Brontekst bekijken van Geertruidenberg (plaats)

{{Infobox plaats in Nederland
| naam = Geertruidenberg
| provincie = {{NL-vlag|Noord-Brabant}}
| gemeente = {{NL-vlag|Geertruidenberg}}
| opp = 
| inwoners = 
| datum inwoners = 
| dichtheid = 
| web = 
| bestandsnaam wapen = 
| lat_deg = 51
| lat_min = 42
| lat_sec = 3
| lon_deg = 4
| lon_min = 51
| lon_sec = 37
| detailkaart = Map - NL - Geertruidenberg - Wijk 02 Geertruidenberg - Buurt 00 Geertruidenberg-Kom.svg
| detailkaartbijschrift = Locatie in de gemeente
| woonplaatscode = 1751
| postcode = 4931
}}
'''Geertruidenberg''', Bergs: Dun Bèrrig) is een [[Lijst van Nederlandse steden met stadsrechten|stad]] en hoofdplaats van de gelijknamige [[Geertruidenberg (gemeente)|gemeente]], gelegen in de [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]]se [[provincie]] [[Noord-Brabant]]. 

== Ligging en nabijgelegen kernen ==
De stad Geertruidenberg ligt aan de westzijde in een bocht van de [[Donge]]. Tegenover de stad ligt de plaats [[Raamsdonksveer]], ten westen grenst Geertruidenberg aan [[Drimmelen (plaats)|Drimmelen]] en [[Made (Noord-Brabant)|Made]]. Het meest zuidwestelijke puntje van de plaats ligt tegen [[Oosterhout (Noord-Brabant)|Oosterhout]] aan.

De dichtstbijzijnde grote steden zijn het zuidelijker gelegen [[Breda]] en het noordwestelijker gelegen [[Dordrecht]].

== Toponymie ==
De naam ''Geertruidenberg'' of ''Mons Sanctae Gertrudis'' is vernoemd naar de Heilige [[Gertrudis van Nijvel]]. De stad kreeg deze naam in [[1220]].

[[Bestand:Graaf_Holland_Willem_IV_1-4_Groot_Geertruidenberg.jpg|thumb|¼ [[Groot (munt)|Groot]] van [[Willem IV van Holland|Willem IV]], [[Lijst van graven van Holland|Graaf van Holland]] (1337-1345), geslagen te Geertruidenberg.]]

== Geschiedenis ==
De stad ontleent zijn naam aan [[Gertrudis van Nijvel]], die hier in de zevende eeuw op een berg (heuvel) een klooster zou hebben gesticht. In de stad zijn echter geen sporen van bewoning aangetroffen van voor de elfde eeuw. In werkelijkheid lagen hier bezittingen van de [[Abdij van Nijvel]].
[[Bestand:Geertruidenberg 1649 Blaeu.jpg|thumb|links|Kaart 1649]]
Geertruidenberg maakte aanvankelijk deel uit van het [[graafschap Holland]]. In [[1213]] kreeg de plaats haar eerste [[stadsrechten]] zijnde marktrecht. In 1320 kreeg de stad hier uitbreiding op en kon  vestingwerken aan leggen. Ook verkreeg de stad in 14e eeuw muntrechten en werd de grafelijke munt in de stad gevestigd <ref>[http://www.bndestem.nl/regio/oosterhout/geld-en-woeker-in-den-berg-1.611269 Geld en woeker in den Berg], www.bndestem.nl</ref> (muntrecht is ook een uitbreiding op stadsrecht). Vanwege de strategische ligging kon de plaats zich voorspoedig ontwikkelen, en werd ook wel "Sleutel van Holland" genoemd. Omstreeks 1320 verwierf [[Willem van Duivenvoorde]] het schoutsambt van Geertruidenberg, hij bouwde er ook een kasteel. In [[1336]] werd het [[Kartuizerklooster van Geertruidenberg]] (het ''Hollandse Huis'') gesticht, dat tot [[1573]] zou bestaan maar toen ten onder ging in de troebelen van de [[Tachtigjarige Oorlog]]. Bij het ontstaan van het Koninkrijk Holland in 1806 werd een nieuwe departementale indeling in gevoerd. Geertruidenberg werd bij het departement Brabant (pas vanaf 1839 Noord ~) gevoegd. Tot dat moment was het de oudste stad van Holland geweest. Hierna nam Dordrecht, dat in 1220 haar eerste stadsrecht verkreeg, deze positie over.

