[Dwingel]]: Vlakke ruimte tussen twee verdedigingsmuren van een middeleeuwse vesting. De breedte is minder dan een boogafstand, de afstand die een pijl kan vliegen.

=== E ===
[[Bestand:Embrasure-zool.svg|thumb|Embrasure in de borstwering&nbsp;A, zool&nbsp;B, banket&nbsp;C, weergang&nbsp;D en bedding&nbsp;E.]]

;Écoute of luistergalerij: Galerij bedoeld om de werkzaamheden van de vijand te beluisteren.
;Embrasure: [[Schietgat]] of schietsleuf in een aarden borstwering. Het schootsveld van het geschut was door een embrasure uiteraard beperkt.
;Emplacement: Plaats voor het opstellen van een stuk geschut.
;Enceinte: [[Stadsmuur]] of omwalling van een stad.
;[[Enveloppe (vesting)|Enveloppe]]: Rond de hoofdgracht gelegen beschermingswal. Was vaak voorzien van een bedekte weg. Het is mogelijk dat er aaneengeschakelde buitenwerken deel van uitmaken.
;Epaulement: Kleine dekkingswal.
;[[Erkertoren]]: een overhangend torentje op een muur of vestingwal ter bescherming van een [[schildwacht]] met vrij zicht op de omgeving van het vestingwerk.
;[[Escarpe]]: [[Talud]] van een [[Gracht (hoofdbetekenis)|gracht]] aan de zijde van de vestingwal. Het tegenovergelegen talud heet [[contrescarpe]].
;Estacade: Paalversperring in een verdedigingsgracht of rivier.

=== F ===
[[Bestand:Face fortification.svg|thumb|De facen komen samen in de [[Saillant (krijgskunde)|saillant]]]]
[[Bestand:Sint-Pieter (Sint-Pieter, Maastricht).jpg|thumb|[[Fort Sint-Pieter]]]]

;[[Face (verdedigingswerk)|face]]: De twee naar buiten gerichte zijden van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]], [[ravelijn]], [[flèche]], [[redan (vestingwerk)|redan]] of [[lunet]] die samenkomen in de meest naar buiten gerichte punt ([[saillant (krijgskunde)|saillant]]) van het werk.
;Fascines: Bossen [[rijshout]] ter versterking van een [[Borstwering (verdedigingswerk)|borstwering]].
;Faussebraye: zie [[#O|onderwal]]
;[[Flank (vesting)|Flank]]: Zijkant van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]], [[ravelijn]], [[flèche]], [[redan (vestingwerk)|redan]] of [[lunet]], waarvanaf men de naastgelegen [[courtine]] en de facen van een ernaastgelegen werk kan bestrijken.
;Flankhoek of courtinehoek: Hoek die de flank met de [[courtine]] maakt.
;[[Flèche]]: Klein pijlvormig [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwerk]] bestaande uit twee wallen en een open keel. Lijkt sterk op een [[redan (vestingwerk)|redan]].
;[[Fort (vesting)|Fort]]: Klein zelfstandig aan alle kanten te verdedigen [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwerk]] ter verdediging van strategisch gelegen gebieden en [[acces]]sen. Er bestaan woonforten (met logies voor een permanent aanwezig [[garnizoen]]) en wachtforten (zonder logiesgebouwen, waar het garnizoen regelmatig moet worden afgelost).
;Fourneau: Kleine ruimte om springlading aan te brengen.
;Fraisering: Rij stormpalen in het talud van een aarden verdedigingswerk.

=== G ===
[[Bestand:Glacis.svg|thumb|Voorbeeldillustratie van een glacis, boven een doorsnede, onder een bovenaanzicht]]

;Galerij: Tunnel als onderdeel van een [[buitenwerk]].
;Gedekte weg: Doorlopende, met aarden wal beschermde weg aan de buitenzijde van de gracht.
;Gedekte gemeenschapsweg: Door aarden wal en gracht beschermde weg die tussen een aantal steunpunten en een linie liep. Over deze weg kon men buiten het zicht van de vijand troepen verplaatsen of goederen transporteren.
;[[Glacis (vesting)]]: Flauw aflopend [[talud]], gelegen buiten een [[vesting (verdedigingswerk)|vesting]].
;Glacis-coupé: Steil buitentalud van de borstwering van de buitenste [[bedekte weg]].
;Gordijn: Zie [[courtine]].
;Gording: Dwarsbalk om stormpalen of palissaden te koppelen.
;[[Gracht (hoofdbetekenis)|Gracht]]: Al dan niet met water gevulde [[greppel]] die benadering van de wal of buitenwerken moet bemoeilijken.

