Brontekst bekijken van Commandeur (ridderorde)

{{Link portaal|Ridderorden}}
[[Bestand:Buysballot.jpg|thumb|200px|[[Christophorus Buys Ballot]], commandeur in meerdere ridderorden, draagt de linten op zijn toga.]]
[[Bestand:Hugo, Kardinal von Schönborn.jpg|thumb|200px|Hugo, kardinaal en rijksgraaf von Schönborn droeg zijn commandeurskruis onder zijn [[Bef (kledij)|bef]]]]
[[Bestand:WP Charles-Antoine de la Roche-Aymon.jpg|thumb|200px|Charles-Antoine de La Roche-Aymon (1697-1771), een van de acht geestelijken die commandeur waren in de [[Orde van de Heilige Geest]].]]

Een '''commandeur''' (vroeger ook als ''kommandeur'' geschreven) is een hoge rang in een [[Ridderorde (onderscheiding)|ridderorde]].

In de geestelijke ridderorden zoals de [[Duitse Orde]], de [[Maltezer Orde]] en de [[Tempeliers]] was het bestuur van de bezittingen van de orde toevertrouwd aan commandeurs die een riddergoed, de ''commanderij'' of ''commende'', beheerden en de plaatselijke vertegenwoordigers van hun orde waren. De commanderij was vaak een grote herenboerderij waaraan ook pachthoeven waren verbonden. In heel Europa vinden we de sporen van deze commanderijen nog terug als gebouwen of als verwijzingen in wapenschilden of namen van hotels.

In [[Nederland]] bezat de Duitse Orde een belangrijk commende in [[Dieren (Gelderland)|Dieren]]. De Johanniter of Maltezer Orde bezat een aantal commenden in heel Nederland en de Tempeliers bezaten op het [[Iberisch Schiereiland]] en in [[Frankrijk]] grote bezittingen. In onder andere Rusland en Italië vond men ook ''[[erfcommandeur]]s''. 

== De Reformatie: het einde van veel commanderijen ==
De [[protestant]]se en [[Maarten Luther|lutherse]] overheden maakten zich na de reformatie meester van veel kerkelijke bezittingen waaronder de commanderijen van de [[ridderlijke orde]]n. Met de commanderijen verdwenen ook de commandeurs. De [[Duitse Orde]] in de Noordelijke Nederlanden was een uitzondering. Omdat deze orde protestants werd, bleven ook de commanderijen (bijvoorbeeld in [[Utrecht (stad)|Utrecht]]) bestaan. In de Zuidelijke Nederlanden werd de [[balije Alden Biesen]] van de Duitse Orde, met commanderijen in onder andere [[Bilzen]], [[Gruitrode]], [[Maastricht]] en [[Gemert (Gemert-Bakel)|Gemert]], pas in 1795 opgeheven.

==De Franse Revolutie; een nieuwe aderlating==
De revolutionaire Franse regering onteigende alle bezittingen van ridderorden als de [[Orde van Malta]] en de [[Orde van Sint-Lazarus]] in Frankrijk. [[Napoleon I]] had een hekel aan ridderlijke orden. Hij maakte waar hij dat kon een einde aan de commanderijen. De bezittingen vielen toe aan zijn [[Legioen van Eer]] dat uit de opbrengsten pensioenen betaalde aan de leden van deze "ridderorde". Napoleons broers [[Lodewijk Napoleon Bonaparte|Lodewijk]], [[Jozef Bonaparte|Jozef]] en [[Jérôme Bonaparte|Jerôme]] onteigenden als koningen van [[Koninkrijk Holland|Holland]], [[Spanje]] en [[Koninkrijk Westfalen|Westfalen]] ook tal van commanderijen. Datzelfde gebeurde met de commanderijen van de Constantinische Orde in Napels.

