Brontekst bekijken van Landschappen van Nederland

{| class="wikitable" style="float:right; margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%;"
|+<big>'''Grondsoort en ontginningstype'''</big><ref>Aangepast naar {{aut|Sonja Barends|Barends}} (2005)</ref>
|-
!style="border-bottom:solid thin teal;"|Hoogte
!style="border-bottom:solid thin teal;"|Grondsoort
!style="border-bottom:solid thin teal;"|[[Ontginning (cultuur)|Ontginningstype]]
!style="border-bottom:solid thin teal;"|Ontginningsperiode
|-
|rowspan="6"|Laag Nederland
|[[Duin (hoofdbetekenis)|Duin]]
|Duinontginningen
|[[IJzertijd]]
|-
|[[Rivierklei]]
|[[Stroomrug]]- en komontginningen
|IJzertijd
|-
|rowspan="3"|[[Zeeklei]]
|Oudere zeekleipolders
|IJzertijd
|-
|Recente zeekleipolders
|[[13e eeuw|Dertiende]] tot [[20e eeuw|twintigste eeuw]]
|-
|[[Droogmakerij]]en
|[[16e eeuw|Zestiende]] tot twintigste eeuw
|-
|rowspan="1"|[[Veen (grondsoort)|Veen]]
|Hoogveenontginningen
|[[9e eeuw|Negende]] tot [[15e eeuw|vijftiende eeuw]]
|-
|rowspan="5" style="border-top:solid thin teal;"|Hoog Nederland
|style="border-top:solid thin teal;"|
|style="border-top:solid thin teal;"|[[Veenkolonie|Veenkoloniën]]
|style="border-top:solid thin teal;"|Zestiende tot twintigste eeuw
|-
|rowspan="3"|[[Zand (hoofdbetekenis)|Zand]]
|Kampontginningen
|[[Neolithicum]] (4300 v.Chr.)
|-
|[[Rivierterras]]ontginningen
|Neolithicum (4300 v.Chr.)
|-
|Heide- en bosontginningen
|Vanaf 1850
|-
|[[Limburgs Krijt|Krijt]]/[[löss]]
|[[Krijt-lösslandschap|Lössontginningen]]
|Neolithicum (5300 v.Chr.)
|}
[[Bestand:Nordholland Bergen 2004 013.jpg|thumb|300px|[[Duin (hoofdbetekenis)|Duinen]] bij [[Bergen (Noord-Holland)|Bergen]].]]
[[Bestand:Weerribben4.jpg|thumb|300px|[[Veenlandschap]] in de [[Weerribben]].]]
[[Bestand:Wierdijk.jpg|thumb|300px|Oude [[dijk (waterkering)|dijk]] op het voormalige eiland [[Wieringen]], dat door de aanleg van de [[Wieringermeerpolder]] aan het vasteland vast is komen te liggen.]]
[[Bestand:Kootwijkerzand 2.jpg|thumb|300px|Het [[Kootwijkerzand]] is het grootste [[Zandverstuiving|stuifzandgebied]] van Europa.]]

De '''Landschappen van Nederland''' kunnen worden ingedeeld op verschillen in [[substraat (geologie)|substraat]] ([[fysische geografie]]), [[bodem]], [[Waterbeheer|waterhuishouding]] en de ontginningsgeschiedenis.

Bij [[Landschap (hoofdbetekenis)|landschappen]] met weinig of geen menselijke beïnvloeding, spreekt men van [[Wildernis (natuur)|natuurlandschap of wildernis]]. 

Menselijke beïnvloeding bestaat uit [[Cultuurtechniek|cultuurtechnische ingrepen]] in de [[Waterbeheer|waterhuishouding]], [[Kavel (grond)|percelering]] en de [[Ontsluiting (planologie)|ontsluiting]] met [[infrastructuur]] en het in [[cultuur]] nemen van de [[Bodemgebruik|grond]] door [[beweiding]], [[akkerbouw]], [[bewoning]] of [[industrie]]. Hier spreekt men dan van [[cultuurlandschap]].

Het strikte onderscheid tussen natuur- en cultuurlandschappen wordt door hedendaagse landschapsonderzoekers ter discussie gesteld. In Nederland zijn vrijwel alle [[natuurgebied]]en door menselijk ingrijpen tot stand gekomen en hebben zich onder invloed van menselijk medegebruik ontwikkeld. Met name [[Halfnatuurlijk landschap|halfnatuurlijke landschappen]] hebben vaak een grote natuurlijke en cultuurhistorische waarde.

== Geologisch kader ==
Het grootste deel van het oppervlak van Nederland bestaat uit [[Formatie (stratigrafie)|formaties]] van de [[Boven-Noordzee-groep]]. Alleen de [[löss]]afzettingen in het Limburgse heuvelland en de ondergrond van het [[Oost-Nederlands plateau]] zijn ouder. Rond 11.500 jaar geleden kwam er een einde aan de laatste ijstijd ([[Weichselien]]) van het [[Pleistoceen]] en brak het [[Holoceen]] aan, dat tot op heden duurt. Het zeeniveau steeg en het klimaat werd warmer. In tijden van transgressie van de zee werden, met name in de gebieden direct achter de [[duin (hoofdbetekenis)|duinen]] en [[strandwal]]len van [[Holland (hoofdbetekenis)|Holland]], [[Zeeland (provincie)|Zeeland]] en [[Friesland (hoofdbetekenis)|Friesland]] moerassen, meren en lagunes gevormd. Er werd daar in open water [[zeeklei]] afgezet, terwijl zich in beschutte omstandigheden een metersdik [[hoogveen]]dek ontwikkelde. Ook de [[zand (hoofdbetekenis)|zandgronden]] raakten gedeeltelijk bedekt met hoogveen. In de benedenloop van de grote rivieren werd [[rivierklei]] afgezet, terwijl zich stroomopwaarts [[rivierterras]]sen ontwikkelden. Tot de antropogene landschappen behoren de diepe [[droogmakerij]]en en de verstedelijkte gebieden.