Aan de bloeiperiode kwam reeds een einde met de verovering in [[1420]] door het [[Hoekse en Kabeljauwse twisten|Kabeljauwse]] [[Dordrecht]] en de [[Sint-Elisabethsvloed (1421)|Sint-Elisabethsvloed]] van [[1421]]. De stad werd zwaar beschadigd, verloor zijn handelsfunctie en raakte veel van zijn voorrechten kwijt. Daartegenover ontwikkelde zich nu de [[riviervisserij]] en werd Geertruidenberg een belangrijke marktplaats voor [[zalmen|zalm]], [[Steur (vis)|steur]] en [[elft]].

[[Bestand:Inname van Geertruidenberg door de Geuzen in 1572 (Frans Hogenberg).jpg|thumb|links|[[Inname van Geertruidenberg (1573)|Inname van Geertruidenberg]] door de [[Geuzen (Tachtigjarige Oorlog)|Geuzen]] in [[1573]], [[Frans Hogenberg]], [[Museum Boijmans Van Beuningen]].]]
De strategische ligging maakte Geertruidenberg ook een gewild bezit voor elkaar bevechtende mogendheden. Zo wisten tijdens de [[Tachtigjarige Oorlog]] de Spanjaarden de stad in [[1589]] te kopen van de Engelsen, die eigenlijk aan de zijde van de jonge Republiek vochten. Vier jaar later in 1593<ref>{{nl}} [https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=geertruidskerk+geertruidenberg&coll=ddd&sortfield=date&page=2&identifier=KBPERS01:003173021:mpeg21:a00338&resultsidentifier=KBPERS01:003173021:mpeg21:a00338&rowid=5 Delpher.nl] ''Kanonnen bulderen in Geertruidenberg'' | Algemeen Dagblad, Pagina 41 | Publicatie:  woensdag 24-05-1995 | Auteur: Willem van der Post | Geraadpleegd op 11 februari 2022</ref> heroverde [[Maurits van Oranje|Prins Maurits]] de stad weer tijdens het [[Beleg van Geertruidenberg (1593)|Beleg van Geertruidenberg]]. Geertruidenberg maakte nu weliswaar geen deel uit van de [[Generaliteitslanden]], maar lag wel op de grens ervan en mede daardoor zeer excentrisch ten opzichte van Holland, waar het deel van uitmaakte. Hieronder leed de economie van het stadje. In de 2e helft van de 18e eeuw werd Geertruidenberg een garnizoensstad. Dit gaf de economie een impuls. Einde 18e eeuw werd de stad echter ingenomen door de Fransen.

In [[1807]] werd de stad van Holland losgekoppeld. Met de vorming van het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] in [[1815]] werd Geertruidenberg onderdeel van de provincie Noord-Brabant. De omwalling werd in [[1823]] gesloopt, maar in [[1833]] werd de stad opnieuw versterkt, vanwege de [[Belgische Revolutie|Belgische Opstand]]. In [[1911]] werd de vesting ontmanteld, waarna zich nabij het stadje industrie kon vestigen. Een deel van de vesting is echter bewaard gebleven en in [[1957]] gerestaureerd.

Na 1950 breidde het stadje zich uit met nieuwbouwwijken in het westen, na 1985 in het noorden (aan de Donge) en na 2004 in het zuiden op het voormalige spoorwegemplacement. Tot 1950 had Geertruidenberg een treinstation voor passagiersvervoer gelegen langs de spoorlijn Lage Zwaluwe - Waalwijk - 's-Hertogenbosch, nadien nog enige tijd goederenvervoer. Het stationsgebouw werd rond 1965 gesloopt en na 1985 werden ook de spoorrails verwijderd.
{{Clearleft}}