Ook later in de 19e en 20e eeuw werden commanderijen opgeheven door overheden. De antiklerikale Italiaanse regering onteigende bezittingen van ridderlijke orden in het tot een eenheidsstaat gemaakte Italië. Zo raakten de twee [[Constantinische Orde]]n en de [[Heilige en Militaire Orde van Sint-Stefanus Paus en Martelaar]] hun bezittingen kwijt. Ook na de val van het [[Keizerrijk Oostenrijk]] in 1918 en na de communistische machtsgreep in Oost-Europa na 1945 werden commanderijen onteigend.

==Commandeurs in moderne ridderorden==
De oudste ridderorden hadden een enkele rang of graad. In de 18e eeuw ontstonden orden met meerdere graden waarbij de commandeurs de rang tussen de ridders en de [[grootkruis]]en vormen. Commandeurs dragen vrijwel altijd hun kleinood of ordekruis aan een lint, de zogenaamde [[Cravatte (lint van een onderscheiding)|cravatte]] om de hals, een draagwijze die "en sautoir" wordt genoemd. Spanje en Portugal zijn op deze regel de uitzondering omdat de commandeurs in hun orden soms alleen een ster dragen.
Een commandeur die ook een ster of kruis op de borst draagt wordt in het [[protocol]] beschouwd als een [[grootofficier]].
De ridderorden van Oceanië en Zuidoost-Azië gaan ook anders met het begrip commandeur om. In de [[Orde van de Verdedigers van Penang]] is de commandeursgraad het equivalent van een ridderkruis.

==Dagelijks gebruik==
[[Bestand:LAO Order of the a Million Elephants and the White Parasol - Commander BAR.svg|left|120px|thumb|De baton van een commandeur in de Laotiaanse [[Orde van de Miljoen Olifanten en de Witte Parasol]].]]
Het [[knoopsgatversiering|knoopsgatversiersel]] of "lintje" van een commandeur is overal ter wereld een [[Rozet (onderscheidingsteken)|rozet]] met daaronder een strookje zilveren galon. Ook op een [[baton (onderscheiding)|baton]] op een uniform vindt met dit rozet en het zilveren galon terug. De baton van de commandeur is bij sommige orden breder dan die van de lagere graden van dezelfde orde.

== De ridder-commandeur en dame-commandeur ==
In Britse orden, zoals de [[Orde van het Britse Rijk]], de [[Orde van het Bad]], de [[Orde van Sint-Michaël en Sint-George]] en de [[Koninklijke Orde van Victoria]] kent men de hoge rang van een [[ridder-commandeur]] en dame-commandeur. De drager van deze rang mag zich [[Sir (titel)|''Sir'' of ''Dame'']] noemen. De drager is in de persoonlijke, niet erfelijke, [[adel]]stand verheven. In het [[protocol]] staat de graad van ridder-commandeur gelijk aan die van een [[grootofficier]].

[[Bestand:Commandeur in de Militaire Willems-Orde beter lint.jpg|120px|thumb|left|De versierselen van een Ridder der Tweede Klasse of Commandeur in de Militaire Willems-Orde, ingesteld op 21 juni 1815]]
Hiernaast staat het commandeurskruis van de Militaire Willems-Orde. Commandanten van zegevierende legerkorpsen werden hiermee onderscheiden. Tot deze commandeurs behoorden prins [[Bernhard der Nederlanden]], bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten en [[generaal Spoor]]. De commandeurs droegen dit kruis aan een lint om de hals.

De commandeurs droegen ook een kruis met gouden [[koningskroon]] op de linkerborst en kunnen dus in het diplomatieke verkeer tot de [[grootofficier]]en worden gerekend.

Het kruis wordt met een pin op het uniform of het rokjasje bevestigd. Het exemplaar dat hier is afgebeeld stamt uit de jaren na 1822, voor die tijd waren de sterren en kruisen van de Militaire Willems-Orde geborduurd.
[[Bestand:Baton Commandeur in de Militaire Willems-Orde.jpg|75px]]
Op hun uniform droegen de commandeurs deze baton, een lintje in de kleur van de orde met een rozet op een stukje zilvergalon.

{{Navigatie graden in een ridderorde}}

[[Categorie:Ridderorde]]
[[Categorie:Commanderij van de Duitse Orde| ]]