Brontekst bekijken van Eenhoorn (fabeldier)

[[Bestand:Historiae_animalium_1551_De_Monocerote.jpg|thumb|Houtsnede van de eenhoorn in ''[[Historiae animalium]]'' (1551)]]
[[Bestand:DomenichinounicornPalFarnese.jpg|thumb|Domenico Zampieri, ''Maagd en eenhoorn'' (rond 1602)]]
[[Bestand:IndusValleySeals unicorns.jpg|thumb|Zegels uit de Indusbeschaving met eenhoorns (Brits Museum)]]
[[Bestand:Silesia Annunciation with the Unicorn Polyptych 02.jpg|thumb|De maagd Maria met een eenhoorn (ong. 1480), Nationaal Museum, Warschau]]
Een '''eenhoorn''' is een [[Mythe|mythisch]] dier dat sinds de [[Oudheid]] wordt beschreven als een beest met een lange, puntige [[hoorn (anatomie)|hoorn]] midden op zijn voorhoofd. De hoorn is kaarsrecht en heeft een spiraalvormige groef.

De eenhoorn stond afgebeeld op antieke [[Rolzegel|zegels]] uit de [[Indusbeschaving]] en werd genoemd door auteurs uit de Griekse oudheid, zoals [[Ctesias]], [[Strabo (historicus)|Strabo]], [[Plinius de Jongere]] en [[Claudius Aelianus]].<ref name="Britannica">''The Encyclopaedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General'' (deel 27, blz. 581, 1911)</ref> De Bijbel beschrijft ook een dier, de ''re'em'' (waarschijnlijk een wilde stier of oeros), wat in sommige vertalingen ten onrechte werd weergegeven als 'eenhoorn'.<ref name="Britannica"></ref>

In de Europese [[volkscultuur]] werd de eenhoorn vaak afgebeeld als een wit paard- of geitachtig dier met een lange hoorn en gekloofde hoeven (soms met een geitensik). In de [[Middeleeuwen]] en [[Renaissance]] werd het gewoonlijk gekarakteriseerd als een zeer wild dier uit de bossen, dat symbool stond voor zuiverheid en genade, dat alleen kon worden gevangen door een maagd. De hoorn zou vergiftigd water kunnen zuiveren en ziekten kunnen genezen. In deze eeuwen werd de tand van een [[narwal]], die een spiraalvormige groef heeft, soms verkocht als hoorn van een eenhoorn.

== Geschiedenis ==
De oud-Indische mythe over de kluizenaar Gazellenhoorn verhaalt over Rsyasrnga (of Ekasrnga, letterlijk 'één hoorn'). Deze Rsyasrnga is de zoon van een godin in de gedaante van een gazelle, en heeft daarom een hoorn op zijn hoofd. Hij werd door een aantrekkelijke courtisane naar het paleis gebracht, om een einde te maken aan een periode van droogte.<ref name="gerritsen">W.P. Gerritsen, [https://www.dbnl.org/tekst/_que002200701_01/_que002200701_01_0007.php 'De eenhoorn, de Bijbel en de Physiologus. De metamorfose van een Oud-Indische mythe']. In: ''Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden'' (jrg. 14, 2007). Op: dbnl.org. [https://web.archive.org/web/20230311165406/https://www.dbnl.org/tekst/_que002200701_01/_que002200701_01_0007.php Gearchiveerd] op 11 maart 2023.</ref>

In 398 v.Chr. werd de eenhoorn vrij gedetailleerd beschreven door de Griekse arts en historicus [[Ctesias]], die aan het hof van de Perzische koning erover hoorde in verhalen van reizigers uit [[Indië (regio)|Indië]]. De Indiase wilde ezels, zo vertelde Ctesias in ''Indika'', waren zo groot als paarden en soms groter. Hun lichamen waren wit, hun hoofden paars, hun ogen blauw. Op hun voorhoofd hadden ze een scherpe hoorn, die wit was aan de basis, rood aan de bovenkant, en zwart in het midden. In Indië en [[Chinese oudheid|China]] was er vóór die tijd al sprake van de eenhoorn. Ook de Romein [[Plinius de Oudere]] beschrijft het dier (''[[Naturalis historia]]'', VIII, 31). Bij hem is de ''monocerotem'' een woest dier dat niet levend te vangen is. Het heeft het lijf van een paard, de poten van een olifant, de staart van een everzwijn en de kop van een hert, met midden op het voorhoofd een drie voet lange, zwarte hoorn.