== Bezienswaardigheden ==
[[Bestand:Geertruidskerk.jpg|250px|thumb|[[Geertruidskerk]] op de Markt in Geertruidenberg]]
[[Bestand:Markt - Geertruidenberg.jpg|thumb|250px|[[Markt (Geertruidenberg)|Markt]]]]
[[Bestand:Markt - stadhuis - Geertruidenberg.jpg|thumb|250px|Stadhuis]]
* De [[Markt (Geertruidenberg)|Markt]] te Geertruidenberg telt vele monumentale panden met onder andere oude koopmanshuizen.
* De [[Geertruidskerk]], een laatgotische kruiskerk, aan Elfhuizen 3.
* De voormalige [[Synagoge (Geertruidenberg)|synagoge]], aan Elfhuizen 1, uit [[1874]].
* Het ''Oudemannen- en Vrouwenhuis'' bevindt zich aan de Gasthuisstraat 10-34. Het middengedeelte ([[1775]]-[[1778]]) werd ontworpen door [[Philip Willem Schonck]] met beeldhouwwerk van [[Guilliam Carrier]]. Deze heeft waarschijnlijk ook de beelden van een oude man en een oude vrouw aan de achtergevel vervaardigd. De zijvleugels stammen uit [[1888]]. In het gebouw bevindt zich een regentenkamer met de oorspronkelijke schouw en meubilair.
* Het ''Voormalig weeshuis'' aan de Markt 52 is ontstaan vanuit een gasthuiskapel uit [[1483]]. In [[1681]] werd deze het verbouwd tot weeshuis, waarbij enkel het tweebeukige schip bewaard bleef. Van [[1771]]-[[1772]] werd een voorgevel geplaatst, die ontworpen was door [[Philip Willem Schonck]]. Het natuursteenwerk werd verzorgd door [[Guilliam Carrier]].
* Het [[Stadhuis van Geertruidenberg|Stadhuis]], aan de Markt 32-34, in huidige vorm begin-16e-eeuws.
* De ''Vishal'', aan de Vismarktstraat, werd in [[1772]] gebouwd naar ontwerp van [[Philip Willem Schonck]]. Het is een open vierkant gebouwtje met [[mansardedak]], dat een koepeltje heeft en rust op hardstenen zuilen, die met bogen verbonden zijn.
* Geertruidenberg bezit vijf ''stadspompen''. Twee ervan bevinden zich op de Markt. Het zijn hardstenen pompen, hoogstwaarschijnlijk ontworpen door Guilliam Carrier en uitgevoerd in [[Lodewijk XV-stijl]]. Ze dateren uit [[1767]] en werden gerestaureerd en vernieuwd in [[1971]]. In de Koestraat, Venestraat en aan de Vismarktstraat staan eveneens hardstenen pompen die dateren van het einde der 18e eeuw.
* De katholieke Sint-Gertrudiskerk, aan de Venestraat 16, werd gebouwd in [[1865]] naar ontwerp van [[Carl Weber]]. Het gebouw werd in [[1963]] vervangen door een [[modernisme|modernistische]] kerk van [[Frits Peutz]]. Het was een rechthoekige zaalkerk, geflankeerd door een toren met een bekroning van gewapend beton. Ten gevolge van [[betonrot]] moest ze in [[1996]] worden gesloten. Ze werd gesloopt in [[1997]] om plaats te maken voor woningen en een kleinere kapel.
* De overblijfselen van de ''vestingwerken'' stammen uit [[1833]]. Een deel hiervan is, na de ontmanteling in [[1919]], behouden en in [[1957]] gerestaureerd. Aan de noordzijde bevindt zich nog een bastion met kruitmagazijn uit [[1839]]. Aan de westzijde bevindt zich een bastion met [[Kat (vesting)|schietkat]], en daarvoor een [[enveloppe (vesting)|enveloppe]] met [[escarpe]].
* Het voormalig ''Arsenaal'' aan Haven 54 stamt uit [[1771]]-[[1777]] en werd ontworpen door Philip Willem Schonck in [[Lodewijk XVI-stijl]]. Het bestaat uit vier vleugels rond een vierkante binnenplaats. Het beeldhouwwerk, waaronder het wapen van het [[Gewest Holland]] voorzien van oorlogstrofeeën, werd vervaardigd door Guilliam Carrier.
* De voormalige ''Hoofdwacht'', aan de Venestraat 1, was het poortgebouw voor het arsenaal. Het rechthoekige gebouw in Lodewijk XVI-stijl stamt uit [[1791]].
* De voormalige ''Marktkazerne'' aan Venestraat 3 is een gebouw in [[Empirestijl]] uit [[1821]].
* Het voormalig ''wachthuis'' aan het W. Muldersplein 1 is een gebouwtje uit [[1836]].
* De voormalige ''garnizoensbakkerij'' aan Haven 18 is een monumentaal 19e-eeuws gebouw met [[schilddak]].