== Indelingen ==
De indeling in landschapstypen en de benaming daarvan is nogal aan veranderingen onderhevig. [[Historische geografie|Historisch-geografen]] en [[culturele geografie|cultureel-geografen]] hebben vaak kritiek op de neiging om de dynamiek van het landschap vanuit strakke kaders te beschrijven. Vanuit de overheid worden dergelijke indelingen echter gestimuleerd; ze worden vooral gebruikt voor de [[Landschapsbeheer|landschapsplanning]] en als instrument om het landschap als deel van het culturele en natuurlijke erfgoed te beschermen ([[landschapsbescherming]]).

De landschapstypologie speelt een belangrijke rol bij het schrijven van [[landschapsbiografie]]ën. Hieronder wordt "een levensloopbeschrijving van een steeds veranderend cultuurlandschap" begrepen.{{Bron?||2022|04|05}} Het concept is ontwikkeld door archeoloog [[Jan Kolen]], hoogleraar landschapsarcheologie en cultureel erfgoed te [[Universiteit Leiden|Leiden]] en de bodemkundige en historisch-geograaf [[Theo Spek]], hoogleraar landschapsgeschiedenis te [[Rijksuniversiteit Groningen|Groningen]].

=== Oudere systemen ===
Klassiek zijn de indelingen van het Nederlandse [[cultuurlandschap]] die de historisch-geograaf [[Hendrik Jacob Keuning]] in 1946 introduceerde. Keuning ging uit van een combinatie van fysisch-geografische kenmerken, bodemsoorten en ontginningstypen. Op grond daarvan onderscheidde hij ruim honderd regio's, die weer aan de basis stonden van zestig regio's die het [[Monumenten Inventarisatie Project]] omstreeks 1990 hanteerde. Deze indeling sloot aan bij de traditionele indeling van Nederland in [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwgebieden]] die sinds de negentiende eeuw gangbaar was. Hij correspondeert tevens met de indeling in fysisch-geografische landschappen, zoals die in de ''Wetenschappelijke Atlas van Nederland'' uit 1987 werd gepubliceerd.<ref>{{aut|Marc de Smidt|Smidt, M. de}} (1984): [http://avn.geo.uu.nl/index16.html 'Landschap'] in ''Atlas van Nederland'' deel 16, Stichting Wetenschappelijke Atlas van Nederland. [https://web.archive.org/web/20210917163620/http://avn.geo.uu.nl/index16.html Gearchiveerd] op 17 september 2021.</ref>

De Werkgroep Landschapstypologie ontwierp omstreeks 1989 een nieuwe indeling, die uitging van negen typen cultuurlandschappen, min of meer samenvallend met de fysisch-geografische regio's: kustzone, zeeklei-, laagveen-, zand- en rivierengebied, heuvelland, droogmakerijen, hoogveenontginningen en verstedelijkte zones, waarbij telkens deellandschapstypen voor verschillende regio's van Nederland werden onderscheiden. In het [[Histland]]-project ontwikkelde men vervolgens een meer verfijnde indeling die uitging van elf ontginningsvormen of hoofdtypen (onderverdeeld in 54 subtypen), die min of meer samenvielen met de landschapstypen waarin deze vormen het meest voorkwamen. Zo onderscheidde men oude en jonge zeekleigebieden (klei), kamp- en heideontginningen (zand), middeleeuwse veenontginningen en recentere veenkoloniën (veen), stroomrug-, kom- en rivierterrasontginningen (rivieren) en lössontginningen (heuvelland).

Provinciale en gemeentelijke overheden hanteren vaak een eigen typologie die van de algemene indelingscriteria afwijkt, bijvoorbeeld omdat men behalve landschapskenmerken ook nederzettingstypologieën hanteert. Zo vinden we in Overijssel de termen [[Es (geografie)|essenlandschap]], kampenlandschap, maten- en flierenlandschap ([[beekdal]]en), klei-ontginningslandschap ([[Broek (landschap)|broeklanden]]), [[Veenmosrietland|kraggenlandschap]] (trilveen met petgaten) en [[oeverwal]]landschap. In Drenthe onderscheidt men [[esdorp]]en, esgehuchten, [[Ontginningsdorp|ontginningskoloniën]], randveen-, laagveen- en hoogveenontginningen. Noord-Holland kent een veenrivierlandschap ([[Vecht (Utrecht)|Vechtstreek]]); Friesland en Groningen hebben een [[klei-op-veen]]-landschap of [[Made (hooiland)#Miedenlandschap|miedenlandschap]] en een [[Slagenlandschap#Middeleeuwen|streekdorplandschap]]; Zeeland een poelen- en [[kreekruggen]]landschap.

=== Panorama Landschap (2019) ===
De nieuwste indeling, die door de [[Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed]] wordt gehanteerd in het project ''Panorama Landschap'' (2019), gaat uit van 26 hoofdlandschappen, 45 landschapszones en 78 regio's. De indeling sluit min of meer aan bij de eerder opgestelde 'archeologische landschappenkaart'. De landschapszones baseren zich vooral op fysisch-geografische kenmerken.

