1800-1809: verschil tussen versies

Uit Wiki Raamsdonks Erfgoed
(Lege pagina aangemaakt)
 
kGeen bewerkingssamenvatting
 
Regel 1: Regel 1:
De jaren '''1800-1809''' (van de [[christelijke jaartelling]]) zijn een [[decennium]] in de [[19e eeuw]].


== Meerjarige gebeurtenissen ==
=== Europa ===
*1800 : [[Slag bij Marengo]] en [[Slag bij Hohenlinden]]. [[Napoleon Bonaparte]] verslaat de Oostenrijkers. Zij trekken zich net als de Russen uit de oorlog terug.
*1802 : [[Vrede van Amiens]]. De Britten sluiten vrede met Napoleon, dit betekent het einde van de [[Tweede Coalitieoorlog]].
*1803 : Groot-Brittannië alleen verklaart de oorlog aan Frankrijk. De Fransen bezetten het [[Keurvorstendom Brunswijk-Lüneburg|keurvorstendom Hannover]], thuisbasis van de Engelse vorst.
*1803 : [[Reichsdeputationshauptschluss]]. Laatste vergadering van de Rijksdag van het [[Heilige Roomse Rijk]] te [[Regensburg (stad)|Regensburg]]. In de [[Reichsdeputationshauptschluss]] wordt het aantal soevereine staten in het Duitse Rijk teruggebracht van 1800 tot circa 60. De Duitse vorsten die bij de [[Vrede van Lunéville]] hun gebieden aan de linker Rijnoever hebben verloren aan [[Frankrijk]], worden schadeloosgesteld met gebied op de rechteroever. Dit geschiedt door secularisering van de meeste kerkelijke gebieden en [[mediatisering]] van de [[Vrije Rijkssteden]].
*1804 : [[Kroning van Napoleon]] tot keizer, dit is het begin van het [[Eerste Franse Keizerrijk]]. Net als de Romeinse keizers laat hij zijn besluiten goedkeuren door een [[Senaat (Frankrijk)|Senaat]], waarvan hij zelf de leden aanwijst. Hij is ook niet vies van [[nepotisme]]. Hij schept rondom Frankrijk een kring van [[satellietstaat|satellietstaten]] met familieleden op de troon. Deze worden geacht voor geld en soldaten te zorgen.
*1804 : [[Keizer Frans II]] sticht het [[Keizerrijk Oostenrijk]], dit betekent het einde van het [[Heilig Roomse Rijk]].
*1805 : [[Derde Coalitieoorlog]]. De belangrijkste slagen zijn de [[Slag bij Ulm]], de [[Slag bij Trafalgar]], waarbij admiraal [[Horatio Nelson]] het leven liet en de [[Slag bij Austerlitz]]. [[Wenen]] wordt door de Fransen bezet.
*1805 : [[Vrede van Presburg (1805)|Vrede van Presburg]]. Het [[koninkrijk Beieren]] en het [[koninkrijk Württemberg]] ontstaan.
*1806 : [[Rijnbond (1806)|Rijnbond]]. Napoleon brengt het aantal Duitse staten terug tot 46. De staten aan de Rijn worden gedwongen georganiseerd in de Rijnbond met Napoleon als beschermheer.
*1806-1807 - [[Vierde Coalitieoorlog]]. Frankrijk verslaat [[koninkrijk Pruisen|Pruisen]] en [[Keizerrijk Rusland|Rusland]] en eindigt met de [[Vrede van Tilsit]]. Het [[Hertogdom Warschau]] ontstaat.
*1809 : Na de nederlaag van Oostenrijk in de [[Vijfde Coalitieoorlog]] (1809) is Napoleon heer en meester van Europa. Het grootste deel van het continent is nu Frans, een vazalstaat, bondgenoot, vriend of verslagen vijand. Alleen de [[Britse Eilanden]], de belegerde stad [[Cádiz (stad)|Cádiz]] en het gebied rond [[Lissabon]] blijven uit Franse handen.
*1801 : [[Zeeslag bij Kopenhagen]]. De Deense hoofdstad [[Kopenhagen]] door de Britse marine bestookt.