=== Woonhuizen ===
De oudste voorgevels in Geertruidenberg zijn 17e-eeuws, maar de kern kan ouder zijn. Zo dateert de kern van het huis ''Markt 34'' van omstreeks 1400, terwijl het voorhuis en de verdieping uit [[1540]] stammen. In dit huis zijn muurschilderingen aanwezig die voorstellingen uit het lijden van Christus weergeven. Ook zijn er oude kelders. Het uit twee samengevoegde huizen bestaande gebouw heeft trapgevels uit omstreeks 1600.

Omtrent het huis ''De Rogh'' aan Markt 8 wordt in [[1492]] bericht. Markt 6 en 8 samen heetten toen: ''Den Wildeman'' en [[Filips I van Castilië|Filips de Schone]] werd hier op 11 december van dat jaar gehuldigd. De naam ''De Rogh'' voor Markt 8 werd in [[1655]] voor het eerst genoemd. In [[1999]] werd een [[bouwhistorie|bouwhistorische verkenning]] uitgevoerd, waarbij muurschilderingen in [[Fresco (schilderterm)#De techniek van het fresco|secco]] uit omstreeks [[1530]] werden ontdekt. Deze waren religieus van karakter, zodat de betreffende ruimte wellicht als kapel heeft gediend. De schilderingen werden, evenals het huis, gerestaureerd van [[2001]]-[[2005]].

Het huis ''De Roos'', aan Markt 46, wordt in het lemma van het desbetreffende museum beschreven.

Monumentale woonhuizen in diverse stijlen zijn er vooral te vinden aan de Markt, de Koestraat, en de Vismarktstraat. Aan de Haven staan enkele 19e-eeuwse ''pakhuizen''.

[[Bestand:Geertruidenberg-centrum-OpenTopo.jpg|625px]]

''Kaart van het oude centrum van Geertruidenberg, met de vestinggordel.''

=== Monumenten ===
Een deel van Geertruidenberg is een [[Rijksbeschermd gezicht Geertruidenberg|beschermd dorpsgezicht]].

;Zie ook

* [[Lijst van rijksmonumenten in Geertruidenberg (plaats)]]
* [[Lijst van gemeentelijke monumenten in Geertruidenberg]]

==Musea==
[[Museum De Roos]], een museum voor stadsgeschiedenis, in een historisch pand aan Markt 46.

==Economie==
In Geertruidenberg staat de [[Dongecentrale]] ([[1919]]), later gevolgd door de veel grotere [[Amercentrale]] ([[1952]]), die voor een belangrijk deel verantwoordelijk is voor de opwekking van elektriciteit in Zuid-Nederland. Met de restwarmte van de Amercentrale wordt een kassengebied verzorgd. Van [[1867]]-[[1938]] bevond zich in Geertruidenberg ook een [[suikerfabriek]], en wel die van ''Heere & Co.''.

==Natuur en landschap==
Geertruidenberg ligt aan de monding van de [[Donge]]. Deze stroomt in de [[Bergsche Maas]], die vervolgens overgaat in de [[Amer (rivier)|Amer]]. Aan de overzijde ligt de [[Nationaal Park De Biesbosch|Biesbosch]], waarheen rondvaartboten varen. Naar het westen toe vindt men grootschalige landbouwpolders en in oostelijke richting ligt de kom van [[Raamsdonksveer]].

==Onderwijs==
Er zijn verschillende basisscholen in Geertruidenberg:
* R.K. Basisschool De Vuurvlinder
* Neutrale Basisschool De Biekorf

== Verenigingen ==

Er zijn diverse verenigingen in Geertruidenberg zoals:
* Voetbalvereniging F.C. Right-oh
* Tennisvereniging Hier-O
* Basketbalvereniging Agathos
* Carnavalsstichting Geertruidenberg
* Badmintonvereniging BV Mash
* <span style="text-decoration: line-through;" >Muziekvereniging Apollo</span>
* Amateur Bierbrouwersgilde Geertruydenberg
* Oudheidkundige Kring 'Geertruydenberghe'
* Carnavalsvereniging de Lamme Tak
* Dartvereniging Den Berg

== Voorzieningen ==
Geertruidenberg beschikt over de volgende voorzieningen:
* <span style="text-decoration: line-through;" >Bibliotheek Theek 5</span>
* <span style="text-decoration: line-through;" >Theater De Schattelijn</span>
* Verpleeghuis de Riethorst
* VVV
* Zwembad De Schans
* PLUS

==Verkeer en vervoer==
Geertruidenberg is bereikbaar via de [[Rijksweg 27|A27]], [[Rijksweg 59|A59]] en de [[Provinciale weg 623|N623]].

