Vroegchristelijke bouwkunst

Uit Wiki Raamsdonks Erfgoed
Altaar in de Grot van Sint-Petrus in Antiochië, Turkije

Vroegchristelijke architectuur is de bouwkunst van kerkgebouwen en andere christelijke bouwwerken uit de eerste eeuwen van het christendom.

De eerste bouwwerken van de vroegchristelijke bouwkunst dateren uit de 1e eeuw, al zijn dat nog geen typisch christelijke bouwwerken. De ontwikkeling van een eigen bouwstijl begon na de publicatie van het Edict van Milaan in 313, waarin de Romeinse keizer Constantijn de Grote het christendom legaliseert in het Romeinse Rijk. Wanneer de periode van de vroegchristelijke bouwkunst eindigt, is arbitrair, maar meestal wordt deze gelegd samen met het einde van de late oudheid.

Geschiedenis van het vroege christendom

De Goede Herder. 3e-eeuwse afbeelding uit de catacomben van Rome.
Doopvont in de vroegere Tempel van Jupiter te Cumae, Italië.
Zie Geschiedenis van het vroege christendom voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De eerste christenen toonden, in vergelijking tot latere christenen uit bijvoorbeeld de barok, relatief weinig belangstelling voor kunst of bouwkunst. Zij kwamen bijeen in huiskerken en grotten. Een voorbeeld van zo'n grot is de grot van Sint-Petrus in Antiochië (Turkije). De kapel in het huis van Ananias uit Damascus en de Huiskerk van Dura Europos in het oosten van Syrië zijn twee voorbeelden van huiskerken. Soms waren de muren van dergelijke plaatsen versierd met wanddecoraties, meestal fresco's.

De vroegchristelijke kerkenbouw kwam pas echt op gang na het Edict van Milaan van 313 van de Romeinse keizer Constantijn de Grote, waarin gesteld werd dat mensen vrij zijn om hun eigen religie te kiezen. Nadat Constantijn in 324 de tetrarchie definitief beëindigd had en alleenheerser was geworden over het Romeinse Rijk, gaf hij opdracht een aantal kerken te bouwen. De bekendste van deze kerken is de Oude Sint-Pietersbasiliek in Rome. Ook kregen de geloofsgemeenschappen veel geld om kerken te kunnen bouwen.

De Romeinse keizer Theodosius I verklaarde in 380 in het edict Cunctos populos het christendom tot staatsgodsdienst. In de jaren daarna volgde meer wetgeving die de christenen meer rechten gaf en het heidendom achterstelde. Vanaf 392 mochten heidense bouwwerken afgebroken worden en het bouwmateriaal kon gebruikt worden voor de nieuwe kerken. In bijvoorbeeld Jerash (in het huidige Jordanië) en ook in de Milaanse Sint-Laurensbasiliek, is dit gebeurd. Dergelijke, van een vorige cultuur overgenomen bouwmaterialen worden spolia genoemd.

Ook werden heidense tempels gewijd aan de god van de christenen. De bestaande tempel werd dan intact gelaten. Het Pantheon in Rome is hiervan een voorbeeld. Een ander voorbeeld is het Maison Carrée in het Zuid-Franse Nîmes. Een derde voorbeeld is te vinden in het Italiaanse Cumae, nabij Napels, waar de Tempel van Jupiter werd voorzien van een doopvont.

Vroegchristelijke symboliek

In de eerste christelijke bouwkunst werd Jezus indirect voorgesteld door symbolen zoals de Ichtus (vis), de pauw, het Lam Gods, de Goede Herder of een anker. (Het Labarum oftewel Chi-Rho was een latere ontwikkeling.) Vooral de Goede Herder, een baardloze jongeling die wordt afgebeeld met een schaap, kwam veel voor.

Kerkenbouw

Voor de architectuur van de vroegchristelijke bouwkunst werd teruggegrepen op twee typen gebouwen die in de eerste eeuwen van het christendom voor andere doeleinden werden gebruikt. De twee belangrijkste vormen waren de basilica en de centraalbouw.