=== H ===
[[Bestand:Hoornwerk svg.svg|thumb|Voorbeeld van een halve maan&nbsp;2 en een hoornwerk&nbsp;3]]

;[[Halve maan (vesting)|Halve maan]]: Een soort [[ravelijn]] vóór de punt ([[saillant (krijgskunde)|saillant]]) van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]].
;[[Hamei]]: oorspronkelijk een middel tot afsluiting of afperking op, of aan het einde van een brug.
; Hoofdfront: een [[front (vesting)|front]] dat aan de voorzijde van de vesting ligt; de voorzijde is de kant gericht naar de hoofdrichting van waar de vijand zou komen
;[[Hoornwerk]]: Een buitenwerk bestaande uit twee halve [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s met een [[courtine]] ertussen. Een voorbeeld van een hoornwerk is [[Kostverloren (Delfzijl)|Kostverloren]].

=== I ===
;[[Inundatie]]: Het onder water zetten van een stuk land voor de verdediging van het achterliggende gebied. Over het algemeen zijn de inundaties niet dieper dan enkele decimeters: te ondiep voor zware boten maar te diep om in het modderige water obstakels als sloten te kunnen zien.
;[[Italiaans vestingstelsel]]: Vroege vorm van vestingbouw naar Italiaans ontwerp. Belangrijkste kenmerken zijn de lange [[courtine]]s met kleine [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s die een sterk teruggetrokken [[Flank (vesting)|flank]] hebben. De flanken zijn voorzien van [[kazemat]]ten.

=== J ===

=== K ===
[[Bestand:Liefkenshoek Kruitmagazijn1.jpg|thumb|Kruithuis [[Fort Liefkenshoek]]]]
[[Bestand:Loevenstein kruittoren.jpg|thumb|Kruittoren bij [[Slot Loevestein]]]]

;[[Kanteel]]: Rechtopstaand, vierkant of rechthoekig stuk van een [[Borstwering (verdedigingswerk)|borstwering]], met eventueel een schietgat.
;Kapel: Ronde, overwelfde ruimte in een mijnenstelsel.
;Kapitaal of hoofdlijn of hoofdas: Lijn die door de [[saillant (krijgskunde)|saillant]] van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]] loopt en deze ongeveer in twee gelijke delen verdeelt.
;Kapitale gracht: Hoofdgracht, direct grenzend aan de [[stadsmuur]].
;Kapitale wal: [[Stadsmuur]].
;[[Kat (vesting)]] of cavalier: Vrijstaande, boven de wal uitstekende opstellingsplaats voor geschut, aan de binnenzijde van de stadsmuur.
;[[Kazemat]]: "Bomvrij" onderkomen voor huisvesting van geschut, manschappen of voorraden. Oorspronkelijk ingegraven in [[rondeel (vesting)|rondelen]], [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s en andere [[Bolwerk (bouwwerk)|bolwerk]]en. Later ook als los, zelfstandig bouwwerk. Voorbeelden van kazematten als onderdeel van een bolwerk zijn in Nederland o.a. te vinden en te bezoeken in [[Naarden]], [[Maastricht]] en [[Elburg (stad)|Elburg]]. Kazematten als losse, zelfstandige bouwwerken zijn te vinden aan beide uiteinden van de [[Afsluitdijk]] en langs de gehele Nederlandse kust als onderdeel van de [[Atlantikwall]].
;[[Keel (vesting)|Keel]]: Achterzijde van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]] of een, qua vorm, van een bastion afgeleid vestingwerk.
;Keelhoek: Hoek tussen de doorgetrokken lijnen van de courtines in de keel van een bastion.
;Kogelgloeioven: Oven voor het verhitten van kogels, om brand mee te stichten.
;[[Kroonwerk]]: [[Buitenwerk]] bestaande uit twee half[[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s met een heel bastion ertussen. Gave voorbeelden van kroonwerken zijn te vinden in [[Bourtange]] en [[Klundert]].
;Kruithuis: Plaats waar buskruit werd gewogen, verpakt en opgeslagen. Vaak stond het kruithuis aan de rand van of buiten de stad of vesting.
;Kruittoren: [[waltoren (vestingwerk)|Waltoren]] die is ingericht als kruitmagazijn, soms ook wel [[pulvertoren]] genoemd.