Hierbij zijn de zand- en zeekleigebieden en het heuvelland op grond van fysisch-geografische eigenschappen in een aantal afzonderlijke hoofdlandschapstypen uiteengevallen, terwijl de Rijn-Maasdelta een nieuw hoofdtype is geworden dat zowel rivierklei- als veengebieden omvat. Nieuw in deze indeling zijn ook de [[rivierterras|terrassenlandschappen]] langs Maas en Rijn, die eerder gedeeltelijk tot de zandlandschappen werden gerekend; samen met het eigenlijke Maasdal vormen ze de [[Maas (hoofdbetekenis)|Maasvallei]]. De [[veenkolonie|recente hoogveenontginningen]] zijn gereduceerd tot landschapszones binnen de zandgebieden. De overgangsgebieden met het Duitse [[Münsterland]], de [[Nederrijnse Laagvlakte]] en de [[Ardennen]] kregen een afzonderlijke plek binnen deze indeling. De maritieme landschappen of ''[[:en:Seascape#Planning use|seascapes]]'' zijn daarentegen buiten schot gebleven.

=== Duitsland en België ===
De Nederlandse indeling in landschapstypen sluit – dankzij Keuning – min of meer aan bij het [[Noord-Duitse laagvlakte|Duitse achterland]], met name in [[Nedersaksen]] en [[Sleeswijk-Holstein]] waar eveneens de trits klei (''[[:de:Marschland|Marsch]]''), veen (''[[:de:Moorlandschaft|Moor]]'') en zand (''[[:de:Geest|Geest]]'') wordt gehanteerd. Rivierkleigebieden worden doorgaans als ''Flussmarschen'' betiteld, lösslandschappen als ''[[:de:Börde|Börden]]''. Het [[Oost-Nederlands plateau]] rond Winterswijk is nauw verbonden met het [[:de:Geologie des Münsterlandes|Krijtbekken van Münster (Westmünsterland)]], het terrassenlandschap met het landschap van de [[Nederrijnse Laagvlakte]], het heuvelland met de [[:de:Jülicher-Zülpicher Börde|Jülicher Börde]], het Ardennenvoorland met het [[Eifel]]gebied.

Corresponderende landschapstypen in België zijn de [[Maritiem Vlaanderen|Vlaamse Kustvlakte]] met de [[De Polders|Kustpolders]] en Scheldepolders (zeeklei), de [[Zandig Vlaanderen|Zandstreek]] en de [[Kempen (streek)|Kempen]] (zand), Schelde-, Nete- en Maasbekken (rivierenlandschap), [[Maasland (Limburg-Luik)|Maasvallei]] (terrassen) en [[:fr:Entre-Vesdre-et-Meuse|Entre-Vesdre-et-Meuse]] met het [[Land van Herve]] (heuvelland en Ardennenvoorland).

== Landschapstypen ==
Voor de overzichtelijkheid wordt hieronder een aangepaste indeling gehanteerd, waarbij in het midden gelaten wordt of droogmakerijen, terrassenlandschap en Ardennenvoorland als afzonderlijke hoofdlandschapstypen moeten worden gezien.

=== Maritiem landschap ===
Het maritieme landschap kan als volgt worden ingedeeld:
{{Stamboom2}}
{{Stamboom2/einde aftakking}}
* grote wateren
** [[Noordzee]]
***[[Continentaal Plat]] (met [[Doggersbank]], [[Klaverbank]] en [[Friese Front]])
*** {{Stamboom2/einde tak}} [[Noordzeekustzone]] (met [[Voordelta]] en [[Vlakte van de Raan (Nerderland)|Vlakte van de Raan]])
** getijdengebied
*** [[Waddenzee]] en [[Dollard]]
*** [[Oosterschelde]]
*** {{Stamboom2/einde tak}} [[Westerschelde]]
** {{Stamboom2/einde tak}} afgesloten zeearmen en estuaria
*** [[IJsselmeer]] (met [[Markermeer]], [[Randmeer (water)#Randmeren rond Flevoland|Randmeren]] en [[Afsluitdijk]])
*** {{Stamboom2/einde tak}} [[Haringvliet (zeearm)|Haringvliet]], [[Hollandsch Diep]], [[Grevelingenmeer]], [[Volkerak]] en [[Veerse Meer]]
* {{Stamboom2/einde tak}} [[Caribisch Nederland]]
{{Stamboom2/einde}}

=== Duin- en strandwallenlandschap ===
{{Zie hoofdartikel|Duin- en strandwallenlandschap}}
Dit hoofdlandschapstype kent de geologische zone's hoge duinen, strandwallen en lage duinen en strandvlakten.

Voor de kust werden in de eerste [[transgressie]]periode van het [[Holoceen]] [[strandwal]]len gevormd: de [[oude duinen]]. Tijdens eb stonden de strandwallen droog en kon het zand door de wind worden opgewaaid tot duinen. Deze duinen konden tot 15 meter hoog worden. In de tweede [[regressie (geologie)|regressieperiode]] waren veel oude duinen door de zee weggeslagen. Nadat het [[zeeniveau]] in de tweede transgressieperiode weer steeg, herhaalde het proces van duinvorming zich zoals dat bij de oude duinen gebeurd was. De jonge duinen werden tot wel enkele tientallen meters hoog en vormen nu nog steeds een groot deel van de [[kust]] langs de [[Noordzee]].

Tot het [[duin- en strandwallenlandschap]] behoren onder andere de Duin- en Bollenstreek, Kennemerland en de Waddeneilanden.