Basilica

Basilica van Maxentius in Rome: begonnen door Maxentius en voltooid door Constantijn. De laatste voegde een tweede apsis toe aan de zijkant.
Zie Basilica (bouwwerk) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De inspiratie voor de eerste nieuw gebouwde kerken vond men niet bij de Romeinse tempel, maar bij de basilica met zijbeuken. De basilica was al voor het begin van de jaartelling in gebruik als openbare ruimte, voor bijvoorbeeld markten. Vaak werden basilica's ook gebruikt voor de rechtspraak en ze hadden dus een seculiere functie. Een voorbeeld van zo'n seculiere basilica is de Basilica van Constantijn in de Duitse stad Trier uit het begin van de 4e eeuw, die gebouwd werd door de Romeinse keizer Constantijn de Grote.

Constantijn bouwde na 324 meerdere basilica's, die dienstdeden als kerkgebouw. De grootste die Constantijn liet bouwen, was de Oude Sint-Pietersbasiliek in Rome. (Deze werd in de 16e eeuw volledig vervangen door de huidige Sint-Pietersbasiliek).

Kenmerkend voor de basilicakerken is de aanwezigheid van drie of vijf beuken, die van elkaar gescheiden zijn door zuilenrijen. De middelste beuk is hoger dan de zijbeuken. Via ramen in de hoge muren van de middenbeuk komt het licht in het gebouw. Aan een van de korte zijden van het gebouw bevindt zich een apsis, een halfronde uitbouw met daarin het altaar.

Deze vorm bleef lange tijd dominant in de kerkenbouw, al werden er ook centraal gebouwde kerken gebouwd.

Centraalbouw

Voorbeeld van een centraalbouw: plattegrond van de San Vitale in Ravenna
Zie Centraalbouw voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Een centraalbouw is een bouwwerk dat symmetrisch rond een (meestal denkbeeldige) verticale as is gebouwd en dat hierdoor verticaliteit als hoofdkenmerk heeft. Ook de centraalbouw kwam al voor in het Romeinse Rijk, zoals in de tempel het Pantheon in Rome en diverse mausolea.

De Hagia Sophia in Constantinopel uit de 6e eeuw is een bekend voorbeeld van centraalbouw. De architecten, Anthemios van Tralles en Isidorus van Milete, ontwierpen een enorme rechthoek van 71 x 77 meter om een vierkante ruimte in het midden, afgebakend door vier pilaren die een koepel dragen op een hoogte van 55 meter.

De Basiliek van San Vitale in Ravenna is een ander voorbeeld van de centraalbouw.

De kruiskerk

Plattegrond van een kruiskerk met transept
Zie Kruiskerk voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Later werd aan de vorm van de basilica een transept toegevoegd. Deze vorm groeide uit tot de karakteristieke vorm van 11e-eeuwse Byzantijnse kerken: de kruisplattegrond. Het waren gebouwen in de vorm van een Latijns kruis. Het waren rechthoekige gebouwen, verdeeld in negen traveeën, waarvan de middelste een groot vierkant met een koepel erop was. Al eerder waren ook gebouwen gemaakt in de vorm van een grieks kruis maar deze bouwwerken worden tot de centraalbouw gerekend.

Catacomben van Rome, nabij de Via Appia.
De Oude Sint-Pietersbasiliek in Rome: deze is in de 16e eeuw afgebroken en vervangen.
Een voorbeeld van Armeense architectuur: Heilig teken van het kruis in Aparan
De Kerk van Sint-Joris in Sofia
Interieur van de Santa Constanza in Rome
Het plafond van het Baptisterium van de Orthodoxen in Ravenna
Qalat Siman in Syrië.
De Basiliek van San Vitale in Ravenna
Doorsnede van de Hagia Sophia in Istanbul.
Het 4e-eeuwse doopvont in de Katapolianíkerk op het Griekse eiland Paros.
Katherinaklooster in de Sinaï

Andere christelijke bouwwerken uit deze periode

Naast kerken werden in deze periode ook andere bouwwerken gemaakt. De belangrijkste zijn kloosters, baptisteria en graven.

Klooster

Zie Klooster (gebouw) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De eerste kloosters verschenen in het begin van de 3e eeuw in de woestijn van Egypte in een gebied dat bekendstaat als Wadi Natroen. Hier leefden monniken als heremieten en asceten in eenzaamheid, vaak in eenvoudige hutjes of in grotten. Later gingen de monniken zich er organiseren en werden de eerste kloosters gebouwd. Een voorbeeld van een klooster in Wadi Natroen is het Paromeosklooster. Het oudste nog bestaande klooster is het Mor Gabriel-klooster in Turkije en dateert uit 397.