=== L ===
;Lampgang: Gang met nissen voor verlichting rond een magazijn. Voor de veiligheid zijn de nissen door middel van glas van het magazijn gescheiden. Ook wel lichtgang of spouwgang.
;Linie: Geheel van elkaar ondersteunende [[fort (vesting)|fort]]en, [[fort (vesting)|schansen]] en andere kleinere werken die tot doel hadden om de toegang tot een bepaald gebied af te schermen. Als men over een 'stelling' spreekt, bedoelt men ook een linie. over het algemeen worden de wat kleinere linies aangeduid als een stelling.
;Logement: Door de aanvallende infanterie ingenomen positie in de nabijheid van een bres. Ook wel in de betekenis van: [[kazemat]] of [[Tamboer (verdedigingswerk)|tamboer]].
;[[Lunet]]: Klein verdedigingswerk met twee facen en veelal korte flanken; doorgaans in de keel open maar kan ook aan de achterzijde gesloten zijn. Komt voor als zelfstandig verdedigingswerk maar ook als onderdeel van een linie. Soms ook wel aangeduid als [[ravelijn]] of [[halve maan (vesting)|halve maan]], hoewel dit eigenlijk andere typen [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwerken]] zijn.

=== M ===
[[Bestand:Maastricht, gangenstelsel vestingwerken.jpg|thumb|[[Mijnenstelsel]] nabij het [[Waldeckpark|Waldeckbastion]] in Maastricht]]

;Machicoulis of [[mezekouw]]: Werp- of schietgat tussen de kraagstenen van de stenen uitbouwen van torens en muren.
;Mijn of [[mijngalerij]]: Tunnel in mijnenstelsel.
;Mijnkamer: Zie fourneau.
;[[Mijnenstelsel]]: Samenstel van ondergrondse galerijen bedoeld om vijandelijke [[approche|naderingsmijnen]] te bestrijden.
;Mineren: Het graven van mijngalerijen.
;[[Mortier (wapen)|Mortier]]: [[Kanon (geschut)|Kanon]] met een korte, schuin omhoog wijzende loop, dat wordt gebruikt om tijdens [[belegering]]en over een vijandelijke vestingwal te schieten. In [[Naarden]] zijn ze echter ook gebruikt als verdedigingsmiddel in speciaal, achter het [[saillant (krijgskunde)|saillant]] van de [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s, gebouwde mortier-[[kazemat]]ten.
;Monnik: Puntig torentje geplaatst als obstakel op een [[beer (dam)|beer]] om te voorkomen dat dam wordt gebruikt om de [[gracht]] van een [[vesting (verdedigingswerk)|vesting]] over te steken.

=== N ===
;[[Nieuw Nederlands Vestingstelsel]]: Manier van het ontwerpen en construeren van vestingwerken, in de tweede helft van de [[17e eeuw]] ontworpen door [[Menno van Coehoorn]]. Bedoeld als reactie op en verbetering van het [[Oud Nederlands Vestingstelsel]] en de Franse manier van vestingbouw zoals ontworpen door [[Sébastien Le Prestre de Vauban|Vauban]].
;Nevenbatterij: Batterij gelegen in de directe omgeving van een verdedigingswerk, of gelegen tussen twee verdedigingswerken, en organisatorisch daartoe behorend.