*1807 : [[Slag bij Kopenhagen (1807)|Slag bij Kopenhagen]]. [[Denemarken]] verliest zijn gehele oorlogsvloot en het eiland [[Helgoland]].
*1808-1809 : [[Finse Oorlog]] tussen [[Zweden]] en [[Keizerrijk Rusland|Rusland]].
*1808-1809 : [[Deens-Zweedse Oorlog (1808-1809)|Deens-Zweedse Oorlog]]. De Denen krijgen steun van de Fransen onder leiding van generaal [[Karel XIV Johan van Zweden|Jean-Baptiste Bernadotte]].
*1809 : [[Vrede van Fredrikshamn]]. [[Finland]] gaat over van Zweedse in Russische handen, het [[Grootvorstendom Finland]] ontstaat. Het Zweedse leger maakt een einde aan het autoritaire bewind van [[Gustaaf IV Adolf van Zweden|Gustaaf IV Adolf]]. De koning wordt gearresteerd en zijn oom, prins Karel, wordt uitgeroepen tot koning [[Karl XIII]], nadat hij zijn fiat heeft gegeven aan de nieuwe liberale grondwet.
*1802 : Hertog [[Ferdinand van Parma]] sterft, Napoleon verenigt het [[Groothertogdom Toscane]] en het [[Hertogdom Parma en Piacenza]] in het [[Koninkrijk Etrurië]] met [[Lodewijk I van Etrurië|Lodewijk, de zoon van Ferdinand]] aan het hoofd.
*1802 : Napoleon verandert de [[Cisalpijnse Republiek]] in de [[Italiaanse Republiek (1802-1805)|Italiaanse Republiek]] met als hoofdstad Milaan. [[Victor Emanuel I van Sardinië|Victor Emanuel I van Savoy]] vlucht naar het eiland [[Sardinië]].
*1805 : Napoleon verandert de Italiaanse Republiek in het [[Koninkrijk Italië (1805-1814)|Koninkrijk Italië]] met zijn stiefzoon [[Eugène de Beauharnais]] als onderkoning. Zijn zus [[Elisa Bonaparte]] wordt vorstin van het [[Vorstendom Lucca en Piombino]].
*1808 : Napoleon verovert de [[Pauselijke Staat]] en creëert het [[Rome (departement)|departement van Rome]]. Italië is sinds lang terug verenigd.
;Iberisch Schiereiland
[[Bestand:El_Tres_de_Mayo,_by_Francisco_de_Goya,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|thumb|[[Francisco Goya|Goya's]] [[El tres de mayo de 1808 en Madrid]], over de massa-executies op 3 mei 1808 na de ''dos de mayo''-opstand in [[Madrid (stad)|Madrid]].]]
*1801 : [[Sinaasappeloorlog]]. Portugal verliest de oorlog tegen Spanje, bondgenoot van Frankrijk.
*1807 : [[Verdrag van Fontainebleau (oktober 1807)|Verdrag van Fontainebleau]]. Frankrijk en Spanje maken plannen om Portugal in te lijven.
*1808 : Napoleon zet [[Karel IV van Spanje]] en zijn zoon [[Ferdinand VII van Spanje|Ferdinand]] af en zet zijn broer [[Jozef Bonaparte]] op de troon.
*1808 : [[Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog]]. Op [[2 mei]]  breekt een Spaanse opstand uit in [[Madrid (stad)|Madrid]] tegen het gezag van [[Jozef Bonaparte]]. Ook bekend als ''Dia de la Independencia'', of kortweg ''dos de mayo''.
*1809 : [[Tweede Slag om Porto]]. Generaal [[Arthur Wellesley|Wellington]] verslaat de Franse troepen.
;Lage Landen
*1801 : [[Staatsbewind]]. De [[Bataafse Republiek]] wordt vervangen door het [[Bataafs Gemenebest]]. Het [[Vertegenwoordigende Lichaam]] wordt vervangen door het [[Wetgevende Lichaam]].  Het kan de voorstellen van het Staatsbewind slechts goed- of afkeuren. De departementale indeling van 1798 wordt teruggedraaid; de bekende historische gewestnamen en -indelingen worden weer verwerkt in de nieuwe [[Departementen van de Nederlanden|departementen]]. Het nog zelfstandige [[Ameland (eiland)|Ameland]] wordt bij [[Friesland]] gevoegd; [[Goeree-Overflakkee]] komt bij [[Holland]].