=== Zeekleilandschap ===
In [[Zeeland (provincie)|Zeeland]], op de Zuid-Hollandse eilanden en in het noorden van Noord-Holland, [[Groningen (provincie)|Groningen]] en Friesland is sprake van een [[zeekleilandschap]]. In deze gebieden heeft de zee in de loop van het Holoceen een grotere invloed gehad dan in de hoogveenmoerassen van Holland, die tegen de zee beschermd werden door een duinenrij.

Het gaat vooral om getijdengebieden, waarbij de zee bij hoge waterstanden het land overspoelde. Een dergelijk getijdengebied bestaat (vergelijkbaar met de stroomruggen en komgronden van het rivierengebied) uit [[kreekrug]]gen en [[poelgebied]]en. De kreekruggen zijn de plekken waar [[kreek (water)|kreken]] stroomden, de ondergrond bestaat hier uit zand of zavel dat voor de landbouw geschikter is dan de klei die in de poelgebieden werd afgezet. Om de regelmatige overstromingen te weerstaan, legden de inwoners van Groningen, Friesland en de Kop van Noord-Holland sinds de [[IJzertijd]] [[terp]]en of wierden aan, waarop huizen en akkertjes werden gesitueerd. Vanaf de elfde eeuw werd het gebied systematisch bedijkt.

Een deel van de zeekleilandschappen bestaat uit voormalige hoogveenlandschappen (ook wel [[slagenlandschap#Middeleeuwen|randveen-, woudontginnings-]] of [[lintdorp|streekdorpenlandschap]] genoemd), waar het veendek ten gevolge van ontginning al in de late Middeleeuwen is verdwenen. Dat is met name het geval in [[West-Friesland (regio)|West-Friesland]] en een deel van het [[Centrale Woldgebied|Groningse Woldgebied]]. Kenmerkend hiervoor is de [[slagenlandschap|slagenverkaveling]]. Ook het zuidwestelijke Deltagebied bestaat voor een groot deel uit voormalige veenmoerassen die in de vroege middeleeuwen zijn verdronken.

Op veel plekken is door [[inpoldering]] van kwelders of drooglegging van binnenmeren en diepe veenplassen nieuw land gewonnen. De perceelsindeling is met name bij de jongste polders op de tekentafel ontstaan en kenmerkt zich door strak aangelegde bebouwing en infrastructuur. Dit wordt [[rationele verkaveling]] genoemd. In het Dollardgebied is daarentegen de oorspronkelijke [[slagenlandschap|slagenverkaveling]] van het verdronken hoogveenlandschap intact gebleven.

Binnen dit gebied wordt een beperkt aantal geologische landschapszone's onderscheiden, namelijk (voormalige) kwelders, kwelder- en kreekruggen, kreken en prielen en (kleinere) droogmakerijen.

Het zeekleilandschap kan in zes hoofdlandschapstypen worden onderverdeeld:
* Noordelijk zeekleigebied
*#Fries-Gronings kleigebied: terpengebied in Westergo, Oostergo, Middag-Humsterland en Reitdiep, De Marne en Hogeland, en Fivelingo
*#Noord-Hollands kleigebied: zeekleipolders in West-Friesland en delen van Kennemerland
*#jonge aanwas: zeekleipolders rond de Waddenzee (Kop van Noord-Holland en Texel, Middelzee en 't Bildt, Groningse Wadpolders)
*#jonge zeeinbraken: zeekleipolders voormalige [[Lauwerszee]] en [[Dollard]]
* Zuidwestelijk kleigebied
*#<li value=5>Zeeuws-Zuid-Hollandse kleigebied: zeekleipolders (plaatselijk met poelen en kreekruggen) in grote delen van Zeeland en de [[Zuid-Hollandse eilanden]] en het [[Westland (Nederlandse streek)|Westland]]
*#jonge zee-inbraken: zeekleipolders in [[Hoeksche Waard (eiland)|Hoeksche Waard]], [[Biesbosch]], [[Noord-Beveland]], de Brabantse Zeekleipolders en het grootste deel van Zeeuws-Vlaanderen
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek]] wordt het Noordelijk en het Zuidwestelijk Zeekleigebied onderscheiden. Sinds 1991 hanteert men daarvoor de namen [[Bouwhoek]], [[Hogeland]] (Noordelijke Bouwstreek), [[Oldambt (landstreek)|Oostelijke Bouwstreek]] en Zuidwestelijk Akkerbouwgebied.

==== Diepe droogmakerijen ====
Dit type kent twee geologische landschapszone's, namelijk (voormalige) wadden en voormalige Zuiderzeebodem. Deze vallen samen met de hoofdlandschappen:

:*oude [[droogmakerij]]en (Noord- en Zuid-Holland, met name Waterland, Zaanstreek, Meerlanden en Schieland). Deze ontstonden door het droogmalen van diepe veenplassen, waar zich – in tegenstelling tot de veenpolders – geen veen of zand, maar oude zeeklei op de bodem bevond. Ook Friesland en Groningen hebben enkele droogmakerijen.
:*[[Zuiderzee#Inpoldering|Zuiderzeepolders]] of nieuwe [[droogmakerij]]en (Flevoland, Noordoostpolder en Wieringermeer) In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek]] wordt het grootste deel van het gebied sinds 1957 gerekend tot de hoofdgroep Hollandse en IJsselmeerpolders; sinds 1991 geldt dit uitsluitend voor de IJsselmeerpolders. De Noordhollandse Droogmakerijen worden sinds 1991 samen met het Waterland tot een afzonderlijke hoofdgroep gerekend.