=== O ===
[[Bestand:Naarden vesting-oorbom.jpg|thumb|Oorbommen in [[Naarden]] Vesting]]
[[Bestand:Luchtfoto bourtange.jpg|thumb|Oud-Nederlands vestingstelsel: [[Bourtange]]]]

;[[Onderwal]]: Lage wal gelegen voor de hoofdwal van een [[vesting (verdedigingswerk)|vesting]] en bedoeld voor de nabijheidsverdediging van een vesting. Vanaf de onderwal konden soldaten met musketvuur aanstormende vijandelijke soldaten bestoken. De onderwal kwam in het [[Nieuw Nederlands Vestingstelsel]] niet meer voor omdat het een vesting uiterst kwetsbaar maakte; wanneer de onderwal eenmaal veroverd was kon men vrij gemakkelijk de hoofdwal ondermijnen aangezien verticale verdediging bij een vestingwal niet mogelijk is. In Nederland is een voorbeeld van een onderwal te zien in de vestingwerken van [[Heusden (vestingstad)|Heusden]]. Een onderwal werd vroeger ook wel 'fausse-braye' genoemd.
;[[Ontmanteling]]: onklaar maken van de verdediging van een vestingstad door verwijdering of sabotering van oorlogstuig, zoals kanonnen, slagbomen, valhekken en dergelijke meer. Daarna kon eventueel worden overgegaan tot slechting van muren, poorten, of buitenwerken. 
;Oorbom: Grote holle kogel voor een [[mortier (wapen)|mortier]]. De holle kogel kan worden gevuld met [[Buskruit|kruit]], glas en ijzeren scherven om zo als primitieve [[fragmentatiebom]] te fungeren. De opening in de bom wordt afgesloten met een speciale kurk waarin een langzaam brandende lont van [[sas (vuurwerk)|sas]] is ingebouwd. De naam slaat op de twee ringen die als oren aan de bom zitten en waarmee de bommen in de loop van het mortier werden getakeld.
;[[Ophaalbrug]]: Een beweegbare brug gebruikt als bijkomende verdediging van de burchtpoort.
;[[Opril]] of oprit: Naar de walgang oplopende weg. De weg wordt gebruikt om o.a. geschut te verplaatsen.
;Oreillon of orillon: Oorvormig onderdeel van de facen van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]. De facen werden doorgetrokken tot voorbij de flank van een bastion en boden bescherming tegen geschut dat van tegenover het bastion de flanken probeerde te beschieten. Bastions voorzien van oreillons kan men in Nederland vinden in [[Naarden]], [[Willemstad (Noord-Brabant)|Willemstad]], [[Utrecht (stad)|Utrecht]] (de sterrenwacht) en [[Hellevoetsluis (plaats)|Hellevoetsluis]].
;Orgel: Zie [[valhek]].
;Orgelhuisje: Stenen bouwwerk boven de [[stadspoort]] waarin zich het mechanisme ter bediening van het [[valhek]] bevond.
;[[Oud-Nederlands vestingstelsel]]: Aan de [[Nederland]]se grondstoffen en landschappen aangepaste manier van het ontwerpen en bouwen van vestingwerken, vooral gebruikt tijdens de [[16e eeuw|16e]] en de [[17e eeuw]]. Bedoeld als verbetering van de Italiaanse manier van vestingbouw. In Nederland goed bewaarde voorbeelden van volgens deze methode geconstrueerde vestingen zijn [[Heusden (vestingstad)|Heusden]], [[Woudrichem (plaats)|Woudrichem]] en [[Bourtange]].

=== P ===
[[Bestand:Prag Pulverturm.jpg|thumb|De pulvertoren van Praag]]