*1803-1806 : [[Vorstendom Nassau-Oranje-Fulda]]. Als compensatie voor zijn Duitse landen ontvangt [[Willem V van Oranje-Nassau|Willem V]] het nieuwe vorstendom, dat hij overlaat aan zijn zoon de erfprins. Als deze in 1806 de Pruisen steunt, valt hij bij Napoleon in ongenade en wordt Fulda verdeeld tussen Westfalen en Württemberg.
*1804 : Het Staatsbewind voert de eerste uniforme [[Geschiedenis_van_de_Nederlandse_spelling#Spelling-Siegenbeek_(1804,_Nederland)|spelling]] van de Nederlandse taal in, zoals voorgesteld door de Leidse hoogleraar [[Matthijs Siegenbeek]]. Deze spelling wordt ook voorgeschreven in de eerste [[Onderwijswet van 1806|Schoolwet]].
* Van 1806 tot 1810 gelden in het hele KoninkrijkHolland de lengte- en oppervlaktematen van het [[Hoogheemraadschap Rijnland]], zoals de [[Voet_(lengtemaat)#De_voet_in_Nederland|Rijnlandse voet]] en de [[Morgen_(oppervlaktemaat)#De_Rijnlandse_morgen|Rijnlandse morgen]].
*1807 : De Engelsman [[William Cockerill]] sticht samen met zijn schoonzoon James Hodson een fabriek voor textielmachines in [[Luik (stad)|Luik]], dit is de kiem voor de [[industriële revolutie]] op het Europese continent.
;Ottomaanse Rijk
*1804 : [[Eerste Servische Opstand]]. Na de moord op 72 hooggeplaatste Serviërs breekt er opstand uit in Servië, onder leiding van de herenboer "Zwarte George", beter bekend als [[Karadjordje]].
*1805 : [[Mohammed Ali van Egypte|Mohammed Ali]] wordt [[wāli]] van Egypte.
*1808 : [[Ali Pasja (Albanees militair)|Ali Pasja]] scheurt zich af en creëert de [[pasjalik van Janina]], regio westkust van Griekenland en Albanië.
*1806 : Begin van de [[Russisch-Turkse Oorlog (1806-1812)]].
*1807 : Sultan [[Selim III]] wordt afgezet en vervangen door zijn neef [[Mustafa IV]]
*1808 : Zijn broer [[Mahmut II (Ottomanen)|Mahmut II]] neemt de macht over.
*1809 : Napoleon creëert de [[Illyrische Provincies]].
=== Amerika ===
[[Bestand:Whitehouse north.jpg|thumb|Het [[Witte Huis (Washington D.C.)|Witte Huis]] wordt in 1800 in gebruik genomen]]
* 1800 - [[1 november]] - Ingebruikname van het Amerikaanse [[Witte Huis (Washington D.C.)|Witte Huis]]. Op [[17 november]] wordt [[Washington D.C.]] als nieuwe federale hoofdstad in gebruik genomen.
*1803 : [[Aankoop van Louisiana]]. Het grondgebied van de Unie wordt dit decennium verdubbeld.
*1804 : [[Expeditie van Lewis en Clark]]. Een expeditie van oost naar west, van de [[Missouri (rivier)|Missouri]] tot aan de [[Stille Oceaan]]. De expeditie noteert bijna alles wat men tegenkomt, nieuwe diersoorten en planten, de cultuur van de oorspronkelijke bewoners van het gebied dat wordt doorkruist.
=== Wereldhandel en kolonies ===
*1802 : [[Abolitionisme (slavernij)]]. Napoleon trekt de afschaffing van de slavernij terug in.
*1804 : [[Haïti]] roept de onafhankelijkheid uit. De [[suikerrietplantage]]s en [[koffieplantage]]s verplaatsen zich naar [[Cuba (land)|Cuba]]. De [[Geschiedenis_van_Cuba#Bevolkingsgroei|bevolkingsgroei in Cuba]] in de volgende decennia vervijfvoudigd.