=== Rivierenlandschap ===
{{Zie hoofdartikel|Rivierlandschap (term)|Rivierengebied}}
Het landschap langs de grote rivieren bestaat grotendeels uit een afwisseling van [[stroomrug]]gen en [[komgrond]]en of overstromingsvlakten, ook wel [[rivierkleilandschap]] genoemd. De stroomruggen liggen op de plekken waar een rivier stroomde en bestaan uit een ondergrond van grover sediment (zand en [[zavel]]). De komgronden stonden alleen tijdens overstromingen onder water en bestaan uit fijne [[klei|rivierklei]]. Deze zware, ondoorlatende klei is veel minder geschikt voor de landbouw dan de stroomruggen. De hoger gelegen stroomruggen zijn de plaatsen waar de bewoning zich vroeger concentreerde. Op deze ruggen kan vaak [[tuinbouw]] worden gevonden (zoals de [[fruitteelt]] in de [[Betuwe (hoofdbetekenis)|Betuwe]]). De vroeger natte, slecht toegankelijke en niet bewoonde komgronden kenden in het verleden [[eendenkooi]]en en hooiland. Tegenwoordig zijn ze in gebruik als weilanden voor de [[veeteelt]]. Rond de rivieren bevinden zich [[uiterwaard]]en, in het Maasdal ook hoge grindkoppen, die deels zijn vergraven. De centrale riviervlakte wordt soms onderscheiden van de meer kleinschalige reliëfinversiegebieden langs de [[Kromme Rijn]], [[Oude Rijn (Utrecht-Harmelen)|Oude Rijn]] en [[Vecht (Utrecht)|Utrechtse Vecht]]. Belangrijke delen van de Rijn-Maasdelta, met name in Zuid-Holland, bestaan uit ontgonnen veenvlakten die ook wel tot de veenlandschappen worden gerekend.

Het rivierkleilandschap kan worden onderverdeeld in:
* [[Rijn-Maasdelta]]
**Midden-Nederlands rivierengebied (met name Land van Heusden en Altena, Rijnland, Kromme Rijngebied, Vechtstreek, Nederbetuwe en Tielerwaard, Overbetuwe en Liemers, Land van Maas en Waal)
**Midden-Nederlandse laagveen- of [[veenweidegebied]]en (met name [[Alblasserwaard]] en [[Vijfheerenlanden (streek)|Vijfheerenlanden]], [[Lopikerwaard]], [[Krimpenerwaard (streek)|Krimpenerwaard]], Rijn- en Gouwestreek)
* [[IJsseldal]]
* [[Maas (hoofdbetekenis)|Maasdal]]
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek van 1912]] werd het Rivierkleigebied (met gemengd bedrijf) tot een afzonderlijke groep landbouwgebieden gerekend. Sinds 1991 spreekt men kortweg over [[Rivierengebied]]. De [[IJsseldal|IJsselstreek]] wordt sinds 1991 bij het Oostelijk Veehouderijgebied geteld.

==== Terrassenlandschap ====
Het oostelijke rivierengebied oftewel de Maasvallei wordt omzoomd door Lage en Hoge [[Rijnterras]]sen, [[Maasterras]]sen en stuwwallen, die vanouds gedeeltelijk tot het zuidelijke zandgebied, maar tegenwoordig tot afzonderlijke landschapstypen worden gerekend. Bodemkundigen speken over oude rivierkleigronden uit het [[Allerød-interstadiaal]]. Het [[rivierterras|terrassenlandschap]] vormt een overgangsgebied met restgeulen, rivierduinen, terrassen, plateaus, hellingen en dekzandgebieden.
* [[Maasterras]]sen
* lage [[Rijnterras]]sen
* hoge [[Rijnterras]]sen
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek]] wordt het terrassenlandschap deels tot het Rivierengebied, deels tot tot het Zuidelijk Zandgebied (sinds 1991 Zuidelijk Veehouderijgebied) gerekend.

=== Veenlandschap ===
[[Veenlandschap]]pen, [[laagveen]]- of [[veenweidegebied]]en worden gevonden in het westen van Nederland (delen van de provincies [[Noord-Holland|Noord-]] en [[Zuid-Holland]] en [[Utrecht (provincie)|Utrecht]]) en in het noorden, met name in Drenthe, Zuidoost-Friesland en de [[Kop van Overijssel]]. Tot ver in de 20e eeuw meende men dat deze [[laagveen]]landschappen er al sinds mensenheugenis zo bijlagen; in werkelijkheid gaat het om verdronken hoogveenlandschappen. Net als andere middeleeuwse hoogveenontginningen hebben ze doorgaans een [[slagenlandschap#Middeleeuwen|slagenverkaveling]] en een [[lintdorp|lintbebouwing]], en kenmerken zich door het toponiem ''woud'' of ''[[-wolde|wold]]'', hetgeen voor een (voormalig) hoogveengebied of moerasbos staat. De bovenste laag hoogveen is in de meeste gevallen door ontwatering, inklinking en erosie verdwenen.

Vanaf de zestiende eeuw werd het resterende veen grootschalig afgegraven en opgebaggerd om als brandstof te gebruiken ([[vervening]]). Het baggeren gebeurde in stroken, die tegenwoordig nog in het landschap te herkennen zijn. Op sommige plekken werd het veen tot ver onder de waterspiegel verwijderd, zodat er ondiepe meren of [[veenplas]]sen ontstonden, zoals de [[Loosdrechtse Plassen]], de [[Vinkeveense Plassen]], [[Nationaal Park De Weerribben|de Weerribben en de Wieden]]; om die reden sprak men ook wel over het [[veenplas]]sengebied. In het Friese en Overijsselse veengebied heeft men deze plassen vanaf het einde van de achttiende eeuw drooggemalen. Hierdoor ontstonden (ondiepe) [[droogmakerij]]en of [[veenpolder (poldertype)|veenpolders]], die soms tot het afzonderlijke landschapstype van de droogmakerijen worden gerekend.