;Palissade of palanque: Verschansing of afsluiting van rijen palen, die aan de bovenkant aangepunt waren.
;[[Papenmuts]]: Andere benaming voor een dubbele [[tenaille]], het voorwerk.
;Parados: [[Traverse (vesting)|Traverse]] tegen vijandig rugvuur.
;Paraflanc: [[Traverse (vesting)|Traverse]] tegen vijandig flankvuur.
;Parapet: Zie [[Borstwering (verdedigingswerk)|Borstwering]].
;Pilot: [[Heipaal]] bij vestingbouw.
;[[Plongee]]: Schuine vlak op een borstwering.
;[[Polygonaal stelsel]]: Methode van vestingbouw uit de late 19e eeuw waarin vestingen volgens regelmatige veelhoekige vormen werden gebouwd en waarin het geschut voor de flankering van de grachten werd opgesteld in zgn. caponnières, in plaats van op bastions.
;Polygoonshoek of omtrekshoek of figuurhoek: In het polygonaal stelsel de hoek die zijden van de buitenpolygoon met elkaar maken.
;Poort: Zie [[stadspoort]].
;[[Poterne]]: Aan weerskanten met deuren afsluitbare overdekte doorgang door een muur of wal. Door deze gang konden manschappen en materieel veilig naar de gedekte weg of de ravelijnen komen. Poterne zegt men ook voor een overdekte gang tussen verschillende delen van een vestingwerk.
;[[Pulvertoren]]: Ook polvertoren en kruittoren. De naam is afkomstig van het oude Nederlandse woord 'polver', wat poeder betekende. Duits:Pulver.

=== Q ===

=== R ===
[[Bestand:Redoute.svg|thumb|Redan&nbsp;A en redoute&nbsp;B]]
[[Bestand:Bolwerk-rondeel.svg|thumb|Links op de voorbeeldillustratie een rondeel, rechts een bolwerk]]

;Rameau: Zijtak van een hoofdgalerij.
;[[Ravelijn]]: Verdedigbaar eilandje in een vestinggracht, ter verdediging van een erachtergelegen vestingwal.
;Ravelijnsgracht: Gracht voor een [[ravelijn]] langs.
;[[Redan (vestingwerk)|Redan]]: Klein [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwerk]] bestaande uit twee wallen en een open keel.
;[[Redoute]]: Kleine, geheel omsloten veldschans met alleen uitspringende en geen inspringende hoeken.
;Reduit: Laatste vluchtplek, bijvoorbeeld een klein zelfstandig fort binnen een grotere vesting (zoals bij [[Fort bij Rijnauwen]], [[Fort bij Vechten]] en [[Fort Blauwkapel]] bij [[Utrecht (stad)|Utrecht]]. Het begrip 'reduit' kan ook in meer algemene zin worden gebruikt. Zo werd [[Amsterdam]] met haar fortengordel gezien als het reduit van de [[Vesting Holland]].
;Remise: Bomvrij gebouw voor de opslag van geschut of ander materieel.
;[[Retranchement (vestingwerk)|Retranchement]]: Klein vestingwerk zonder vaste grondvorm. Dit kan de vorm aannemen van een losse ge[[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]neerde wal. Dit is ook het geval bij het dorpje [[Retranchement (plaats)|Retranchement]], dat omgeven is door een losse gebastionneerde wal met aan ieder uiteinde oorspronkelijk een kleine schans.
;Revers of rugcaponnière: Bomvrije [[caponnière]] met een van schietgaten voorziene frontmuur die van de vijand afgekeerd is.
;Revettement of revêtement: Stenen bekledingsmuur van een [[vesting (verdedigingswerk)|vestingwerk]].
;[[Rondeel (vesting)|Rondeel]]: Halfrond bolwerk. Even hoog als de [[stadsmuur]] met ruimte om bovenop enkele [[Kanon (geschut)|kanonnen]] te plaatsen. Vaak is het een tot walganghoogte afgebroken [[waltoren (vestingwerk)|waltoren]]. Soms, zoals bij rondeel '[[De Vijf Koppen (rondeel)|De Vijf Koppen]]' in [[Maastricht]], een speciaal gebouwd werk. Kan beschikken over een of meerdere [[kazemat]]ten.
; Royale [[sortie]]: Uitvalspoort met ruime afmetingen.

=== S ===
[[Bestand:Saillant.svg|thumb|Voorbeeld van een saillant. De aanvaller A kan van drie richtingen komen en de verdediging B in een hoek drijven. De twee facen komen samen in de saillant C.]]
[[Bestand:Stelling van Amsterdam the Netherlands.svg|thumb|Stelling van Amsterdam]]