===Openbaar vervoer===
Geertruidenberg is per openbaar vervoer van [[Arriva Personenvervoer Nederland|Arriva]] bereikbaar per bus met:
* lijn 123: Breda - Terheijden - Wagenberg - Made - Geertruidenberg - Raamsdonksveer v.v.
* lijn 229: Raamsdonksveer - Geertruidenberg - Hank - Nieuwendijk - Almkerk v.v. (buurtbus)
* lijn 326: Breda - Teteringen - Oosterhout - Raamsdonksveer - Geertruidenberg v.v. ([[Bravodirect|Bravo''direct'']])
* lijn 670: Wagenberg - Made - Geertruidenberg - Raamsdonksveer - Andel v.v. (schoolbus)

==Geboren in Geertruidenberg==
* [[Wilhelmus Johannes Mosselman]] (7 september 1884 - 4 januari 1943), was een Nederlandse [[tweede luitenant]] titulair der [[infanterie]] van het [[Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger|Indische leger]] en [[Ridderorde (onderscheiding)|ridder]] en [[officier]] in de [[Militaire Willems-Orde 3e klasse, toegekend 6 januari 1912]]
* [[Herman Scholtens]] (1904-1974), tussen 1940 en 1969 burgemeester van [[Weerselo (gemeente)|Weerselo]]
* [[Hans Snoek]] (1910-2001), danseres en danspedagoge; oprichtster van het [[Scapino Ballet]]
* [[Willem Sassen]] (1918-2002), oorlogsmisdadiger (overleden in Chili) / [[Wim Sassen]] / [[Familie Sassen uit Geertruidenberg: NSB’ers en Waffen SS’ers]]
* [[Jan Derksen (wielrenner)|Jan Derksen]] (1919-2011), wielrenner
* [[Gom van Strien]] (1951-), politicus 
* [[Gebroeders Ko]] (Ton (1965) en Gerard Koopmans), Nederlands feestduo

==Trivia==
* In 2008 was Geertruidenberg het decor voor de opnames van de televisieserie [[Wolfseinde (televisieserie)|Wolfseinde]] van [[Omroep Brabant (Nederland)|Omroep Brabant]]. Op diverse locaties werd gefilmd voor het 26-delige regiodrama.
* Geertruidenberg heeft een [[Bergsche Battery|schutterij]].
* De [[Bergsche Maas]] is vernoemd naar Geertruidenberg.
* De Nederlandse koning voert de [[Adel|adellijke]] titel ''Heer van Geertruidenberg''. Zie [[Titels van de Nederlandse koninklijke familie#Titels van de Koning der Nederlanden|Titels van de Nederlandse koninklijke familie]].

==Galerij==
<gallery>
Weeshuys - Geertruidenberg.jpg|Voormalig weeshuis
Markt - museum de Roos - Geertruidenberg.jpg|Museum de Roos en VVV
Geertruidenberg - Vismarkt.jpg|Vismarkt
</gallery>

==Externe links==
* [http://www.geertruidenberg.nl Officiële website gemeente Geertruidenberg]
* [https://web.archive.org/web/20110724163623/http://www.regionaalarchieftilburg.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=36&Itemid=138 Regionaal Archief Tilburg - beheert de archieven van de gemeente Geertruidenberg]
* [https://web.archive.org/web/20110724150233/http://www.breda-en-alles-daaromheen.nl/geertruidenberg%20in%20beeld.htm Geertruidenberg in beeld]
* [https://web.archive.org/web/20110724150314/http://www.breda-en-alles-daaromheen.nl/geertruidenberg-in-beeld-2.htm Geertruidenberg in beeld]

{{Appendix}}
{{Navigatie gemeente Geertruidenberg}}
{{Coor title dms|51|42|3|N|4|51|37|E|type:city_scale:6250_region:NL}}

[[Categorie:Plaats in Noord-Brabant]][[Categorie:Geografie van Geertruidenberg| ]][[Categorie:Gemeente in Noord-Brabant]]