Baptisterium

Zie Baptisterium voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De doopkapel of baptisterium is een gebouw met een aparte stijlvorm. In het baptisterium werden mensen gedoopt. In het vroege christendom verdween het gehele lichaam onder water en daardoor zijn de doopvonten groter dan we nu uit de hedendaagse kerken gewend zijn. Vaak was dit gebouw achthoekig. Dit is een verwijzing naar de wederopstanding, die acht dagen na Jezus' komst naar Jeruzalem plaats had. [1] Afbeeldingen van Johannes de Doper die Jezus doopt in de Jordaan zijn vaak aangebracht aan de binnenzijde van een baptisterium. Een vroegchristelijk baptisterium stond meestal los van het kerkgebouw. Een bekend voorbeeld is het baptisterium van de orthodoxen in Ravenna. Ook in latere perioden bleef het baptisterium vaak los van de kerk staan, zoals bij het baptisterium van Florence.

Graven

Graven maken een belangrijk onderdeel uit van de vroegchristelijke bouwkunst. Vier verschillende typen graven worden onderkend: het mausoleum, het martyrium, het hypogeum en de catacombe.

In mausolea werden vaak belangrijke personen begraven. Een voorbeeld hiervan is de Santa Constanza uit de 4e eeuw in Rome. In martyria werden vaak martelaren begraven of ze werden gebouwd om vroegchristelijke martelaren te eren. Een voorbeeld hiervan is de Anastasisrotonde, die later deel ging uitmaken van de Heilig Grafkerk in Jeruzalem. Catacombes zijn onderaardse begraafplaatsen en vooral de catacomben van Rome zijn bekend, maar er zijn ook catacombes in Napels en Alexandrië. Een hypogeum is een losse onderaardse grafkelder die verschilt van catacomben omdat hij voor maar één persoon of familie is bedoeld.

Bouwstijlen

De verschillende beschavingen ontwikkelden hun eigen stijl. De verspreiding van het christendom over het Midden-Oosten, Europa en Noord-Afrika maakte dat er in de loop der eeuwen een verscheidenheid aan stijlen ontstond. De belangrijkste bouwstijlen waren de Romeinse architectuur, de Byzantijnse architectuur, de preromaanse architectuur (inclusief de Longobardische architectuur en de Karolingische architectuur), de Armeense architectuur en de Georgische architectuur.

Later werden in Europa de romaanse stijl en weer later de gotiek de belangrijkste stijlvormen voor de kerkenbouw.

Interieur van vroegchristelijke bouwwerken

Het interieur van vroegchristelijke bouwwerken werd verrijkt met twee soorten versieringen: fresco's en mozaïeken [2] . Deze hadden een figuratief karakter en er werden vaak Bijbelse scènes afgebeeld.

Voorbeelden van vroege fresco's zijn te vinden in de catacomben van Rome en de huiskerk van Dura Europos.

Voorbeelden van mozaïeken zijn onder andere te vinden in de Sint-Laurensbasiliek en de Basiliek van San Vitale in Ravenna. Tijdens de twee periodes van iconoclasme in het Byzantijnse Rijk zijn veel oude mozaïeken vernietigd. Na de periodes van iconoclasme zijn de mozaïeken opnieuw in de toenmalige stijl aangebracht. Zo zijn de mozaïeken van de 6e-eeuwse Hagia Sophia in Istanboel in de 9e en 10e eeuw gemaakt.

Veel vroegchristelijke kerken hadden een iconostase, een wand met iconen.

In veel vroegchristelijke kerken, zoals in de Oude Sint-Pietersbasiliek, zaten mannen en vrouwen gescheiden. Voor vrouwen was een balkon beschikbaar, het zogenaamde matroneum.

Weinig is bekend over het toenmalige kerkmeubilair.

Lijst van belangrijke bouwwerken

In onderstaande tabel zijn enkele belangrijke vroegchristelijke bouwwerken. Veel bouwwerken zijn later bovendien nog uitgebreid of zelfs helemaal vervangen.