;[[Saillant (krijgskunde)|Saillant]]: Punt waar twee muren die de punt van een [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]] vormen, elkaar raken.
;Saillanthoek of bolwerkshoek: Hoek waaronder de twee facen van een bastion elkaar raken.
;[[Sas (vuurwerk)|Sas]]: Fijn, snel brandend buskruit.
;[[Schans (verdedigingswerk)|Schans]]: Klein type [[fort (vesting)|fort]], meestal van aarde. Kon op zichzelf staan of een ondersteunende functie in een [[linie]] vervullen.
;[[Schietgat]]: Ook: embrasure. Opening in een muur waardoor men vanuit een kasteel, vesting of bunker op de vijand kon schieten. Ook dient dit schietgat om relatief veilig de vijand te kunnen bespieden. 
;[[Schilderhuis]]: Houten of stenen huisje waarin een schildwacht kon schuilen, niet te verwarren met een wachthuis
;[[Schootsveld]]: algemene zin, het gebied dat door een vuurwapen bestreken wordt, waardoor zich geen huizen of bomen in dat gebied mogen bevinden.
;Schouderhoek: Hoek tussen de face en de flank van een bastion, ook wel epaulementshoek genoemd.
;Slechting: afbreken van stadsmuren en -poorten, of van eventuele buitenwerken, nadat deze ontdaan zijn van hun militaire functie door [[ontmanteling]].
;[[Slotgracht]]: Gracht aan de buitenzijde van de [[courtine]].
;[[Sortie]]: Uitvalspoort in vestingwerk of doorgang in een stelsel van vestingwerken.
;Spaanse redoute: Gemetselde, vierkanten [[redoute]] voorzien van schietgaten en [[mezekouw]]en.
;[[Stadspoort]]: Toegang tot een ommuurde of omwalde [[vestingstad]].
;Staketsel: Dwars in het vaarwater geplaatste palissade.
;Stormpaal: Aangepunte paal, bedoeld voor palissades, fraisering en staketsels (storm = bestorming, overrompeling).
;Stelling: [[Vesting (verdedigingswerk)|verdedigingswerk]], zoals de [[Stelling van Amsterdam]]

=== T ===
[[Bestand:Traverse Bonnet-Traverse.svg|thumb|Voorbeeldillustratie van een traverse&nbsp;A en bonnet-traverse&nbsp;B op de face van een vestingwerk]]

;[[Tamboer (verdedigingswerk)|Tamboer]]: Klein, zelfstandig, rondom te verdedigen [[buitenwerk]].
;[[Tenaille]]: Benaming voor twee verschillende onderdelen van een [[Vesting (verdedigingswerk)|vesting]]. Er kan een buitenwerk mee bedoeld worden waarvan de buitenste fronten niet bestaan uit (half)[[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s, zoals bij hoorn- of kroonwerken, maar uit een in en uitspringende, zigzaggende wal. Een ander werk dat ook tenaille wordt genoemd is een losse geknikte onderwal tussen twee [[Bastion (hoofdbetekenis)|bastion]]s in.
;Tenaillehoek: Ook wel de flankerende hoek genoemd. Dit is de hoek die de denkbeeldig in de richting van de courtine doorgetrokken facen van twee naast elkaar gelegen bastions met elkaar maken.
;[[Terreplein]]: Plein of ruimte binnen een bastion of klein zelfstandig vestingwerk.
;[[Torenfort]]: Een type [[fort (vesting)|fort]] gebouwd in de late [[19e eeuw]]. De hoofdbouw van deze forten werd gevormd door massieve stenen torens waarin de logies van de soldaten waren ondergebracht. Deze torens stonden vrij op het fortterrein en werden meestal bekroond door sier[[kanteel|kantelen]]. De filosofie achter een torenfort was dat de ronde vorm het meeste [[Kanon (geschut)|kanonvuur]] zou af laten ketsen terwijl de toren zelf een enorme concentratie van verdedigend vuur zou kunnen herbergen. Deze bouwwerken raakten snel verouderd door de introductie van [[Kanon (geschut)|kanonnen]] met een [[Loop (vuurwapen)|getrokken loop]]. De meeste torens werden aangepast door er een beschuttende aarden wal omheen te leggen en door een aarden dekking op het dak aan te brengen. Voorbeelden van torenforten in Nederland die nu nog gezien kunnen worden zijn: [[Torenfort aan de Ossenmarkt]] in [[Weesp]], [[Fort Nieuwersluis]], [[Fort Honswijk]], [[Fort Everdingen]] en [[Fort Vuren]].
;[[Traverse (vesting)|Traverse]]: Aarden wal of andere beschutting die haaks op de hoofdwal staat om manschappen en geschut tegen vijandig flankvuur te beschermen.
;[[Tsjechische egel]]: Statisch anti-tank verdedigingsobstakel gemaakt van gehoekt ijzer, ingezet tijdens de Tweede Wereldoorlog.