De belangrijkste geologische landschapszone betreft de (voormalige) veenvlakten, die veelvuldig worden doorsneden door kreek- en dekzandruggen dan wel door kreken en prielen. Op enkele plekken is sprake van veenglooiingen, verlandende of verdrinkende veengebieden en kleinschalige droogmakerijen.

Binnen de veenlandschappen kunnen twee hoofdlandschappen of regio's worden onderscheiden:
* het Noordelijk kustveengebied. Dit vormt de overgang van het noordelijk zand- en keileemgebied naar het noordelijk zeekleigebied, in de [[Kop van Overijssel]], het Friese Merengebied, het [[het Lage Midden|Lage Midden]] van Friesland en de Groningse [[Woldstreek]]. Een bijzonder overgangstype vormt het [[Made (hooiland)#Miedenlandschap|Miedenlandschap]] met een kenmerkende [[blok-strookverkaveling]]
* het Hollands-Utrechts veengebied: tussen het rivierenlandschap, het zeekleilandschap en de duinen, in de provincies Utrecht, Noord- en Zuid-Holland (Waterland, Zaanstreek, De Venen, Meerlanden, Vechtstreek en [[Arkemheen]]).
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek]] worden de veenlandschappen sinds 1912 gerekend tot de [[weidegebied]]en. Sinds 1991 behoren deze landschappen tot de hoofdgroepen Noordelijk Weidegebied, Hollands/Utrechts Weidegebied en Westelijk Holland.

=== Zandlandschap ===
Verder van de kust af bleef de Pleistocene ondergrond tijdens het Holoceen vrijwel onaangetast. De zandgebieden bestaan grotendeels uit dekzand- en keileemvlakten, afgewisseld door hogere stuwwallen en keileemruggen. Ze worden doorsneden door kleinschalige [[Beek (stroom)|beek]]afzettingen, die soms tot een afzonderlijk landschapstype worden gerekend. Plaatselijk zijn nog veenrestanten en [[vennetje]]s aanwezig. Grote delen van het noorden, midden en zuiden van Nederland, in de provincies [[Friesland (hoofdbetekenis)|Friesland]], [[Groningen (provincie)|Groningen]], [[Drenthe]], [[Overijssel]], [[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]], [[Utrecht (provincie)|Utrecht]], [[Noord-Brabant]] en [[Limburg (Nederlandse provincie)|Limburg]], bestaan uit zulke Pleistocene zandlandschappen. Het [[grondwaterpeil]] ligt er lager dan in het westen van Nederland en de grond is armer.

De hoogste en vruchtbaarste delen van het gebied werden vanaf het Neolithicum in cultuur gebracht. De zandgebieden bestonden grotendeels uit zogenaamde [[woeste grond]]en, die vrij extensief gebruikt werden om vee te laten grazen, hout te sprokkelen of turf te steken. De akkerbouw vond plaats op centraal gelegen kampen of [[es (geografie)|essen]]. In Noord-Nederland zijn veel dorpen [[esdorp]]en: ze bestaan uit een dorpskern met een [[es (geografie)|es]], die door eeuwenlange bemesting vaak een stuk hoger in het landschap is komen te liggen. De laag gelegen gronden in de beek-
of rivierdalen waren als grasland in gebruik.

De lagere delen van de dekzand- en keileemvlakten raakten echter – samen met de laagste ruggen – bedekt door metersdik hoogveen, dat sinds de vroege middeleeuwen ontgonnen werd. Hierdoor kwam het zand weer aan de oppervlakte. De middeleeuwse veenontginningen worden zolang er nog een veendek aanwezig is tot de veenlandschappen gerekend. De latere ontginningen waar het veen tot op het zand is afgegraven, vallen volgens de nieuwste indeling onder de zandlandschappen.

Tussen de zandlandschappen bestaan opvallende verschillen, die echter nauwelijks samenvallen met afzonderlijke streken. Voor Noord-Nederland werd vanouds een regionale indeling gehanteerd. Daarnaast werd onderscheid gemaakt tussen lage, middelhoge en [[hogere zandgronden|hoge zandgronden]]. Tegenwoordig wordt hier een onderverdeling gemaakt tussen dekzandlandschappen en glaciale landschappen ([[keileem]]gebied en [[stuwwal]]len). Voor Zuid-Nederland, waar stuwwallen en keileem ontbreken, heeft men daarentegen gekozen voor een regionale indeling.

Het gebied kent een flink aantal geologische landschapszones, namelijk: dekzandruggen, -vlakten en -laagten, keileemruggen en -vlakten, hellingen, plateaus, sandrs, smeltwatervlakten, droogdalbodems, beek- en droogdalhellingen, pingoruïnes, rivierduinen, beekdalbodems en veenvlakten. De zandgronden kennen [[zandgronden|verschillende bodemtypen]], meest [[podzolgronden|podzol-]] en [[eerdgronden]].