| Plaats Soort gebouw Beschaving Bouwperiode
Grot van Sint-Petrus Nabij Antiochië, Turkije Grot Romeinen 1e eeuw
Huiskapel van Ananias Damascus, Syrië Huiskerk Romeinen 1e eeuw
Huiskerk van Dura Europos Dura Europos, Syrië Huiskerk Romeinen 231
Vazelonklooster Nabij Trabzon, Turkije Klooster Pontische Grieken 270 (mogelijk een kerk tot de 6e eeuw)
Huiskerk van Qirqbize Dode steden in Syrië, Syrië Huiskerk Romeinen 3e eeuw
Kerk van Akaba Akaba, Jordanië Kerkgebouw Romeinen 3e eeuw of begin 4e eeuw
Kerk van Sint-Jacob van Nisibis Nusaybin, Turkije Kerkgebouw Romeinen ca. 312 - 320
Sint-Jan van Lateranen Rome, Italië Kerkgebouw Romeinen 313 - 324 (later uitgebreid)
Oude Sint-Pietersbasiliek Rome, Italië Kerkgebouw Romeinen ca. 326 - 356 (vervangen in de 16e eeuw)
Dom van Trier Trier, Duitsland Kerkgebouw Romeinen Oudste deel uit 326
Paromeosklooster Wadi Natroen, Egypte Klooster Romeinen Oudste deel uit 335
Baptisterium van Sint-Johannes Poitiers, Frankrijk Baptisterium Romeinen circa 360
Mar Mattaiklooster Nabij Mosoel, Irak Klooster Nestorianen 363
Sint-Laurensbasiliek Milaan, Italië Kerkgebouw Romeinen 372 - 402
Sint-Paulus buiten de Muren Rome, Italië Kerkgebouw Romeinen 386 - 395
Sümelaklooster Nabij Trabzon, Turkije Klooster Bijzantijnen 386
Mor Gabrielklooster Tur Abdin, Turkije Klooster Byzantijnen 397
Baptisterium van Sint-Johannes in Fonte Napels, Italië Baptisterium Romeinen 4e eeuw
Heilig teken van het kruis in Aparan Aparan, Armenië Kerkgebouw Armeniërs 4e eeuw
Kerk van Sint-Joris Sofia, Bulgarije Kerkgebouw Romeinen 4e eeuw
Kerk van Sint-Jacob van Nisibis Nusaybin, Turkije Kerkgebouw Romeinen 4e eeuw
Mar Sarkis Ma'loula, Syrië Klooster Romeinen 4e eeuw [3]
Santa Constanza Rome, Italië Mausoleum Romeinen 4e eeuw
Santa Pudenziana Rome, Italië Kerkgebouw Romeinen 4e eeuw
Santa Sabina Rome, Italië Kerkgebouw Romeinen 422 - 432
Mar Saba Nabij Bethlehem, Palestina Klooster Byzantijnen 429
Kerk van Maria Efeze, Turkije Kerkgebouw Byzantijnen ca. 431
Baptisterium van Lateranen Rome, Italië Baptisterium Romeinen circa 440
Baptisterium van de Orthodoxen Ravenna, Italië Baptisterium Romeinen 458
Kalb Lose Syrië Kerkgebouw Byzantijnen circa 460
Stoudiosklooster Istanboel, Turkije Klooster Byzantijnen 462
Qalat Siman Syrië Kerkgebouw Byzantijnen 476 - 492
Kerk van Petra Petra, Jordanië Kerkgebouw Byzantijnen 5e eeuw
Baptisterium van Riva San Vitale Riva San Vitale, Zwitserland Baptisterium ? 5e eeuw
Witte klooster Nabij Suhaj, Egypte Klooster Kopten 442 - 466
Basiliek van Sant'Apollinare Nuovo Ravenna, Italië Kerkgebouw Ostrogoten circa 500
Kathedraal van Bosra Bosra, Syrië Kerkgebouw Byzantijnen 512
Basiliek van San Vitale Ravenna, Italië Kerkgebouw Ostrogoten/Byzantijnen 526 - 547
Kleine Hagia Sophia Istanboel, Turkije Kerkgebouw Byzantijnen 527 - 536
Geboortekerk Bethlehem, Palestina Kerkgebouw Byzantijnen 529 -
Herdenkingskerk van Mozes Neboberg, Jordanië Kerkgebouw Byzantijnen 531
Hagia Sophia Istanboel, Turkije Kerkgebouw Byzantijnen 532 - 537
Katharinaklooster Sinaïwoestijn, Egypte Klooster Byzantijnen 548 - 565
Katapolianíkerk Paros, Griekenland Kerkgebouw Byzantijnen 6e eeuw, met oudere delen
Klooster van Dzjvari Mtscheta, Georgië Klooster Georgiërs 6e eeuw

Zie ook

Overgenomen van "https://wiki-raamsdonk.nl/index.php?title=Vroegchristelijke_bouwkunst&oldid=141165"