* Terwijl Napoleon de slavernij weer doorvoert, schaft Denemarken deze in 1808 af, en kondigt het Verenigd Koninkrijk het einde aan van de [[slavenhandel]].
*1806 : [[Continentaal stelsel]]. Napoleon laat alle havens van het Europese continent sluiten om de Britse economie te breken.
*1807 : [[Slave Trade Act 1807|Slave Trade Act]]. Als tegenmaatregel wordt de slavenhandel door het [[Britse Rijk]] afgeschaft.
=== Afrika ===
*1803-1806 : [[Bataafse Kaapkolonie]]. Nederland heeft tijdelijk zijn [[kaapkolonie]] terug.
*1809 : [[Kalifaat Sokoto]], in wat nu Noord-Nigeria is, wordt gesticht door Shehu Usman dan Fodio, een [[Fulbe]]-geestelijke, die na een [[jihad]] om de [[Islam]] te zuiveren en de macht van de [[Hausa (volk)|Hausa]]-elite te breken, een eigen staat creëert.
=== Innovatie ===
* De Fransman [[Joseph-Marie Jacquard]] ontwikkelt het [[jacquardgetouw]], een programmeerbaar weefgetouw waarmee tapijten met ingewikkelde bloemmotieven mechanisch kunnen worden geproduceerd.
* De Engelsman [[Henry Maudslay]] ontwikkelt de eerste industriële schroefdraaddraaibank. Hiermee maakt hij een eind aan het handmatig fabriceren van bouten en moeren. Zijn machine zorgt dat het concept van [[standaardisatie]] (een idee dat reeds plaatsvindt) praktisch toegepast kan worden op bouten en moeren. Aan een bestaande draaibank voegt hij schakelwielen en een transportschroef toe voor het snijden van de schroefdraad in een ronde staaf die voor elke schroef [[identiek]] is. Door de installingen te wijzigen kan hij met dezelfde draaibank bouten maken met een verschillende [[schroefdraad]]. Daarnaast is zijn machine sneller en nauwkeuriger dan de handgemaakte bouten en moeren. Zijn bouten en moeren worden meteen toegepast in de bouw van [[Stoommachine|stoommachines]].
* 1803 - Uitvinding van de [[optische telegraaf]] door [[Claude Chappe]], een [[officier]] van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]].
* [[Franz Carl Achard]] verbetert door selectieve teelt het suikergehalte van de Silezische [[voederbiet]], zodat de [[suikerbiet]] ontstaat. Hij sticht in 1802 de eerste [[suikerfabriek]]. [[Benjamin Delessert]] verbetert de zuivering. [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] krijgt interesse in het nieuwe product en wijst veel gebieden aan waarop voortaan suikerbieten moeten worden geteeld.
* De mijnbouwingenieur [[Richard Trevithick]] bouwt in 1801 een [[stoomwagen]], waarmee hij rondrijdt in het mijngebied van Zuid-Wales waar hij werkt. In 1803 bouwt hij een stoomomnibus voor Londen, maar die blijkt te duur in de exploitatie. In 1804 bouwt hij 's werelds eerste functionerende [[stoomlocomotief]]. Deze wordt gebruikt in de Pen-y-Darren ijzermijn bij [[Merthyr Tydfil]] in Wales, daar beschikte men over rails waar wagens door paarden werden getrokken.
=== Wetenschap ===
* Na  de eerste, en tevens grootste, [[planetoïde]] [[Ceres (dwergplaneet)|Ceres]] in 1801 worden ook de planetoïden [[Pallas (planetoïde)|Pallas]] en [[Vesta (planetoïde)|Vesta]] ontdekt.