=== U ===

=== V ===
[[Bestand:Palazzo_Comunale03.jpg|thumb|Valhek van het Palazzo d'Accursio, het stadhuis van [[Bologna (stad)|Bologna]]]]

;Valbrug: Over een gracht van een verdedigingswerk gebouwde ophaalbrug of klapbrug.
;[[Valhek]]: Houten of ijzeren hekwerk ter afsluiting van een poortdoorgang, bevestigd in verticale sleuven in het poortgebouw waardoor het dicht (naar beneden) kon vallen.
;Versterken: Het van verdedigingswerken voorzien van een terrein of bewoonde plaats.
;[[Vesting (verdedigingswerk)|Vesting]]: Versterkte stad, [[kasteel]] of [[Fort (vesting)|fort]] ten bate van de landsverdediging. Niet elke stad die voorzien is van verdedigingswerken is een [[Vesting (verdedigingswerk)|vestingstad]], alleen de strategisch gelegen steden die belangrijk waren voor de landsverdediging zijn als echte vestingstad te beschouwen. Veel andere steden hadden wel verdedigingswerken, maar deze fungeerden enkel ter verdediging van de eigen stad en tegen roversbenden en ander gespuis. Zij konden zich maar zelden verdedigen tegen georganiseerde legers.
;Voorwerk: Verdedigingswerk gelegen voor het [[Glacis (vesting)|glacis]] van een vesting, maar binnen het bereik van het ondersteunende vuur daarvan. Voorbeelden van voorwerken zijn: [[kroonwerk]]en, [[hoornwerk]]en.
;Vuur: Een aantal uit een vuurwapen afgegeven schoten.
;Vuurlijn: De bovenrand van het binnentalud van een borstwering waar men net overheen kan vuren. Ook wel binnenkruin, voorkruin, vuurkruin, vuurkam genoemd.
;Vuurmond: Enkelvoudig stuk geschut.
;Vuurreep: Met pek of teer overgoten bos stro. Bedoeld om brandend door de verdedigers op de naderende aanvallers te worden gegooid.

=== W ===
[[Bestand:Ávila 24-8-2002.jpg|thumb|Waltorens in de vestingmuur van Ávila in Spanje]]
[[Bestand:Waterpoortje Maastricht 20100327.jpg|thumb|Wycker Waterpoort in Maastricht]]

;Wachthuis: Klein, meestal vierkant stenen gebouw dat is voorzien van schietgaten en een aarden dekking. Rond 1850 is een groot aantal forten van wachthuizen voorzien.
;[[Stadswal|Wal]] of walmuur: Aarden of stenen muur ter verdediging van een stad of [[kasteel]].
;[[Waltoren (vestingwerk)|Waltoren]]: Toren in een [[Vesting (verdedigingswerk)|vestingmuur]], bedoeld als uitzichtpost, opslagplaats, of voor flankeringsvuur.
;[[Wapenplaats]]: Open ruimte achter een punt in de buitenwal of [[Glacis (vesting)|glacis]] om manschappen en/of wapens bijeen te brengen.
;[[Waterlinie]]: Aaneengesloten stelsel van [[inundatie]]s met [[Fort (vesting)|fort]]en die de [[acces]]sen en andere strategische plaatsen bewaken. Belangrijke waterlinies in Nederland zijn de [[Nieuwe Hollandse Waterlinie]], de Stelling van Amsterdam en de Grebbelinie.
;[[Waterpoort]]: Een poort in een vestingmuur die een rivier of kanaal toegang biedt tot de stad.
;[[Weererker]]: een erker aan de muren van kastelen en aan de middeleeuwse vestingwerken van steden en weerkerken.
;[[Weergang]]: Door [[Kanteel|kantelen]] gedekte omloop op het bovenvlak van een stads- of kasteelmuur.
;[[Wolfskuil (verdedigingswerk)|Wolfskuil]]: Put of kuil met op de bodem puntige palen. Worden in groepen aangelegd.