[[Bestand:St. Margaret of Antioch.jpg|thumb|Margaretha van Antiochië en de eenhoorn]]
In de ''[[Physiologus]]'', een boek over dieren en mythologische wezens, in de 2e eeuw in [[Alexandrië]] geschreven, wordt de eenhoorn in symbolische en vooral christelijke zin uitgelegd. Het dier kan worden gevangen door een zuivere [[maagd (archetype)|maagd]] - wat zinnebeeld was van de komst van de Messias dankzij de maagd Maria. Zij kan hem vervolgens 'naar het paleis van de koning brengen', wat een overblijfsel lijkt van de Rsyasrnga-mythe.<ref name="gerritsen"></ref> De kluizenaar met één hoorn is in de tussentijd getransformeerd tot een eenhoornig dier; de courtisane tot een maagd; en de hoorn verwees eerder naar de godin in de vorm van een gazelle, en nu verwijst de eenhoorn naar de Messias en zijn maagdelijke moeder.

In de 7e eeuw vereenzelvigt [[Isidorus van Sevilla]] de eenhoorn met de [[neushoorn]] (''Etymologiae'', XII, 2). Hij beschrijft ook hoe de maagd te werk moet gaan om de eenhoorn te vangen: ze moet haar borsten ontbloten, waarna de eenhoorn rustig op haar af zal komen en zachtjes zijn hoofd op haar boezem neervlijen. Omgekeerd gebruikt [[Marco Polo]] rond 1300 de naam ''eenhoorn'' om de neushoorn te beschrijven. Hij geeft aan dat het dier geenszins lijkt op de eenhoorn zoals men die in Europa voorstelde.<ref>Maria Bellonci, vertaling: Dick Kolthoff (1985) ''Il Milione. Het originele reisverslag van Marco Polo'' ECI, Vianen, ISBN 9022833658, blz. 180</ref>

== Bronnen ==
=== Bijbel ===
De eenhoorn wordt op negen plaatsen in de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] genoemd. Het is een vertaling van het latijnse woord ''unicornis'' in de [[Vulgaat]] of het Griekse ''monokeros'' in de [[Septuagint]]. Beide zijn een (misschien opzettelijke) onjuiste vertaling van het woord ''re'em'' (waarschijnlijk een wilde stier of woudos) in de [[Tenach|Hebreeuwse bronteksten]]. Misschien was de eenhoorn, met genezende eigenschappen en als zinnebeeldige voorstelling van de menswording van Christus dankzij de maagd Maria, in de ogen van de vertalers een betere keus dan een wilde woudos.<ref name="gerritsen"></ref>

Het woord 'eenhoorn', een doorwerking van de vertaalfout, is in Nederlandse Bijbelvertalingen met name terug te vinden in oudere vertalingen als de psalter van Sint-Petersburg, de Bijbel van 1360, de [[Delftse Bijbel]] van 1477 en de [[Statenvertaling]] van 1637.<ref name="gerritsen"></ref>