Er worden zeven hoofdlandschappen onderscheiden:
* [[noordelijk zandgebied]]<ref>{{aut|Henk Baas|Baas}} (2017) hanteert een ruimere, maar verwarrende definitie, die ook het noordelijk Zandgebied en de Midden- en Oost-Nederlandse zandgebieden omvat, maar niet het Drents Plateau</ref> – een licht glooiend gebied waar [[keileem]] en [[dekzand]] aan het oppervlak liggen, doorsneden door beekdalen en veenvlakten. Een deel van dit gebied bestaat bestaat uit middeleeuwse veenontginningsdorpen (ook wel [[slagenlandschap#Middeleeuwen|randveen- of woudontginningslandschap]] genoemd), recente hoogveenontginningen of [[veenkolonie|veenkoloniën]] en enkele hoogveenrestanten, die eerder ook wel als landschapstypen op zich werden beschouwd. Er valt hier onderscheid te maken tussen:
**noordelijk keileemgebied of [[Drents Plateau (gebied)|Drents Plateau]] (Drenthe, Gronings Westerkwartier en delen van Duurswold, Noordelijke Friese Wouden, Zuidoost-Friesland en Gaasterland), waar keileemvlakten en -ruggen overwegen
**noordelijke dekzandgebied, met de Gronings-Drentse [[veenkolonie|Veenkoloniën]], [[Westerwolde (streek)|Westerwolde]] en noordelijk Overijssel (Vechtstreek)
* [[oostelijk zandgebied]] – een gebied met vrij veel reliëfverschil op korte afstand: enkele verspreide [[stuwwal]]len met daartussen glooiende [[dekzand]]vlakten en -ruggen, doorsneden door beekdalen, rivierduinen en ontgonnen veenvlakten (het grootste deel van [[Salland (hoofdbetekenis)|Salland]], [[Twente (hoofdbetekenis)|Twente]], [[Achterhoek (hoofdbetekenis)|Achterhoek]], [[Montferland (streek)|Montferland]] en [[Rijk van Nijmegen]]). Twente bestaat gedeeltelijk uit een keileemlandschap. Een deel van de Achterhoek rond [[Winterswijk (plaats)|Winterswijk]] (het [[Oost-Nederlands plateau]]) wordt tegenwoordig als voorland van het Duitse [[Münsterland]] tot een afzonderlijk hoofdlandschapstype gerekend
* [[Midden-Nederlands zandgebied]] – een gebied met [[dekzand]]vlakten, doorsneden door beekdalen ([[Eemland (streek)|Eemland]], [[Gelderse Vallei]] en [[IJsseldal|IJsselvallei]]) en omzoomd door vrij hoge stuwwallen ([[het Gooi (hoofdbetekenis)|het Gooi]], [[Utrechtse Heuvelrug (stuwwal)|Utrechtse Heuvelrug]]) die op de [[Veluwe (hoofdbetekenis)|Veluwe]] een groot en aaneengesloten stuwwallandschap vormen. Deze stuwwallandschappen kenmerken zich door hellingen, plateaus en [[sandr]]s
* [[zuidelijk zandgebied]] – een vrij vlak gebied met voornamelijk dekzandvlakten, beekdalen, oude rivierzanden en enkele [[zandverstuiving]]en en veenvlakten (Noord-Brabant en Limburg). De Peel wordt ook wel tot de hoogveenlandschappen gerekend. Het gebied valt uiteen in de volgende hoofdlandschappen:
**[[Kempen (streek)|Kempisch zandgebied]] (westelijk Noord-Brabant: Baronie, zuidelijke Kempen en omgeving Bergen op Zoom)
**[[Roerdalslenk]] (oostelijk Noord-Brabant: Meierij, Langstraat, noordelijke Kempen, omgeving Weert en Thorn)
**[[Peelhorst]] (delen van Noord-Brabant en Limburg: omgeving Cuijk en Kessel)
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek van 1912]] werden de zandgronden tot een afzonderlijke groep landbouwgebieden gerekend. Hierbinnen werden een [[Noordelijk zandgebied|Noordelijk,]] [[Oostelijk zandgebied|Oostelijk]], [[Midden-Nederlands zandgebied|Centraal]] en [[Zuidelijk zandgebied|Zuidelijk Zandgebied]] onderscheiden. De [[Veenkolonie|Veenkoloniën]] vormden een afzonderlijke groep. Sinds 1991 worden deze gebieden grotendeels tot het Noordelijke [[Weidegebied]] en het Oostelijk, Centraal en Zuidelijk Veehouderijgebied geteld De Veenkoloniën vormen nog altijd een afzonderlijke groep akkerbouwgebieden, sinds 1991 samen met [[Westerwolde (streek)|Westerwolde]], [[Hondsrug]] en het Centrale Veengebied van Drenthe.

=== Heuvellandschap ===
In het [[Zuid-Limburg (Nederland)|Zuid-Limburgse]] [[krijt-lösslandschap|Heuvellandschap]] (ook: Krijt-lösslandschap) is sprake van een [[plateau (geografie)|plateau]] dat is bedekt met vruchtbare [[Eolisch proces|eolische]] [[löss]] uit het Weichselien. Onder de löss ligt [[krijtgesteente]] (in Limburg [[Limburgse mergel|mergel]] genoemd). De Maas heeft zich in dit plateau ingesleten met verschillende [[rivierterras]]sen. In de [[Sint-Pietersberg]] en de hellingen van het [[Geuldal]] zijn door [[kalksteengroeve|ondergrondse kalksteenwinning]] gangenstelsels ontstaan, in de volksmond ook wel [[Limburgse mergelgroeven|mergelgrotten]] genoemd. Het gebied wordt omzoomd door het dal van de Maas en de Hoge Rijnterrassen langs de Duitse grens.