=== X ===

=== Y ===

=== Z ===
[[Bestand:Zwaluwstaart.svg|thumb|Boven het ravelijn&nbsp;B in dit voorbeeld ligt een zwaluwstaart&nbsp;A]]

;[[Zwaluwstaart (vesting)|Zwaluwstaart]]: Een type [[tenaille]], in de hoedanigheid van buitenwerk, waarbij de naar het front gerichte zijde bestaat uit een naar binnen geknikte wal. Het geheel heeft op een plattegrond iets weg van een zwaluwstaart. Het voorwerk dat op de afbeelding hieronder met nummer 20 is aangegeven, is een zwaluwstaart.
;Zool: Grondvlak van een embrasure, schietgat of schietsleuf.
;Zwalp: Constructie van planken en balken. Gebruikt voor het opleggen van niet in gebruik zijnde kanonlopen.

== Schematische voorstelling ==
Schema van een niet-bestaande vesting volgens het gebastionneerd systeem met de belangrijkste onderdelen en voorwerken daarbij afgebeeld:

[[Bestand:Vestingwerken schema.svg|centre|700px]]

{|
|colspan="2"|
|width="600" valign="top"|
* 01 Flank
* 02 Courtine (gordijn)
* 03 Keel
* 04 Face (van bastion)
* 05 Vuurlijn (kruisvuur)
* 06 Banket
* 07 Glacis
* 08 Bedekte weg
* 09 Contrescarp
* 10 Gracht
* 11 Cunette
* 12 Escarp
* 13 Berm
* 14 Buitentalud van vestingwal
* 15 Plongee
* 16 Banket
* 17 Walgang
* 18 Binnentalud
* 19 Glacis (bovenaanzicht)
|width="600" valign="top"|
* 20 Tenaille (als buitenwerk)
* 21 Halve maan
* 22 Hoornwerk
* 23 Vestinggracht
* 24 Bastion (met gebogen flanken en orreillons)
* 25 Ravelijn
* 26 Bastion (Oud Nederlands vestingstelsel)
* 27 Dubbele Tenaille (als voorwerk)
* 28 Wapenplaats
* 29 Bedekte weg
* 30 Contre garde
* 31 Courtine (gordijn)
* 32 Tenaille (als verdediging van de courtine)
* 33 Papenmuts
* 34 Kroonwerk
* 35 Revetement (bekleding van de wal)
* 36 Citadel
* 37 Faussebraye (onderwal)
* 38 Terreplein
|}

Enkele nummers zijn weggevallen in het schema: nr. 6 is de verticale richel tussen 7 en 8; nr. 11 is de insnijding tussen 10 en 10; nr. 13 is de horizontale richel tussen 12 en 14. Andere nummer zijn foutief of onduidelijk geplaatst in het schema: nr 16 is de verticale richel ter rechterzijde van 15; nr. 17 is het vlakke stuk tussen 15 en 18; nr. 18 is het schuine talud ter linkerzijde van nr. 18, zoals hier aangegeven.

== Zie ook ==
* [[Lijst van Belgische vestingsteden en versterkte steden]]
* [[Lijst van Nederlandse vestingsteden en versterkte steden]]

== Bronnen ==
* {{aut|Landholt, H.M.F.}} (1861-1862): ''[https://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=land016mili01 Militair woordenboek]''. A.W. Sijthoff, Leiden
* {{aut|Morreau, L.J.}} (1979): ''Bolwerk der Nederlanden'', blz. 335-338. Van Gorcum, Assen. {{ISBN|90-232-1698-9}}

{{Navigatie vaktermen vestingbouwkunde}}

[[Categorie:Geschiedenislijsten|Vaktermen]]
[[Categorie:Glossarium|Vestingbouwkunde]]
[[Categorie:Technieklijsten|Vaktermen]]
[[Categorie:Vestingbouw]]
[[Categorie:Jargon]]