Enkele voorbeelden van Bijbelpassages zijn:
* [[Deuteronomium]] 33:17: “zijn hoornen zijn hoornen des eenhoorns; met dezelve zal hij de volken te zamen stoten tot aan de einden des lands.” (Statenvertaling)
* [[Numeri]] 23:22: “starcheit is ghelijc den eenhoren.” (Delftse Bijbel)
* [[Job (boek)|Job]] 39:9-10 of 39:12-13: “Wie heeft de eenhoorn zijn vrijheid gegeven, wie heeft hem van zijn banden bevrijd? Ik laat hem wonen in de wildernis, de zoutvlakte is zijn domein.”
* [[Psalm]] 29:6: “Hij doet ze huppelen als een kalf: den Libanon en Sirjon als een jongen eenhoorn.” (Statenvertaling)

Tot in de negentiende eeuw werd er sterk geloof gehecht aan het bestaan van de eenhoorn, omdat het dier immers (door de onjuiste vertaling) in de Bijbel werd vermeld, en wat in de Bijbel stond wel waar moest zijn.<ref name="gerritsen"/>

In nieuwere vertalingen is het Hebreeuwse woord ''re'em'' vertaald met oeros, woudos, wilde stier of buffel.

=== Christelijke iconografie ===
[[Bestand:85-Oxford 1511 - Unicorno.jpg|thumb|Christelijke iconografie]]
[[Bestand:Vogel Unter.png|thumb|Speelkaart, kopergravure, ca. 1465]]
[[Bestand:Unicornis.png|thumb|Eenhoorn, 1545]]
[[Bestand:(Toulouse) Le toucher (La Dame à la licorne) - Musée de Cluny Paris - Le toucher.jpg|thumb|''[[De dame en de eenhoorn]]'', ong. 1484-1500]]
In de [[Middeleeuwen]] werd de eenhoorn bestempeld als een sterk en woest beest en toch ook geassocieerd met kuisheid en maagdelijkheid, het dier kon immers alleen in bedwang gehouden worden door een maagd. Een tekst uit de 15e eeuw luidt: “Een eenhoorn is zo sterk, dat geen jager hem vermag te vangen. Maar een maagd wordt geplaatst daar waar hij verwacht wordt, zij opent haar schoot en de eenhoorn legt zijn kop daarin. Hij verliest nu zijn woeste aard, valt in slaap en wordt verrast als een weerloos dier en gedood door de werpschichten der jagers".

In de christelijke [[iconografie]] komen taferelen voor waarin de eenhoorn, opgejaagd door de engel [[Gabriël (aartsengel)|Gabriël]], zijn hoofd en zijn hoorn gedwee in de schoot van de Maagd [[Maria (moeder van Jezus)|Maria]] legt, een afbeelding van de [[Annunciatie]], de aankondiging van de menswording van God de Zoon aan Maria. De eenhoorn wordt zelfs het symbool van [[Jezus (traditioneel-christelijk)|Jezus]] zelf zoals onder meer blijkt uit de analyse van het middeleeuwse [[Geraardsbergen]]se handschrift van een Mariagebed, de 'Bedinghe van onser vrouwen'. Ook [[Jacob van Maerlant]] identificeert Jezus met de eenhoorn en legt dat expliciet uit.

In het museum ‘The Cloisters” - onderdeel van het [[Metropolitan Museum of Art]], [[New York (stad)|New York]] - vindt men een ietwat mysterieuze zaal behangen met een reeks middeleeuwse tapijten die taferelen uit de [[legende (volksverhaal)|legende]] van de eenhoorn voorstellen. Bij “La dame à la licorne” in het [[Musée national du Moyen Âge|Musée de Cluny]] in [[Parijs]], een andere reeks van middeleeuwse tapijten, uitingen van Vlaams kunstambacht, kan je eveneens het geheim van de eenhoorn trachten te doorgronden.

De eenhoorn die zijn hoorn in de schoot van een maagd legt, de hoorn die het beeld van een [[Fallussymbool|fallus]] oproept, voor een [[erotiek|erotische]] en [[seksualiteit|seksuele]] connotatie is niet veel meer nodig. Zie bijvoorbeeld de jongeman op de speelkaart rechts, waar lichaamshouding en het doorlopen van beharing van ruiter en paard naar de hoorn duidelijk dienen om de gedachte aan een erectie op te roepen.