* [[Luke Howard]] begint in 1801 met uitgebreide registraties van het weer in de omgeving van Londen. In zijn ''Essay on the Modification of Clouds'', dat in 1803 wordt gepubliceerd, benoemt hij de drie belangrijkste categorieën van wolken ([[cumulus]], [[stratus]] en [[Cirrus (wolken)|cirrus]]) en evenwel een reeks van tussentijdse en samengestelde wijzigingen, zoals [[cirrostratus]] en [[stratocumulus]], om de overgangen tussen de voorkomende vormen inzichtelijk en mogelijk te maken.
* Het element [[cerium]], ontdekt in 1803, wordt vernoemd naar Ceres. In datzelfde jaar wordt een ander element aanvankelijk ook naar Ceres vernoemd, maar omdat  de naam Cerium al wordt gebruikt, noemt de ontdekker [[William Hyde Wollaston]] het element [[Palladium (element)|Palladium]], naar de planetoïde. Hij ontdekt nog een  tweede onbekend element: [[rodium]] (in 1804). 
* Ontdekking in 1803 van de metalen [[Osmium]] en [[Iridium (element)|Iridium]].
* In [[1800]] introduceert de Italiaanse natuurkundige [[Alessandro Volta]] de eerste elektrische batterij. De Britse scheikundige [[Humphry Davy]] gebruikt deze Voltazuil om zouten in hun elementen te scheiden door middel van wat nu bekendstaat als [[elektrolyse]]. Met een groot aantal batterijen in serie geschakeld is hij in 1807 in staat  om de alkalimetalen [[kalium]] en [[natrium]] vrij te maken. Het jaar daarop volgen [[calcium]], [[strontium]], [[barium]] en [[magnesium]] – deze laatste alleen in onzuivere vorm.
* Publicatie in 1801 van [[Disquisitiones arithmeticae]], een getalsleer door [[Carl Friedrich Gauss]], die in 1809 ook een theorie over de beweging van planetoïden het licht doet zien.
* [[Wilhelm von Humboldt]] wordt in 1809 hoofd van de afdeling Eredienst en Onderwijs in het Pruisische ministerie van Binnenlandse Zaken. In die hoedanigheid stelt hij in het kader van de [[Pruisische hervormingen]] het gehele onderwijswezen onder staatstoezicht en tracht hij hoog gekwalificeerd personeel op te leiden. Hieraan moeten de in 1809 gestichte [[Gymnasium|gymnasia]] bijdragen, alsmede de kroon op zijn werk, de in 1810 in de geest van het [[Bildung]]sideaal gestichte [[Humboldtuniversiteit te Berlijn|Universiteit van Berlijn]].
* De Engelse mijnbouwkundige [[William Smith (geoloog)|William Smith]] gebruikt als eerste [[stratigrafische principes]] om de ondergrond van [[Groot-Brittannië (eiland)|Groot-Brittannië]] in kaart te brengen. Ook is hij de eerste die [[gidsfossiel]]en gebruikt om gesteentelagen mee te correleren.
=== Kunst en cultuur ===
* De classicistische kunstvorm van het decennium wordt [[Empirestijl|Empire]] genoemd, naar het [[Eerste Franse Keizerrijk]]. Het betreft vooral bouw- en interieurkunst, die mede wordt gevormd uit de [[Oud-Egyptische bouwkunst]].
* De [[Elgin marbles]] worden door de Britse gezant [[Thomas Bruce|Lord Elgin]] tussen 1801 en 1804 vanuit Athene naar Londen gebracht.
* In Leiden worden de [[Bavelaartjes]] verkocht: kijkkastjes met daarin een [[diorama (kijkkast)|diorama]] van bijvoorbeeld een landschap.
{{Navigatie jaren|179|180|181}}
{{Navigatie decennia|19}}
[[Categorie:1800-1809| ]]