Het gebied wordt onderverdeeld in:
*noordelijk lössgebied (Midden-Limburg)
*zuidelijk lössgebied, ook wel mergel- en lössgebied genoemd (Zuid-Limburg)
In de [[Landbouwstatistiek in Nederland|landbouwstatistiek]] wordt het heuvelland sinds 1957 tot een afzonderlijke groep van [[Krijt-lösslandschap|lössgebieden]] gerekend.

=== Ardennen ===
*Voorland Ardennen

===Antropogeen landschap===
* [[Stedelijk gebied|stadslandschappen]] (met name Amsterdam, Rotterdam, Haaglanden, Utrecht)
* [[Haven (hoofdbetekenis)|havens]] en [[industriegebied]]en (onder andere Rijnmond en Schiphol)
* [[recreatiegebied]]en

== Zie ook ==
* [[Nationaal Landschap]]
* [[Regionaal Landschap]] (Vlaanderen)
* [[Provinciale landschappen|Provinciale Landschappen]] (natuurbeheerders)
* [[Lijst van streken in Nederland]]
* [[Landbouwstatistiek in Nederland|Landbouwgebieden in Nederland]]
* [[Landschapsmonument]]
* [[Landschapsbeheer]]
* [[Landschapsbescherming]]

== Externe links ==
* [https://web.archive.org/web/20190104021625/https://landschapinnederland.nl/panorama-landschap Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Panorama Landschap (landschapstypen, beschreven in 78 regio's)]
* [https://web.archive.org/web/20190104021706/https://landschapinnederland.nl/agrarische-landschappenkaart Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed: Agrarische Landschappenkaart]
* [https://web.archive.org/web/20171210232550/https://landschapinnederland.nl/bronnen-en-kaarten/histland Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Histland (ontginningstypen)]
* [https://web.archive.org/web/20171210232514/https://landschapinnederland.nl/bronnen-en-kaarten/archeologische-landschappenkaart Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Archeologische Landschappenkaart]
* [https://web.archive.org/web/20171210232418/https://landschapinnederland.nl/bronnen-en-kaarten/cultgis Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Cultuurhistorisch GIS (CultGIS: indeling van de Werkgroep Landschapstypologie, ca. 1989)]
* [https://landschapinnederland.nl/ Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Landschappen in Nederland (overige kaarten, bronnen en publicaties)]
* [http://www.geologievannederland.nl/landschap/landschappen Naturalis Leiden: Geologie van Nederland, Landschappen]
* [https://www.slideshare.net/kvguser/landschappelijk-nederland-herzien Henk Berendsen, ''Landschappelijk Nederland'': fysische geografie (powerpoint bij de 4e dr., 2008, herzien 2010)]
* [[c:Landschappen van Nederland|Landschappen van Nederland]] – Commons-galerijpagina, visueel overzicht

== Literatuur ==
* {{aut|Henk Baas|Baas, H.}}; {{aut|Edwin Raap|Raap, E.}} (2017): ''Panorama Landschap. Karakterisering Nederlands Landschap in 78 regio’s'', RCE
* {{aut|Sonja Barends (historisch geograaf)|Barends, S.}} e.a. (red.) (2005): ''Het Nederlandse landschap. Een historisch-geografische benadering'', Matrijs
* {{aut|Henk Berendsen|Berendsen, H.J.A.}} (2008): ''Landschappelijk Nederland. De fysisch-geografische regio's'', Van Gorkum
* {{aut|Henk Berendsen|Berendsen, H.J.A.}} (2008): ''Landschap in delen. Overzicht van de geofactoren'', Van Gorkum
* {{aut|Chris de Bont|Bont, C. de}}; {{aut|Hans Renes|Renes, J.}} (1988): ''[http://edepot.wur.nl/318157 De historisch-landschappelijke kaart van Nederland, schaal 1:50.000. Legenda en proefkarteringen]'', Pudoc
* {{aut|Toine Jongmans|Jongmans, A.G.}} et al (2012): ''Landschappen van Nederland. Geologie, bodem en landgebruik'', 2 delen, Wageningen Academic Publishers
* {{aut|Hendrik Jacob Keuning|Keuning, H.J.}} (1946): ''De historisch-geografische landschappen van Nederland'', Noorduijn en zoon, zie ook de bijbehorende [https://web.archive.org/web/20171011201103/http://www.eigenstreek.nl/templates/nederland.jpg kaart]
* {{aut|Hans Renes|Renes, J.}} (1982): ''[http://edepot.wur.nl/315786 Typologieën van bewonings- en perceelsvormen. Een overzicht van bestaand werk in Nederland en buurlanden]'', Centrum voor Landbouwpublikaties en Landbouwdocumentatie, p. 5-26
* {{aut|Hans Renes|Renes, J.}} (2011): ''Op zoek naar de geschiedenis van het landschap'', Verloren
* {{aut|Wim Wolff|Wolff, W.J.}} (red.) (1989), ''[http://edepot.wur.nl/432591 De internationale betekenis van de Nederlandse natuur. Een verkenning]'', SDU uitgeverij

== Noten ==
{{References}}

{{Navigatie landschapselementen}}

[[Categorie:Landschap van Nederland| ]]
[[Categorie:Natuur in Nederland| ]]
[[Categorie:Ruimtelijke ordening]]
[[Categorie:Historische geografie]]
[[Categorie:Cultureel erfgoed in Nederland| ]]
[[Categorie:Natuurbeheer]]
[[Categorie:Natuurbescherming]]
[[Categorie:Nationaal Landschap| ]]
[[Categorie:Streek in Nederland| ]]
[[Categorie:Lijsten van Nederland]]