=== Medicinale kracht van de hoorn ===
[[Ctesias]] wist al te melden dat het stof dat van de hoorn werd geschraapt een middel vormde tegen vergiftigingen en dat degenen die uit de hoorn dronken, beschermd werden tegen krampen en vergiftigingen.

Het poeder van de fijngemalen hoorn zou ook als [[afrodisiacum]] werkzaam zijn en dus de geslachtsdrift prikkelen.

[[Hildegard van Bingen]] schrijft: "De dooier van een ei, vermengd met enig poeder van een eenhoornlever, vormt een zalf, die aan leprozen verlichting brengt, tenzij de dood hen als zijn slachtoffer heeft uitverkoren of het Gods wil is, dat zij niet zullen genezen."
Lennertus, die in 1630 professor in de medicijnen was te [[Wittenberg (stad)|Wittenberg]], spreekt van de invloed van de poreuze hoorn bij de genezing van [[epilepsie]]. In de 17<sup>e</sup> en de 18<sup>e</sup> eeuw kwam [[alicorn]], een geneeskrachtig poeder dat van zulke hoorns werd gemaakt, nog voor op de geneesmiddelenlijst die door de English Royal Society of Physicians werd uitgegeven.

Het mysterie wordt grotendeels ontluisterd door de vaststelling dat niet altijd de hoorn van het fabeldier bedoeld wordt, maar de slagtand van de [[narwal]], een dolfijnachtige die zijn enige lange slagtand gebruikt als gevoelig tastorgaan.
In de kerk van [[Munsterbilzen]] (gemeente [[Bilzen]]) wordt een dergelijke tand uit de 12e eeuw, afkomstig uit het adellijke stift van Munsterbilzen, bewaard. De eenhoorn was vooral van nut bij het opsporen van water. Op een ets van "de vader der Franse etsers", [[Jean Duvet]], die het dier als zijn symbool verkoos, is te zien hoe de eenhoorn met zijn hoorn in de aarde wroet om een verborgen waterbron aan het daglicht te brengen.

=== Heraldiek ===
[[Bestand:HamptonCourtUnicorn.jpg|thumb|Heraldische eenhoorn boven de toegangspoort van [[Hampton Court Palace]].]]
[[Bestand:Unicorn n22 kerry.jpg|thumb|Eenhoorn in [[Ierland (land)|Ierland]].]]
[[Bestand:Coat of arms of Menaldumadeel.svg|thumb|Wapen van [[Menaldumadeel]], de eenhoorn wordt vaak gebruikt in de [[heraldiek]].]]

In de [[heraldiek]] staat de eenhoorn voor strijdlust en dapperheid. Hij komt voor op familiewapens, wapens van steden en gemeenten (onder ander Perg in Noord-Oostenrijk, [[Menaldumadeel]] in [[Friesland]], [[Kruibeke]] in [[Vlaanderen]]) als [[schildhouder]] (samen met een leeuw in het [[wapen van het Verenigd Koninkrijk]], waarbij de eenhoorn Schotland voorstelt en de leeuw Engeland), als zittende schilddrager in het wapen van [[Hoorn (Noord-Holland)|Hoorn]] in Noord-Holland.

De [[leeuw (dier)|leeuw]] en de eenhoorn zijn verbonden door het verhaal dat de leeuw de enige vijand van de eenhoorn is in de dierenwereld. Door een list zou de leeuw hem ooit overmeesterd hebben: de leeuw ging voor een boom staan en sprong plots weg toen de eenhoorn hem aanviel; zo spietste de eenhoorn zichzelf met zijn hoorn vast in de boom.

In [[1787]] bleek [[Joan Geelvinck (1737-1802)|Joan Geelvinck]] een [[hartschild]] met eenhoorn toegevoegd te hebben aan zijn familiewapen. De [[symboliek]] is intrigerend, de herkomst onduidelijk.