Huidige versie van 22 sep 2024 om 14:15

De jaren 1800-1809 (van de christelijke jaartelling) zijn een decennium in de 19e eeuw.

Meerjarige gebeurtenissen

Europa

Iberisch Schiereiland
Goya's El tres de mayo de 1808 en Madrid, over de massa-executies op 3 mei 1808 na de dos de mayo-opstand in Madrid.
Lage Landen
Ottomaanse Rijk

Amerika

Het Witte Huis wordt in 1800 in gebruik genomen

Wereldhandel en kolonies

Afrika

Innovatie

  • De Fransman Joseph-Marie Jacquard ontwikkelt het jacquardgetouw, een programmeerbaar weefgetouw waarmee tapijten met ingewikkelde bloemmotieven mechanisch kunnen worden geproduceerd.
  • De Engelsman Henry Maudslay ontwikkelt de eerste industriële schroefdraaddraaibank. Hiermee maakt hij een eind aan het handmatig fabriceren van bouten en moeren. Zijn machine zorgt dat het concept van standaardisatie (een idee dat reeds plaatsvindt) praktisch toegepast kan worden op bouten en moeren. Aan een bestaande draaibank voegt hij schakelwielen en een transportschroef toe voor het snijden van de schroefdraad in een ronde staaf die voor elke schroef identiek is. Door de installingen te wijzigen kan hij met dezelfde draaibank bouten maken met een verschillende schroefdraad. Daarnaast is zijn machine sneller en nauwkeuriger dan de handgemaakte bouten en moeren. Zijn bouten en moeren worden meteen toegepast in de bouw van stoommachines.
  • 1803 - Uitvinding van de optische telegraaf door Claude Chappe, een officier van Napoleon.
  • Franz Carl Achard verbetert door selectieve teelt het suikergehalte van de Silezische voederbiet, zodat de suikerbiet ontstaat. Hij sticht in 1802 de eerste suikerfabriek. Benjamin Delessert verbetert de zuivering. Napoleon krijgt interesse in het nieuwe product en wijst veel gebieden aan waarop voortaan suikerbieten moeten worden geteeld.
  • De mijnbouwingenieur Richard Trevithick bouwt in 1801 een stoomwagen, waarmee hij rondrijdt in het mijngebied van Zuid-Wales waar hij werkt. In 1803 bouwt hij een stoomomnibus voor Londen, maar die blijkt te duur in de exploitatie. In 1804 bouwt hij 's werelds eerste functionerende stoomlocomotief. Deze wordt gebruikt in de Pen-y-Darren ijzermijn bij Merthyr Tydfil in Wales, daar beschikte men over rails waar wagens door paarden werden getrokken.

Wetenschap

  • Na de eerste, en tevens grootste, planetoïde Ceres in 1801 worden ook de planetoïden Pallas en Vesta ontdekt.
  • Luke Howard begint in 1801 met uitgebreide registraties van het weer in de omgeving van Londen. In zijn Essay on the Modification of Clouds, dat in 1803 wordt gepubliceerd, benoemt hij de drie belangrijkste categorieën van wolken (cumulus, stratus en cirrus) en evenwel een reeks van tussentijdse en samengestelde wijzigingen, zoals cirrostratus en stratocumulus, om de overgangen tussen de voorkomende vormen inzichtelijk en mogelijk te maken.
  • Het element cerium, ontdekt in 1803, wordt vernoemd naar Ceres. In datzelfde jaar wordt een ander element aanvankelijk ook naar Ceres vernoemd, maar omdat de naam Cerium al wordt gebruikt, noemt de ontdekker William Hyde Wollaston het element Palladium, naar de planetoïde. Hij ontdekt nog een tweede onbekend element: rodium (in 1804).
  • Ontdekking in 1803 van de metalen Osmium en Iridium.
  • In 1800 introduceert de Italiaanse natuurkundige Alessandro Volta de eerste elektrische batterij. De Britse scheikundige Humphry Davy gebruikt deze Voltazuil om zouten in hun elementen te scheiden door middel van wat nu bekendstaat als elektrolyse. Met een groot aantal batterijen in serie geschakeld is hij in 1807 in staat om de alkalimetalen kalium en natrium vrij te maken. Het jaar daarop volgen calcium, strontium, barium en magnesium – deze laatste alleen in onzuivere vorm.
  • Publicatie in 1801 van Disquisitiones arithmeticae, een getalsleer door Carl Friedrich Gauss, die in 1809 ook een theorie over de beweging van planetoïden het licht doet zien.
  • Wilhelm von Humboldt wordt in 1809 hoofd van de afdeling Eredienst en Onderwijs in het Pruisische ministerie van Binnenlandse Zaken. In die hoedanigheid stelt hij in het kader van de Pruisische hervormingen het gehele onderwijswezen onder staatstoezicht en tracht hij hoog gekwalificeerd personeel op te leiden. Hieraan moeten de in 1809 gestichte gymnasia bijdragen, alsmede de kroon op zijn werk, de in 1810 in de geest van het Bildungsideaal gestichte Universiteit van Berlijn.
  • De Engelse mijnbouwkundige William Smith gebruikt als eerste stratigrafische principes om de ondergrond van Groot-Brittannië in kaart te brengen. Ook is hij de eerste die gidsfossielen gebruikt om gesteentelagen mee te correleren.

Kunst en cultuur

Overgenomen van "https://wiki-raamsdonk.nl/index.php?title=1800-1809&oldid=135864"