Een aantal vrouwenabdijen, o.a. de [[Abdij van Herkenrode]] in [[Hasselt (België)|Hasselt]], dragen de eenhoorn in hun wapenschild. Daar verwijst de eenhoorn naar de symboliek uit de christelijke iconografie, de kuisheid en maagdelijkheid.

=== Poëzie ===
Dichters kwamen door het dier in vervoering, zoals de Amerikaanse [[Anne Morrow Lindbergh]]:

{{BeginKolommen|breedte=20|compact=ja}}
:His horn is free,
:Rising above chain, fence, and tree,
:Free hymn of love; His horn
:Bursts from his tranquil brow
:Like a comet born;
:Cleaves like a galley's prow
:Into seas untorn;
:Springs like a lily, white
:From the Earth below;
:Spirals, a bird in flight
:To a longed-for height;
:Or a fountain bright,
:Spurting to light
:Of early morn --
:O luminous horn!
{{NieuweKolom|breedte=20}}
:Zijn hoorn steekt vrij uit,
:boven kluisters, omheining en gewas,
:een uitbundige liefdeshymne.
:Zijn hoorn ontspruit uit het onverstoorde voorhoofd
:als het ontstaan van een komeet,
:als een boot die het rustige water doorklieft
:als een lelie, wit, ontsprongen uit de grond
:als de spiraalvormige vlucht van vogels
:verlangend naar de hoogte,
:als een schitterende fontein
:uitspattend in het vroege morgenlicht. –
:O hoorn, van licht vervuld!
:(vertaling W. Leenders)
{{EindeKolommen}}

Over het tapijt uit de reeks ''[[De dame en de eenhoorn|La dame à la licorne]]'' in het [[Musée national du Moyen Âge|Musée de Cluny]] in [[Parijs]] waarop een vrouw de eenhoorn een spiegel voorhoudt schreef [[Rainer Maria Rilke]] in een sonnet:

{{BeginKolommen|breedte=20|compact=ja}}
:… Sie nährten es mit keinem Korn
:nur immer mit der Möglichkeit, es sei.
:Und die gab solche Stärke an das Tier,
:daß es aus sich ein Stirnhorn trieb. Ein Horn.
:Zu einer Jungfrau kam es weiß herbei –
:und war im Silber-Spiegel und in ihr.
{{NieuweKolom|breedte=20}}
:… Geen graankorrel gaven zij het te eten
:maar bleven het voor mogelijk houden dat het bestond.
:En dat gaf het dier zo’n kracht
:dat het uit zijn voorhoofd een hoorn deed groeien. Eén hoorn.
:Wit liep het naar een maagd toe –
:en was in de zilveren spiegel en in haar.
:(vertaling W. Leenders)
{{EindeKolommen}}

=== Hedendaagse literatuur ===
Ook vandaag nog speelt de eenhoorn een magische rol in de literatuur. In ''[[Harry Potter en de Steen der Wijzen (boek)|Harry Potter and the Philosopher’s stone]]'' komt een [[Eenhoorn (Harry Potter)|eenhoorn]] voor. Hij wordt weergegeven als het nobelste dier dat er bestaat, een krachtig magisch dier wiens zilveren bloed [[Voldemort]] drinkt om in leven te blijven.

In de film ''[[Heavenly Creatures]]'' van regisseur [[Peter Jackson]] (1994) komen in twee scènes ook eenhoorns voor, die zich bevinden in de fantasiewereld van de twee hoofdpersonen.

== Uitgestorven ==
Sommige wetenschappers beweren dat eenhoorns wel degelijk bestaan hebben.<ref>http://scienceheathen.com/2012/11/27/elasmotherium-the-origin-of-unicorn-legends-survived-until-at-least-50000-years-ago-possibly-until-much-more-recently/</ref> Zij steunen hiervoor voornamelijk op paleontologisch onderzoek en menen dat het om de [[Elasmotherium]] gaat, die duizenden jaren naast de mens geleefd zou hebben.<ref>https://www.iflscience.com/plants-and-animals/siberian-unicorn-went-extinct-much-later-we-thought. [https://web.archive.org/web/20211209071929/https://www.iflscience.com/plants-and-animals/siberian-unicorn-went-extinct-much-later-we-thought/ Gearchiveerd] op 9 december 2021.</ref> Men heeft fossiele resten van een [[Siberische eenhoorn]] opgegraven in Kazachstan.<ref>[https://www.ad.nl/wetenschap/eenhoorn-heeft-langer-geleefd-dan-gedacht~a7840af6/ ''Eenhoorn heeft langer geleefd dan gedacht''] [[Algemeen Dagblad]], 9 mei 2016. [https://web.archive.org/web/20220529063330/https://www.ad.nl/wetenschap/eenhoorn-heeft-langer-geleefd-dan-gedacht~a7840af6/ Gearchiveerd] op 29 mei 2022.</ref> Het is echter wel zo dat het echte dier en de sprookjesfiguur niet volledig overeenkomen. Zo zou de echte eenhoorn een bruine huid hebben gehad en meer op een neushoorn dan een paard lijken.<ref>https://web.archive.org/web/20160329235839/http://thescipub.com/PDF/ajassp.2016.189.199.pdf</ref> De voornaamste gelijkenis blijft echter wel het uitsteeksel op de snuit.

== Zie ook ==
* [[Eenhoorn (sterrenbeeld)]] (''Monoceros'')
* [[Lijst van fabeldieren]]
* [[De dame en de eenhoorn]] (tapijtreeks)
* [[De dame met de eenhoorn]] (schilderij)
* De [[Invisible Pink Unicorn|Onzichtbare roze eenhoorn]]
* [[Wapen van Kazachstan]]

== Externe link ==
* W.P. Gerritsen, [https://www.dbnl.org/tekst/_que002200701_01/_que002200701_01_0007.php ''De eenhoorn, de Bijbel en de Physiologus. De metamorfose van een Oud-Indische mythe'']. In: ''Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden'' (jrg. 14, 2007). Op: dbnl.org

{{Appendix|2=
== Literatuur ==
* W.P. Gerritsen: ''Het spoor van de eenhoorn. De geschiedenis van een dier dat niet bestaat''. Leiden, Primavera Pers, 2011. ISBN 9789059971035
* Institut Virtuel de Cryptozoologie http://perso.orange.fr/cryptozoo/fabuleux/licorne.htm
* [[Joseph Timmers|J.J.M. Timmers]], ''Christelijke symboliek en iconografie'', 1978
* J.Curling, ''Das nützliche Einhorn'', 1955.
* [https://web.archive.org/web/20080108202708/http://members.lycos.nl/akkelies/sjoorn02.htm Albert Metselaar, 'De oeros en de hoorngoden in bijbel, archeologie en mythologie'], 2001. ([[Internet Archive]])
* Caroline Everaert, ''Dierenopvattingen en -voorstellingen in de stand van de kennis in de 13e eeuw''. Licentiaatsscriptie KUL academiejaar 2003-2004 http://www.ethesis.net/dierenopvattingen/dierenopvattingen_inhoud.htm
* http://www.metmuseum.org/explore/Unicorn/unicorn_inside.htm
* https://web.archive.org/web/20060820171532/http://www.musee-moyenage.fr/pages/page_id18023_u1l2.htm
* Anne Morrow Lindbergh, ''The Unicorn and Other Poems'', 1935

== Voetnoten ==
{{References}}
}}
{{Commonscat|Unicorns|Eenhoorns}}

[[Categorie:Cultuur in Europa]]
[[Categorie:Cultuur in Azië]]
[[Categorie:Fictieve paardachtige]]
[[Categorie:Mythisch wezen]]
[[Categorie:Wapendier]]